Kontent qismiga oʻtish

Catamarca provinsiyasi

Koordinatalari: 28°28′8″S 65°46′45″W / 28.46889°S 65.77917°W / -28.46889; -65.77917
Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Catamarca

Catamarca provinsiyasi
Provincia de Catamarca (ispancha)
Provinsiya
Skyline of Catamarca
Catamarca
Bayroq
Catamarca
Gerb
28°28′8″S 65°46′45″W / 28.46889°S 65.77917°W / -28.46889; -65.77917
Mamlakat Argentina
Poytaxt San Fernando del Valle de Catamarca
Departamentlari 16
Munitsipalitetlari 36
Hukumat
 • Gubernator Raúl Jalil
Maydon 102,602 km2 (39,615 kv mi)
Aholisi
 (2022-yilgi aholini roʻyxatga olish[1])
 429,556
Zichligi 4.2 kishi/km2
Etnoxoronim catamarqueño
Vaqt mintaqasi UTC−3 (ARV)
Catamarca xaritada
Catamarca
Catamarca

Catamarca (ispancha: [kataˈmaɾka]) – Argentinaning shimoli-gʻarbida joylashgan provinsiya. 2022-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra provinsiya aholisi 429,556 kishini tashkil etgan va hududi 102.602 km2 maydonni egallagan. Provinsiyadagi aholi savodxonligi darajasi 95,5% ni tashkil qiladi. Qoʻshni provinsiyalari (shimoldan soat yoʻnalishi boʻyicha): Salta, Tucumán, Santiago del Estero, Córdoba va La Rioja. Gʻarbda Chili davlati bilan chegaradosh.

Poytaxti San Fernando del Valle de Catamarca boʻlib, odatda nomi Catamarca deb qisqartiriladi. Boshqa muhim shaharlari orasiga Andalgalá, Tinogasta va Belén kiradi.

Geografiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Catamarca provinsiyasining 102 602 km² hududining 80% qismi (mamlakat umumiy maydonining 2,7% qismi) togʻlar bilan qoplangan boʻlib, uni 3 tizimga birlashtirish mumkin: sharqiy va markaziy hududlarda Pampean sierralari, gʻarbiy hududlarda Narváez-Cerro Negro-Famatina tizimi va shimoli-gʻarbda Puna hududlari.

Hududning qurgʻoqchil va yarim qurgʻochlik iqlim zonasida joylashganligi va suv resurslarining tanqisligi hududdagi demografik joylashuvni belgilab bergan. Qishloq xoʻjaligiga yaroqli yerlarning katta qismi hududning togʻli hududlari oʻrtasidagi vodiylarda jamlangan. Hududning sharqiy qismida aholi suv havzalari atrofida istiqomat qilishadi. Ushbu hududdan suv kanallar va sugʻorish ariqlari orqali dalalarga taqsimlanadi.

Iqlimi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Catamarca provinsiyasi Argentinaning yarim qurgʻoqchil mintaqasida joylashgan[2]. Provinsiyadagi oʻrtacha yogʻingarchilik miqdori 400 dan 500 mm gacha boʻlib, gʻarbga yoʻnalgan tomon keskin kamayib boradi[3]. Provinsiya undagi hududlarga qarab turli mikroiqlimlar mavjudligi bilan ajralib turadi[3]. Umuman olganda provinsiyada uchta turli xil iqlim zonalari mavjud[2].

Provinsiyaning shimoli-sharqiy hududlarida moʻl yogʻingarchilik va yuqori harorati bilan ajralib turadigan subtropik togʻ iqlimi mavjud[2]. Yoz faslida issiq, qishda esa namlik yuqori darajada boʻladi[2]. Sierra del Aconquijaning eng baland choʻqqilari doimiy qor bilan qoplangan boʻladi[2].

Provinsiyaning katta qismi va vodiylari qurgʻoqchil iqlimga ega[2][4]:68. Provinsiya poytaxtini oʻz ichiga olgan ushbu vodiylarda iqlim oʻzining oʻta qurgʻoqchilligi, yuqori issiqlik amplitudasi (kujun va tun harorati oʻrtasida farq qiladi) va kuchli shamollari bilan ajralib turadi[2][4]:68. Shunga qaramay, balandlikdagi farqlar va vodiylarni oʻrab turgan toʻgʻlarning relyefi tufayli turli joylar oʻrtasida katta farqlar mavjud[4]:68. Yillik oʻrtacha yogʻin miqdori mintaqaning sharqiy qismlarida 500 dan 700 mm gacha (baʼzi hududlarda 1000 dan ortiq), gʻarbiy qismlarida 150 mm dan kam miqdorni tashkil etadi[2]. Qurgʻoqchil vodiylarda yillik yogʻingarchilik miqdori oʻrtacha 160 mm ni tashkil qiladi. Yozda yogʻingarchilikning katta qismi qisqa, ammo kuchli shaklda boʻlib, yilning qolgan qismi quruq boʻladi. Oʻrtacha yillik harorat 16–18°C atrofida boʻladi.[4]:68. Yozda oʻrtacha harorat 25 °C dan 45 °C gacha yetadi[2][4]:69. Qishda esa oʻrtacha harorat 10 °C (50 °F) boʻlib, muntazam sovuq havo kuzatiladi[4]:69. Gʻarbiy hududlarda havo harorati −30 °C gacha pasayishi mumkin[2]. Qishda Zonda shamoli vaqti-vaqti bilan chang va boʻronlar olib keladi va bu holat juda quruq iqlimga olib keladi[4]:69.

Provinsiyaning eng gʻarbiy qismida Puna hududi joylashgan boʻlib, asosan Antofagasta de la Sierra departamentida joylashgan[2][4]:76. Ushbu hudud asosan choʻldan iborat boʻlib, yogʻingarchilik juda kam kuzatiladi. Yogʻingarchilikning asosiy qismi yozda kuzatiladi[4]:76. Ushbu holat provinsiyani Tinch okeanidan keladigan nam havodan toʻsib turadigan togʻlar bilan bogʻliq[2]. Oʻrtacha yillik yogʻingarchilik shimoliy janubga va sharqdan gʻarbga tomon kamayib boradi. Baʼzi hududlarda yillik yogʻingarchilik 50 mm ni tashkil qiladi. Hududning balandda joylashganligi tufayli iqlimi past harorat bilan ajralib turadi. Issiqlik harorati yuqori boʻlib, past namlik va yuqori quyosh radiatsiyasi tufayli 40 °C gacha yetadi.

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Santa Maria del Yokavíldagi Pucará sivilizatsiyasining arxeologik qoldiqlari
Qazilma namunalarini xachirlarga yuklash, The Field Museum paleontologiya ekspeditsiyasi, Catamarcaning chekka hududi, 1926-yil

Ispaniya imperiyasi kelishidan oldin, bugungi Catamarcaning koʻp qismida Diaguitasning tub aholisi, shu jumladan shafqatsiz Calchaquí qabilasi istiqomat qilgan. 1558-yilda Juan Pérez de Zurita San Juan de la Ribera de Londresga asos solgan, ammo u doimiy ravishda mahalliy aholi hujumiga uchraganligi sababli uning aholisi kamligicha qolgan va yangi nomlar bilan yangi manzillarda bir necha marta qayta tashkil etilgan. Provinsiyaga oltinchi marta 1683-yil 5-iyulda Fernando de Mendoza Mate de Luna tomonidan asos solingan va u yangi aholi punktini San Fernando del Valle de Catamarca nomi bilan barpo qilgan.

1776-yilda Río de la Plata vitse-qirolligi tashkil etilgach, Catamarca Salta provinsiyasi qoʻl ostida Subintendencia unvonini olgan. 1821-yilda provinsiya oʻz muxtoriyatiga ega boʻlishni daʼvo qilib chiqdi va Nicolás Avellaneda y Tula (Nicolás Avellanedaning bobosi) provinsiyaning birinchi gubernatori etib saylandi.

Bu nom quechua tilidagi cata „qiyalik“ va marca „qal’a“ soʻzlari yoki aymara tilidagi catán „kichik“ va marca „shahar“ soʻzlari qoʻshilishidan kelib chiqqan degan mulohazalar mavjud.

Catamarca 1888-yilgacha, yaʼni provinsiyada jadallik bilan kengayib borayotgan temir yoʻllar paydo boʻlgunga qadar Argentinaning qolgan qismidan togʻlar sabab ajralib qolgan. Keng, unumdor vodiylari va quruq, qulay ob-havosi bilan muhojirlarni oʻziga jalb qilgan Catamarca tez orada Livan va Erondan kelgan muhojirlar tomonidan xush koʻriladi, ularga Catamarca koʻchib kelgan oʻz uylaridagi kabi unumdor, bogʻlar bilan qoplangan togʻ vodiylarini eslatardi.

Catamarcaga kelgan ana shunday oilalardan biri boʻlgan Saadilar mahalliy savdo va siyosatda (masalan, qoʻshni La Riojadagi suriyalik menemlar) mashhurlikka erishgan. 1949-yilda yangi tayinlangan provinsiyaga Vicente Saadi gubernator etib saylandi. 1988-yilda Saadi vafot etgach, uning oʻrniga oʻgʻli Ramon rahbarlik kursisiga oʻtiradi. 1990-yilda esa Saadilar oilasining yaqin doʻstlari mahalliy aholidan boʻlgan oʻsmir qiz, Maria Soledad Moralesni shafqatsizlarcha oʻldirilishida ishtirok etishgan; Shu voqea sabab gubernator Saadining mashhurligi yanada oshdi va bu unga juda qimmatga tushdi. Chunki, 1991-yilda Catamarca aholisi gubernatorlik saylovida birinchi marta Radical Civic Union (UCR) nomzodi boʻlgan Arnoldo Castilloni rahbarlik oʻrnini egallashi uchun ovoz bergan. Biroq, hali ham izdoshlari soni koʻpligi sababli Saadi Senatga saylangan va u bugungi kunda prezident Cristina Kirchnerning ittifoqchisi hisoblanadi, ammo hanuz gubernator oʻrni UCR nomzodlari rahbarligi qoʻl ostida qolmoqda.

Demografiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Provinsiya aholisining yillik oʻsish sur’ati 2,35‰, zichligi esa bir kvadrat kilometrga 2,6 kishini tashkil qiladi. Aholi sonida shahar aholisi hissasi 70% ga ega (1991).

Iqtisodiyoti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Catamarca iqtisodiyoti Argentinaning eng kichik iqtisodiyotidir, ammo u hali ham rivojlanib bormoqda[5]. Uning 2006-yildagi iqtisodiyoti Yalpi ichki mahsuloti hajmi 1,728 milliard AQSh dollarini yoki aholi jon boshiga 5,284 AQSh dollarini tashkil etgan. Bu koʻrsatkich milliy oʻrtacha koʻrsatkichdan 40 foizga past[6]. Argentinadagi boshqa hududlardagiga qaraganda kamroq diversifikatsiyalangan qishloq xoʻjaligiga ega Catamarca iqtisodiyotida bu soha hech qachon muhim rol oʻynamagan (ishlab chiqarishga 5% dan kam hissa qoʻshgan). Provinsiya chorvachiligida qariyb 200 ming qoramol, 100 ming qoʻy va 150 ming echki boʻlib, garchi oyoq va ogʻiz boʻshligʻi kasalliklarining avj olishi baʼzan ishlab chiqarishni toʻliq salohiyatga erishishiga toʻsqinlik qilgan boʻlsa-da, ulardan yiliga 7000 tonna mol goʻshti, 5 tonna qoʻy/qoʻzi goʻshti va 10 tonna choʻchqa goʻshti yetishtiriladi[manba kerak]. Pucara, Tinogasta va Copacabana beda dalalarida boqilgan katta miqdordagi qoramollar tarixan Shimoliy Chiliga San-Fransisko dovoni orqali haydalgan va 1910-yillarda Boliviya bozori uchun xachirlar yetishtirilgan.

Oʻtmishda provinsiyada togʻ-kon sanoati muhim ahamiyatga ega edi. 1990-yillarning boshlarida bu sohadagi faoliyat pasayganidan soʻng, bugungi kunda u iqtisodiyotning 20% dan ortigʻini tashkil etmoqda. Catamarcada dunyodagi eng yirik mis-oltin konlaridan biri – Bajo de la Alumbrera joylashgan boʻlib, u yiliga taxminan 600,000 unsiya oltin va 190,000 tonna mis ishlab chiqaradi. Konda 1,000 dan ortiq odam ishlaydi va bu sohada federal hamda provinsiya hukumatlariga yuzlab million dollar soliq va boshqa toʻlovlar toʻlanadi.

Catamarca qishloq xoʻjaligi asosiy eʼtiborni yogʻoch (yongʻoq), uzum, zaytun, sitrus mevalar, paxta va tamaki yetishtirishga qaratadi va bunda hukumat iqtisodiy oʻsishni osonlashtirish uchun soliq imtiyozlarini beradi[manba kerak], lekin hozircha ushbu faoliyat salbiy natijalarga ega va nazoratsiz qoldirilmoqda.

Londres yaqinidagi mevali bogʻlar
Campo de piedra pómez

Turizm Catamarka iqtisodiyotiga kamroq hissa qoʻshadi[manba kerak], provinsiyadagi mehmonxonalar va boshqa turdagi turar-joylar 3465 dan ortiq oʻringa ega. Ushbu sohaga katta umidlar qaratilgan boʻlsa-da, infratuzilmaning yetishmasligi, tadbirkorlikning xizmat koʻrsatishga va oʻqitishga yoʻnaltirilganligi va umumiy korrupsiya madaniyati sabab turizm hali mahalliy iqtisodiyotning kuchli elementiga aylanmagan. Togʻlar va geologik shakllangan landshaftlar provinsiyaning asosiy diqqatga sazovor joylari boʻlib, Antofagasta de la Sierra, Balcones del Valle, Aconquijaning qor bilan qoplangan choʻqqilari va San-Fransisko dovoni kabi diqqatga sazovor joylardir. Castillo Administratsiyasi (1991–2003) davrida davlat mablagʻlari evaziga bunyod etilgan San-Fransisko dovoni ustidagi yoʻl rivojlanmagan Tinogasta okrugiga savdo va turizmni olib kela olmadi[manba kerak]. Madaniy diqqatga sazovor joylar qatoriga Catamarca shahri, Las Huellas del Inca arxeologik bogʻi, Ibtidoiy jamiyat davriga oid petrogliflar kiradi, shuningdek, provinsiya mahalliy musiqa, qoʻl ishlari va vinolar bilan ham sayyohlarni jalb etadi.

Transport

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Asosiy magistrallar qatoriga Catamarcadan San Martingacha 98 km janubga ketgan Ruta 33, Catamarcadan Tucumangacha 228 kmga choʻzilgan San Pedro, 60-shimoli-gʻarbiy magistral Córdoba provinsiyasidan 577 km ga choʻzilgan yoʻl shimoli-gʻarbiy La Guardia (qisman La Rioja)dan Chiligacha Paso de San Francisco (4722 m) orqali, 104 km ga choʻzilgan 64-gʻarbiy magistrali Santiago del Esterodan 38 va 157-shimoliy magistral orqali La Guardiadan 89-gʻarbiy magistral bilan birlashadigan Friasgacha va San Pedrodagi Tucuman provinsiyasigacha choʻziladi va Las Cañas yaqinidagi 64-magistral bilan birikadi. Catamarcada Coronel Felipe Varela nomidagi xalqaro aeroport ham faoliyat olib boradi.

Hukumati va siyosati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Provinsial hukumat 3 ta doimiy qismlarga: saylangan gubernator tomonidan boshqariladigan ijro etuvchi; qonun chiqaruvchi; va Oliy Sud tomonidan boshqariladigan sud organlariga boʻlinadi.

Provinsiyaning rasmiy qonunlari Catamarca provinsiyasi konstitutsiyasida jamlangan.

Argentinada qonun ustuvorligini Argentina federal politsiyasi taʼminlaydi biroq qoʻshimcha ravishda Catamarca provinsial politsiyasi tomonidan ham amalga oshiriladi.

1991-yilda tashkil etilgandan beri Catamarcaning Radical Civic Union boʻlimi va kichik mahalliy Civic and Social Front of Catamarca partiyalari hudud siyosatini egallab olishdi. Civic and Social Front of Catamarcada Catamarca gubernatori xonasi joylashgan boʻlib, birinchi Arnoldo Castillo (1991–1999), keyinchalik uning oʻgʻli Oscar Castillo (1999–2003) va hozirda Eduardo Brizuela del Moral gubernatorlik qilib kelishgan.

Siyosiy boʻlinishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
El Manchao togʻi
Chili chegarasi yaqinida joylashgan San-Fransisko dovoni

Provinsiya 16 ta departamentga boʻlinadi (ispancha: departamentos).

Departamentlar:

  1. Ambato departamenti (La Puerta)
  2. Ancasti departamenti (Ancasti)
  3. Andalgalá departamenti (Andalgalá)
  4. Antofagasta de la Sierra departamenti (Antofagasta de la Sierra)
  5. Belén departamenti (Belén)
  6. Capayán departamenti (Huillapima)
  7. Capital departamenti (San Fernando del Valle de Catamarca)
  8. El Alto departamenti (El Alto)
  9. Fray Mamerto Esquiú departamenti (San José)
  10. La Paz departamenti (Recreo)
  11. Paclín departamenti (La Merced)
  12. Pomán departamenti (Saujil)
  13. Santa María departamenti (Santa María)
  14. Santa Rosa departamenti (Bañado de Ovanta)
  15. Tinogasta departamenti (Tinogasta)
  16. Valle Viejo departamenti (San Isidro)

Taniqli shaxslari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „Nuevos datos provisorios del Censo 2022: Argentina tiene 46.044.703 habitantes“. Infobae (2023-yil 31-yanvar). Qaraldi: 2023-yil 3-fevral.
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 „Weather and Geography“ (es). Gobierno de Catamarca. 2016-yil 2-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 1-noyabr.
  3. ↑ 3,0 3,1 „Clima“ (es). Gobierno de Catamarca. 2016-yil 2-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 1-noyabr.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 4,8 Paoli, Héctor; Bianchi, Alberto; Yanez, Carlos; Volante, José; Fernández, Daniel „Recursos Hídricos de la Puna, Valles y Bolsones Áridos del Noroeste Argentino“ (es). Instituto Nacional de Tecnología Agropecuaria (2002-yil sentyabr). 2017-yil 10-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 1-noyabr.
  5. ↑ „TelluBase—Argentina Fact Sheet (Tellusant Public Service Series)“. Tellusant. Qaraldi: 2024-yil 11-yanvar.
  6. ↑ „El déficit consolidado de las provincias rondará los 221.500 millones este año“ (es). Instituto Argentino para el Desarrollo de las Economías Regionales. 2015-yil 11-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 10-iyul.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Catamarca_provinsiyasi&oldid=5186512" dan olindi