Fiji

Fiji Orollar Respublikasi Matanitu Tu-Vaka-i-koya ko Viti
Bayroq Gerb
Shior: Rerevaka na Kalou ka Doka na Tui (Fiji: Fear God and honour the Queen) Xudodan qoʻrq va Qirolichani xurmat qil
Madhiya: God Bless Fiji
Poytaxt	Suva
Rasmiy til(lar)	Fijicha
Hukumat	Parlamentlik Respublika
• Prezident	Ratu Josefa Iloilo
• Bosh Vazir	Laisenia Qarase
Mustaqillik (Birlashgan Qirolligidan)
• Sana	10-oktabr 1970
Maydon
• Butun	18,270 km2 (156-oʻrin)
• Suv (%)	<1
Aholi
• 2002-yilgi roʻyxat	893,354 (157-oʻrin)
• Zichlik	48/km2
YIM (XQT)	2005-yil roʻyxati
• Butun	AQSh$5,409 mil. (155-oʻrin)
• Jon boshiga	AQSh$6,055
Pul birligi	Fiji Dollar (FJD)
Vaqt mintaqasi	UTC+12
• Yoz (DST)	UTC+13
Qisqartma	FJ
Telefon prefiksi	679
Internet domeni	.fj

Fiji, Fiji Respublikasi (Republic of Fiji) – Okeaniyada, Tinch okeanning janubi-gʻarbiy qismida, Fiji orollarida joylashgan davlat. Maydoni – 18274 km² (7 056 sq mi) (dunyoda 151-oʻrin). Aholisi – 931 017 kishi (2025, 161-oʻrin). Poytaxti – Suva shahri. Maʼmuriy jihatdan 4 okrugga boʻlinadi. Yangi Zelandiyadan dengiz mili (2000 km; 1300 mil) shimoli-shimoli-sharqda joylashgan. 330 dan ortiq orollardan iborat arxipelagdan iborat boʻlib orollardan iborat boʻlib, umumiy yer maydoni taxminan 18 300 kvadrat kilometrni (7 100 sq mi) tashkil etadi. Eng chekka orollar guruhi-Ono-i-Lau. Umumiy aholining qariyb 87% ikki yirik orolda-Viti Levuva Vanua Levuda. Fijiliklarning toʻrtdan uch qismi Viti Levu qirgʻoqlarida, poytaxt-Suva Nadi(turizm asosiy mahalliy sanoat) yoki Lautoka(shakarqamish sanoati ustunlik qiladi) kabi kichikroq shahar markazlarida Viti Levuning ichki qismida yer relyefi tufayli kam odam yashaydi.

Fidji orollarining aksariyati taxminan 150 million yil avval boshlangan vulqon faolligi natijasida shakllangan. Baʼzi geotermal faollik bugungi kunda ham Vanua Levu va Taveuni orollarida sodir boʻlmoqda. Viti Levudagi geotermal tizimlar kelib chiqishi boʻyicha vulqonik boʻlmagan va past haroratli sirt oqimlariga ega (taxminan 35 dan 60 ° C gacha (95 va 140 ° F)).

Odamlar Fidjida miloddan avvalgi ikkinchi ming yillikdan beri yashab kelgan – avval avstroneziyaliklar, keyinroq melaneziyaliklar, baʼzi Polineziya taʼsiri bilan. Ovrupoliklar Fijiga birinchi marta 17-asrda tashrif buyurishgan. 1874-yilda, Fidji mustaqil qirollik boʻlgan qisqa davrdan soʻng, inglizlar Fidji mustamlakasiga asos soldilar . Fidji 1970 yilgacha mustaqillikka erishgunga qadar toj mustamlakasi sifatida faoliyat yuritgan va Fidji Dominioni sifatida tanilgan . 1987 yilda, bir qator davlat toʻntarishlaridan soʻng, hokimiyatni qoʻlga olgan harbiy hukumat uni respublika deb eʼlon qildi. 2006 yilgi davlat toʻntarishida komodor Frank Bainimarama hokimiyatni qoʻlga oldi. 2009 yilda Fiji Oliy sudi harbiy rahbariyatni noqonuniy deb topdi. Oʻsha paytda, harbiylar nominal davlat boshligʻi sifatida saqlanib qolgan Prezident Ratu Josefa Iloilo 1997 yilgi Konstitutsiyani rasman bekor qildi va Baynimaramani vaqtincha bosh vazir etib qayta tayinladi . Keyinchalik 2009 yilda Ratu Epeli Nailatikau Iloilodan keyin prezident boʻldi. 2014-yil 17-sentyabrda, bir necha yillik kechikishlardan soʻng, demokratik saylovlar boʻlib oʻtdi . Baynimaramaning FijiFirst partiyasi 59,2 foiz ovoz toʻpladi va xalqaro kuzatuvchilar saylovni ishonchli deb hisoblashdi.

Fidji oʻrmon, mineral va baliq resurslari bilan Tinch okeanidagi eng rivojlangan iqtisodlaridan biriga ega . Valyuta Fiji dollari boʻlib, valyutaning asosiy manbalari turistik sanoat, chet elda ishlaydigan fijiliklarning pul oʻtkazmalari, shisha suv eksporti va shakar qamishidir. Mahalliy boshqaruv va shaharsozlik vazirligi Fijining shahar va shahar kengashlari shaklidagi mahalliy boshqaruvini nazorat qiladi.

Etimologiya

Fidjining asosiy oroli Viti Levu nomi „Fidji“ nomining kelib chiqishi boʻlib xizmat qilgan, garchi umumiy inglizcha talaffuz Fidji orolining Tongadagi qoʻshnilariga asoslangan boʻlsa ham . Ismning paydo boʻlishi haqidagi rasmiy maʼlumotda aytilishicha:

Fijiliklar birinchi boʻlib Tongada uchrashgan Kuk ekspeditsiyalari aʼzolarining yozuvlari orqali Evropa ongiga taassurot qoldirdilar . Ular Tinch okeanidagi eng zoʻr kemalarni quruvchilar, dahshatli jangchilar va vahshiy odamxoʻrlar sifatida tasvirlangan, ammo buyuk dengizchilar emas. Ular Tonganlarda hayrat uygʻotdi va ularning barcha ishlab chiqarishlari, ayniqsa poʻstlogʻi va toʻqmoqlar juda qadrlangan va juda talabga ega edi. Ular oʻz uylarini Viti deb atashgan, ammo tonganlar uni Fisi deb atashgan va bu orollar birinchi marta kapitan Jeyms Kuk tomonidan eʼlon qilingan Fidji talaffuzi bilan maʼlum boʻlgan.

"Feejee", Tonga talaffuzining inglizcha imlosi 19-asr oxirigacha Fijiga tashrif buyurgan missionerlar va boshqa sayohatchilarning hisoblari va boshqa yozuvlarida uchraydi.

Davlat tuzumi

Fiji – Buyuk Britaniya Hamdoʻstligi tarkibidagi respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1970-yil qabul qilingan, 1997-yilda unga oʻzgartishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi – prezident, u qabila boshliklarining Katta kengashi tomonidan mahalliy fijiylar orasidan 5 yil muddatga tayinlanadi. Prezident bosh vazirni va qurolli kuchlar qoʻmondonini tayinlaydi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni 2 palatali parlament – senat va vakillar palatasi, ijrochi hokimiyatni Vazirlar mahkamasi amalga oshiradi.

Tabiati

Fiji arxipelagi Melaneziya sharqiy qismidagi 300 dan ortiq oroldan iborat. Ularning yiriklari – VitiLevu, VanuaLevu. Orollarning egri-bugri qirgʻoqlari marjon riflari bilan oʻralgan, zamini granit, gneys va boshqa qadimiy kristall jinslardan tuzilgan. Yirik orollar relyefi balandligi 1000 m dan yuqori togʻ tizmalari bilan ajralgan platolardan iborat. Eng baland joyi 1322 m (VitiLevu orolida). Sohil boʻylab ensiz tekislik joylashgan. Foydali qazilmalari: neft, mis, oltin,marganets mavjud. Yirik daryolari: Reva (100 km gacha kema qatnaydi), Singatoka, Mba (VitiLevu orolida). Iqlimi tropik, okean iqlimi, sernam, oʻrtacha harorat 25—28°C. Yillik oʻrtacha yogʻin 1700–3500 mm. Vulqon jinslarining nurashidan hosil boʻlgan qizgʻish tuprogʻi unumdor. Togʻlarning shamolga roʻpara janubi-sharqiy yon bagʻirlarida qimmatbaho yogʻoch olinadigan tropik oʻrmon va savannalar bor. Hayvonot dunyosida yirtqich hayvon va zaharli ilonlar yoʻq. Orollarga dunyoning boshqa joylaridan jonivorlar keltirilgan. Mushuk, echki va quyonlar uchraydi.

Aholisi

Aholisining aksariyati – fijiylar va fijilik hindlar; okeaniyaliklar, inglizlar, xitoylar ham yashaydi. Rasmiy til – ingliz tili. Shahar aholisi 46%. Dindorlari – xristian, hinduiy va musulmonlar. Yirik shaharlari: Suva, Lautoka, Lambasa.

Tarixi

Erta yashash

Fiji shaharlaridagi kulolchilik sanʼati shuni koʻrsatadiki, Fiji avstroneziya xalqlari tomonidan miloddan avvalgi kamida 3500-1000 yillarda joylashgan boʻlib, melaneziyaliklar taxminan ming yil oʻtgach ergashdilar, garchi odamlar migratsiyasining aniq sanalari va naqshlari haqida hali ham koʻplab ochiq savollar mavjud. Lapita xalqi yoki polineziyaliklarning ajdodlari orollarga birinchi boʻlib joylashdi, deb ishoniladi, ammo melaneziyaliklar kelganidan keyin ularning ahvoli haqida koʻp narsa maʼlum emas; eski madaniyat yangi madaniyatga qandaydir taʼsir koʻrsatgan boʻlishi mumkin va arxeologik dalillar shuni koʻrsatadiki, muhojirlarning bir qismi Samoa , Tonga va hatto Gavayiga koʻchib oʻtgan . Arxeologik dalillar, shuningdek, Moturiki orolida kamida miloddan avvalgi 600-yillarda va ehtimol miloddan avvalgi 900-yillarda boshlangan odamlarning joylashishi belgilarini koʻrsatadi . Fiji madaniyatining baʼzi jihatlari Tinch okeanining gʻarbiy qismidagi Melaneziya madaniyatiga oʻxshash boʻlsa-da , Fiji madaniyati qadimgi Polineziya madaniyatlari bilan kuchliroq aloqaga ega . Dalillar Fidji va qoʻshni arxipelaglar oʻrtasida evropaliklar Fidji bilan aloqa qilishdan ancha oldin savdo-sotiq boʻlganligi aniq .

10-asrda Tongada Tui Tonga imperiyasi tashkil topdi va Fidji uning taʼsir doirasiga kirdi. Tonga taʼsiri Fijiga Polineziya urf-odatlari va tilini olib keldi. Bu imperiya 13-asrda tanazzulga yuz tuta boshladi.

Fiji uzoq vaqtdan beri doimiy aholi punktlariga ega, ammo uning xalqlari ham harakatlanish tarixiga ega. Asrlar davomida noyob Fiji madaniy amaliyotlari rivojlandi. Fijiliklar drua deb nomlangan yelkanlari boʻlgan katta va oqlangan suv kemalarini qurishdi va bir qismini Tonga eksport qilishdi. Fijiliklar, shuningdek, qishloq arxitekturasining oʻziga xos uslubini ishlab chiqdilar, u kommunal va yakka tartibdagi uy - joylardan va odatda muhimroq aholi punktlari atrofida qurilgan qoʻrgʻon va xandaqlarning ilgʻor tizimidan iborat . Choʻchqalar oziq-ovqat uchun xonakilashtirilgan va banan plantatsiyalari kabi turli xil qishloq xoʻjaligi ishlari erta bosqichda mavjud edi. Qishloqlar qurilgan yogʻoch suv oʻtkazgichlari orqali olib kelingan suv bilan taʼminlangan. Fijiliklar boshliqlar, oqsoqollar va taniqli jangchilar boshchiligidagi jamiyatlarda yashagan. Koʻpincha bete deb ataladigan maʼnaviy peshqadamlar ham muhim madaniyat arboblari boʻlib, yaqona tayyorlash va isteʼmol qilish ularning marosim va jamoat marosimlarining bir qismi edi. Fijiliklar pul tizimini ishlab chiqdilar, bunda sperma kitining tambua deb ataladigan sayqallangan tishlari faol valyutaga aylandi. Bugungi kunda orollar atrofidagi turli petrogliflarda koʻrish mumkin boʻlgan yozuv turi mavjud edi. Fijiliklar tozalangan masi mato toʻqimachilik sanoatini rivojlantirdilar va oʻzlari ishlab chiqargan matolardan yelkanlar va malo va liku kabi kiyimlarni yasashda foydalanganlar . Koʻpgina qadimgi insoniyat tsivilizatsiyalarida boʻlgani kabi, urush yoki urushga tayyorgarlik koloniyadan oldingi Fijida kundalik hayotning muhim qismi edi. Fijiliklar oʻzlarining qurol-yarogʻlaridan, ayniqsa, jangovar klublardan foydalanishlari bilan ajralib turishgan. Fijiliklar ikki guruhga boʻlinadigan juda koʻp turli xil klublardan foydalanganlar, ikkita qoʻlli klublar va ula deb ataladigan kichik ixtisoslashtirilgan uloqtirish klublari .

17-asrda evropaliklarning kelishi va 19-asrning oxirida Evropa mustamlakachiligi bilan Fiji madaniyatining koʻplab elementlari Evropa, xususan, Britaniya nazoratini taʼminlash uchun qatagʻon qilindi yoki oʻzgartirildi. Bu, ayniqsa, anʼanaviy Fidji maʼnaviy eʼtiqodlari bilan bogʻliq edi. Dastlabki mustamlakachilar va missionerlar Fijidagi kannibalizm amaliyotini mustamlakachilikni oqlaydigan axloqiy imperativ sifatida taʼkidlashgan . Ovrupoliklar Fidjining koʻplab odatlarini tuban yoki ibtidoiy deb atashgan va bu koʻplab mustamlakachilarga Fijini „yovvoyi kanniballarga sarflangan jannat“ sifatida koʻrish imkonini bergan. kabi mualliflar 19-asrda „yeyish uchun yigʻilgan yangi oʻldirilgan jasadlar“ va yangi uylar va qayiqlar qurilishida tantanali ravishda ommaviy qurbonlik qilish haqidagi daʼvolarni davom ettirdilar. Aslida, mustamlaka davrida Fidji Kannibal orollari sifatida tanilgan . Fidji saytlarida olib borilgan zamonaviy arxeologik tadqiqotlar fijiliklar aslida kannibalizm bilan shugʻullanganligini koʻrsatdi, bu zamonaviy olimlarga ushbu mustamlakachilik Evropa hisoblarining toʻgʻriligini baholashga yordam berdi. Degusta, Cochrane, va Jones kabi olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar inson skeletlari yondirilgan yoki kesilgan dalillarni taqdim etadi, bu esa Fijida kannibalizm bilan shugʻullanganligini koʻrsatadi. Biroq, bu arxeologik hisoblar shuni koʻrsatadiki, kannibalistik amaliyotlar, ehtimol, yevropalik koʻchmanchilar nazarda tutganidan koʻra koʻproq vaqti-vaqti bilan va kamroq tarqalgan; Koʻrinib turibdiki, kannibalizm koʻpincha zoʻravonliksiz va ritualistik boʻlgan.

Yevropaliklar bilan erta muloqot

Gollandiyalik tadqiqotchi Abel Tasman 1643 yilda Buyuk Janubiy qitʼani qidirayotganda shimoliy Vanua Levu orolini va Shimoliy Taveuni arxipelagini koʻrgan Fidjiga birinchi evropalik tashrif buyurgan.

Jeyms Kuk, britaniyalik navigator, 1774 yilda janubiy Lau orollaridan biriga tashrif buyurdi. Biroq, 1789 yilga qadar, HMS Bounty kemasining halokatli kapitani Uilyam Blig Ovalau orolidan oʻtib, orollar oʻrtasida suzib oʻtganida, orollar xaritasi va rejasi tuzildi. Viti Levu va Vanua Levuning asosiy orollari hozirgi Indoneziya hududidagi Bataviyaga yoʻlda . Bligh Water, ikki asosiy orol orasidagi boʻgʻoz, uning nomi bilan atalgan va bir muncha vaqt Fidji orollari Bligh orollari sifatida tanilgan. Fidjiliklar bilan jiddiy aloqada boʻlgan birinchi evropaliklar sandal daraxti savdogarlari, kit ovchilari va „beche-de-mer“ (dengiz bodringi) savdogarlari edi. 1799 yilda tashrif buyurgan birinchi kit ovlash kemasi „ Ann va Hope“ boʻlgan va 19-asrda unga koʻplab boshqa odamlar ergashgan. [ 35 ] Bu kemalar ichimlik suvi, oziq-ovqat va oʻtin uchun, keyinroq esa odamlar oʻz kemalariga yordam berish uchun kelgan. Bu davrda Fidjiga kelgan yevropaliklarning bir qismi mahalliy aholi tomonidan qabul qilingan va ularga rezident sifatida qolishga ruxsat berilgan.

1820-yillarga kelib, Levuka Fijidagi Ovalau orolida birinchi Yevropa uslubidagi shaharcha sifatida tashkil etilgan. Xitoyda „beche-de-mer“ bozori daromadli boʻlib, ingliz va amerikalik savdogarlar turli orollarda qayta ishlash shoxobchalarini oʻrnatdilar. Mahalliy fijiliklar mahsulotni yigʻish, tayyorlash va qadoqlash uchun ishlatilgan, keyin esa Osiyoga joʻnatiladi. Yaxshi yuk diler uchun yarim yillik 25 000 dollar atrofida foyda keltiradi. [ 36 ] Fijilik ishchilarga oʻz mehnatlari evaziga tez-tez oʻqotar qurol va oʻq-dorilar berildi va 1820-yillarning oxiriga kelib Fiji boshliqlarining koʻpchiligida mushketlar bor edi va ularning koʻpchiligi ulardan foydalanishda mohir edi. Baʼzi Fiji boshliqlari tez orada oʻzlarining yangi qurollari bilan yevropaliklardan koʻproq vayron qiluvchi qurollarni majburan olish uchun oʻzlarini ishonchli his qilishdi. 1834 yilda Viva va Bau fuqarolari frantsuz L’amiable Josephine kemasini boshqarishga muvaffaq boʻlishdi va uning toʻpini Reva daryosida dushmanlariga qarshi ishlatishga muvaffaq boʻlishdi, garchi ular keyinchalik uni quruqlikka tushirishgan. [ 37 ]

Devid Kargill kabi nasroniy missionerlar ham 1830-yillarda yaqinda oʻzgartirilgan Tonga va boshqa mintaqalardan kelishgan. Devid Kargill kabi xristian missionerlari ham 1830-yillarda yaqinda oʻzgartirilgan Tonga va Taiti va 1840-yilga kelib Levukadagi Yevropa aholi punkti 40 ga yaqin uyga koʻtarilib, sobiq kit avchisi Devid Uippi taniqli rezident boʻlgan. Fijiliklarning diniy oʻzgarishi asta-sekinlik bilan sodir boʻlgan jarayon boʻlib, uni Amerika Qoʻshma Shtatlari Exploring Expedition kapitan Charlz Uilks bevosita kuzatgan. Uilksning yozishicha, „barcha boshliqlar nasroniylikka koʻp narsani yoʻqotadigan va ozgina foyda keltiradigan oʻzgarish sifatida qarashdi“. [ 38 ] Xristianlashgan fijiliklar, ruhiy eʼtiqodlaridan voz kechish bilan birga, sochlarini kalta qilib, Tonga libosining sulu shaklini qabul qilib, nikoh va dafn marosimlarini tubdan oʻzgartirishga majbur qilishdi. Majburiy madaniy oʻzgarishlarning bu jarayoni lotu deb nomlangan . [ 39 ] Madaniyatlar oʻrtasidagi ziddiyatning kuchayishi kuchaydi va Uilks Malolo xalqiga qarshi katta jazo ekspeditsiyasini tashkil qilishda ishtirok etdi . U vaqtinchalik oʻt oʻchirish moslamasi sifatida ishlaydigan raketalar bilan hujum qilishni buyurdi. Ichkarida yashovchilar qamalib qolgan qishloq tezda doʻzaxga aylandi, Uilks „erkaklarning qichqirigʻi ayollar va bolalarning qichqirigʻi va qichqirigʻi bilan aralashib ketganini“ taʼkidladi. Uilks omon qolganlardan „rahm-shafqat soʻrab sudga berishni“ talab qildi, agar boʻlmasa, „ular yoʻq qilinishini kutishlari kerak“. Ushbu toʻqnashuvda 57 dan 87 gacha Maloloan oʻldirilgan. Kakobau va nasroniy infiltratsiyasiga qarshi urushlar

Ratu Tanoa Visaqa

Ratu Seru Epenisa Cakobau, oʻzini Tui Viti deb eʼlon qilgan

Kakobau va nasroniy infiltratsiyasiga qarshi urushlar

1840-yillar turli Fidji klanlari bir-birlari ustidan hukmronlik qilishga uringan mojarolar davri edi. Oxir-oqibat, Bau orolidagi Seru Epenisa Kakobau ismli sarkarda mintaqada kuchli taʼsirga ega boʻldi. Uning otasi Ratu Tanoa Visavaqa edi , Vunivalu (asosan unvoni jangovar qoʻmondon degan maʼnoni anglatadi, koʻpincha birinchi darajali boshliq sifatida ham tarjima qilinadi) ilgari Gʻarbiy Fidjining koʻp qismini boʻysundirgan. Kakobau otasidan keyin shu qadar hukmron boʻldiki, u mahalliy dushmanlariga qurol-yarogʻ berish toʻgʻrisidagi nizo tufayli evropaliklarni besh yil davomida Levukadan quvib chiqarishga muvaffaq boʻldi. 1850-yillarning boshlarida Cakobau bir qadam oldinga oʻtib, barcha nasroniylarga qarshi urush eʼlon qildi. Fidjidagi missionerlar allaqachon dinga kirgan Tonganlardan koʻmak olgach va Britaniya harbiy kemasining mavjudligi tufayli uning rejalari barbod boʻldi. Tonga shahzodasi Enele Maʼafu, nasroniy, 1848 yilda Lakeba orolida oʻzini oʻrnatdi va mahalliy xalqni majburan metodist cherkoviga aylantirdi . Cakobau va Fidji gʻarbidagi boshqa boshliqlar Maʼafuni oʻz kuchlariga tahdid deb bilishdi va uning Tonga hukmronligini kengaytirishga urinishlariga qarshilik koʻrsatdilar. Biroq, Kakobauning taʼsiri pasaya boshladi va uni tengdoshlar orasida birinchi boʻlib koʻrgan boshqa Fidji boshliqlariga ogʻir soliqlar qoʻyishi ularning undan voz kechishiga sabab boʻldi.

Taxminan oʻsha paytda Qoʻshma Shtatlar ham mintaqada oʻz kuchini mustahkamlashdan manfaatdor boʻldi va ular Fiji orollaridagi konsuli Jon Braun Uilyams bilan bogʻliq bir qator voqealardan soʻng aralashuv bilan tahdid qilishdi. 1849 yilda Uilyams oʻzining savdo doʻkonini 4 iyul bayrami paytida tasodifiy yongʻin natijasida talon-taroj qildi va 1853 yilda Evropadagi Levuka aholi punkti yonib ketdi. Uilyams bu ikkala hodisa uchun ham Kakobauni aybladi va AQSh vakili Kakobau poytaxti Bau shahridagi qasos sifatida yoʻq qilinishini xohladi. Buning oʻrniga orol atrofida dengiz blokadasi oʻrnatildi, bu esa Cakobauga chet elliklar va ularning nasroniy ittifoqchilariga qarshi urushidan voz kechishi uchun qoʻshimcha bosim oʻtkazdi. Nihoyat, 1854 yil 30 aprelda Kakobau oʻzining soro (iltijosi) taklif qildi va bu kuchlarga taslim boʻldi. U lotudan oʻtib, nasroniylikni qabul qildi. Bau shahridagi anʼanaviy Fiji ibodatxonalari vayron qilingan, muqaddas nokonoko daraxtlari kesilgan. Keyin Kakobau va uning qolgan odamlari amerikaliklar va inglizlar tomonidan qoʻllab-quvvatlangan tonganlarga qoʻshilib, mintaqadagi qolgan boshliqlarni boʻysundirishga majbur boʻlishdi, ular haligacha dinga qaytishni rad etishdi. Bu boshliqlar 1855 yilda Revalik Qaraniqioning zaharlanishi va Kabalik Ratu Maraning osilishi bilan tez orada magʻlubiyatga uchradi. Ushbu urushlardan soʻng Fidjining aksariyat hududlari, ichki baland togʻli hududlardan tashqari, anʼanaviy tuzumlaridan voz kechishga majbur boʻldi. endi Gʻarb manfaatlarining vassallari edi. Kakobau bir nechta Fidji xalqlarining ramziy vakili sifatida saqlanib qoldi va istehzoli va oʻzini eʼlon qilgan „Tui Viti“ („Fidji qiroli“) unvonini olishga ruxsat berildi, ammo endi asosiy nazorat xorijiy kuchlarga tegishli edi.

Paxta, konfederatsiyalar va Kai Kolo

Amerika fuqarolar urushi (1861-1865) ortidan paxta narxining oshishi 1860-yillarda Avstraliya va Qoʻshma Shtatlardan yer olish va paxta etishtirish uchun Fidjiga yuzlab koʻchmanchilarning kelishiga sabab boʻldi. Fidjida hukumat hali ham mavjud emasligi sababli, bu plantatorlar koʻpincha erni zoʻravonlik yoki firibgarlik yoʻllari bilan olishlari mumkin edi, masalan, haqiqiy egalari boʻlgan yoki boʻlmagan fijiliklar bilan qurol yoki spirtli ichimliklarni almashish. Garchi bu arzon er sotib olishga olib kelgan boʻlsa-da, nizolarni hal qilish uchun yagona hukumat mavjud boʻlmagan holda, plantatorlar oʻrtasidagi raqobatbardosh er daʼvolari muammoli boʻlib qoldi. 1865 yilda koʻchmanchilar Fijidagi ettita asosiy mahalliy qirollik konfederatsiyasini qandaydir hukumat oʻrnatishni taklif qilishdi. Bu dastlab muvaffaqiyatli boʻldi va Kakobau konfederatsiyaning birinchi prezidenti etib saylandi.

Erga boʻlgan talab yuqori boʻlganligi sababli, oq koʻchatlar Viti Levuning tepalikli ichki qismiga kirishni boshladilar. Bu ularni Kay Kolo bilan toʻgʻridan-toʻgʻri qarama-qarshilikka olib keldi, bu umumiy atama boʻlib, bu ichki tumanlarda yashovchi turli Fiji klanlarini tavsiflash uchun moʻljallangan. Kay Kolo hali ham anʼanaviy turmush tarzini olib borishgan, ular nasroniylashtirilmagan va ular Kakobau yoki konfederatsiya hukmronligi ostida emas edi. 1867 yilda Tomas Beyker ismli sayohatchi missioner Kay Kolo tomonidan Sigatoka daryosining boshidagi togʻlarda oʻldirildi . Britaniya konsuli vazifasini bajaruvchi Jon Beyts Tyurston Kakobaudan Kai-Koloni bostirish uchun qirgʻoqboʻyidagi fidjilar qoʻshiniga rahbarlik qilishni talab qildi. Kakobau oxir-oqibat togʻlarga yurish qildi, ammo sharmandali yoʻqotishlarga uchradi, 61 nafar jangchisi halok boʻldi. Koʻchmanchilar, shuningdek, Vaynimala deb nomlangan mahalliy sharqiy Kay Kolo xalqi bilan toʻqnash kelishdi. Thurston Qirollik dengiz flotining Avstraliya stantsiyasiga yordam soʻrab murojaat qildi. Harbiy-dengiz kuchlari tegishli ravishda qoʻmondon Rouli Lambert va HMS Challengerni Vaynimalaga qarshi jazolash missiyasini oʻtkazish uchun yubordi . 87 kishidan iborat qurolli kuch Deoka qishlogʻini oʻqqa tutdi va yoqib yubordi va toʻqnashuv sodir boʻldi, natijada 40 dan ortiq Vaynimala halok boʻldi.

Fidji Qirolligi (1871-1874)

Konfederatsiya parchalanganidan soʻng, Enele Maʼafu Lau orollari va Tonganlarda barqaror maʼmuriyatni oʻrnatdi. Qoʻshma Shtatlar kabi boshqa xorijiy kuchlar Fidjini anneksiya qilish imkoniyatini koʻrib chiqishdi. Bu holat koʻplab koʻchmanchilarga yoqmadi, ularning deyarli barchasi Avstraliyadan kelgan Britaniya fuqarolari edi. Ammo Britaniya mamlakatni anneksiya qilishdan bosh tortdi va murosaga kelish kerak edi.

1871 yil iyun oyida Qirollik dengiz flotining sobiq leytenanti Jorj Ostin Vuds Kakobauga taʼsir oʻtkazishga va boshqaruv maʼmuriyatini shakllantirish uchun bir xil fikrdagi koʻchmanchilar va boshliqlar guruhini tashkil etishga muvaffaq boʻldi. Kakobau monarx (Tui Viti) deb eʼlon qilindi va Fidji qirolligi tashkil etildi. Fiji boshliqlarining aksariyati ishtirok etishga rozi boʻlishdi va hatto Maʼafu ham Kakobauni tan olishni va konstitutsiyaviy monarxiyada ishtirok etishni tanladi . Biroq, koʻchmanchilarning koʻpchiligi Avstraliyadan kelgan boʻlib, u erda mahalliy aholi bilan muzokaralar deyarli hamma joyda ularni juda noqulay shartlarni qabul qilishga majbur qilish bilan bogʻliq edi. Bu koʻchmanchilarning kuch bilan hukmronlik qilishni kutishlari ularni Britaniya sub’ektlarini oʻzaro himoya qilish jamiyati kabi bir nechta tajovuzkor, irqiy motivli guruhlarni tuzishga olib keldi. Bir guruh Amerikadagi oq tanlilar suprematist guruhiga hurmat koʻrsatib, oʻzlarini Ku Klux Klan deb atashdi. Biroq, Charlz St Julian , Robert Sherson Swanston va Jon Bates Thurston kabi hurmatli shaxslar Cakobau tomonidan tayinlanganda, hokimiyat darajasi oʻrnatildi.

Mamlakatga kirib kelayotgan oq koʻchmanchilarning tez koʻpayishi bilan yer olish istagi ham kuchaydi. Yana bir bor Viti Levuning ichki qismida Kay Kolo bilan toʻqnashuv boshlandi. 1871 yilda orolning shimoli-gʻarbidagi Ba daryosi yaqinida ikki koʻchmanchining oʻldirilishi oq dehqonlar, import qilingan qul ishchilari va qirgʻoq fijiliklarining katta jazo ekspeditsiyasini tashkil etishga undadi. 400 ga yaqin qurolli hushyorlar guruhi, shu jumladan AQSh fuqarolar urushi faxriylari, Kubu qishlogʻi yaqinida Kay Kolo bilan jang qildilar, bunda ikkala tomon ham chekinishga majbur boʻldi. Qishloq vayron boʻldi va Kai Kolo, mushketlar bilan qurollangan boʻlishiga qaramay, koʻplab qurbonlar oldi. Kai Kolo Ba tumani boʻylab oqlar va nasroniy fijililarning aholi punktlariga tez-tez reydlar uyushtirib javob berdi. Xuddi shunday, Reva daryosining yuqori oqimidagi orolning sharqida qishloqlar yoqib yuborildi va koʻplab Kay Kolo Rewa miltiqlari deb nomlangan hushyor koʻchmanchilar otryadi tomonidan otib tashlandi. Garchi Cakobau hukumati koʻchmanchilarning adolatni oʻz qoʻliga olishini maʼqullamasa ham, u Kay Koloni boʻysundirishini va ularning yerlarini sotishni xohladi. Yechim armiya tuzish edi. Qirollikdagi mahalliy ishlar vaziri Robert Svanston fijilik koʻngillilar va mahbuslarni qirol qoʻshinlari yoki mahalliy polk deb atalgan askar boʻlish uchun oʻqitish va qurollantirishni tashkil qildi. Avstraliya koloniyalarida mavjud boʻlgan mahalliy politsiyaga oʻxshash tizimda ikkita oq koʻchmanchi Jeyms Xarding va V. Fitsjerald ushbu harbiylashtirilgan brigadaning bosh ofitserlari etib tayinlangan. Ushbu kuchning shakllanishi koʻplab oq plantatsiya egalariga maʼqul kelmadi, chunki ular fijiliklar armiyasiga oʻz manfaatlarini himoya qilishiga ishonishmadi.

Vaziyat 1873 yil boshida Berns oilasi Ba daryosi hududida Kay Kolo reydisi natijasida oʻldirilganida yanada keskinlashdi. Cakobau hukumati tartibni tiklash uchun mayor Fitsjerald qoʻmondonligi ostida mintaqaga 50 nafar qirol askarini joylashtirdi. Mahalliy oq tanlilar ularni joylashtirishdan bosh tortdilar va hukumat obroʻsini taʼkidlash uchun kapitan Xarding boshchiligidagi yana 50 nafar askar yuborildi. Mahalliy polkning qadr-qimmatini isbotlash uchun ushbu kuchaygan kuch ichki qismga kirib, Na Korovayvayda 170 ga yaqin Kay Kolo aholisini qirgʻin qildi. Sohilga qaytib kelgach, kuchni oq koʻchmanchilar kutib olishdi, ular hali ham hukumat qoʻshinlarini tahdid deb bilishdi. Hukumat qoʻshinlari va oq koʻchmanchilar brigadasi oʻrtasidagi toʻqnashuv faqat HMS Dido kapitan Uilyam Koks Chapmanning aralashuvi bilan oldi olindi, u koʻchmanchilar rahbarlarini hibsga olib, guruhni tarqatib yuborishga majbur qildi. Qirol qoʻshinlari va Kakobau hukumatining Kay Koloni tor-mor etish vakolati endi toʻliq edi. 1873 yil mart oyidan oktyabr oyigacha Suonston umumiy maʼmuriyati ostidagi 200 ga yaqin qirollik qoʻshinlari 1000 ga yaqin fiji va oq tanli koʻngilli yordamchilardan iborat boʻlib, butun Viti-Levu togʻlari boʻylab Kay Koloni yoʻq qilish uchun kampaniya olib borishdi. (Jon Bates Thurstonning ukasi) ikki tomonlama hujumni boshqargan mintaqa. Kai Koloning turli urugʻlarining birlashgan kuchlari Na Culi qishlogʻida turishdi. Kay Kolo dinamit bilan magʻlub boʻldi va ularni tog 'gʻorlari orasidagi mudofaa pozitsiyalaridan chiqarib yuborish uchun olov ishlatilgan. Koʻplab Kay Kolo oʻldirildi va tepalik klanlarining asosiy rahbarlaridan biri Ratu Dradra 2000 ga yaqin erkaklar, ayollar va bolalar asirga olinib, qirgʻoqqa joʻnatilib, taslim boʻlishga majbur boʻldi. [ 54 ] Ushbu magʻlubiyatdan keyingi oylarda yagona asosiy qarshilik Nibutautau qishlogʻi atrofidagi klanlardan edi. Mayor Turston bu qarshilikni Na Culidagi jangdan keyingi ikki oy ichida magʻlub etdi. Qishloqlar yoqib yuborildi, Kay Kolo oʻldirildi va yana koʻp sonli asirlar olindi. [ 55 ] 1000 ga yaqin mahbuslar (erkaklar, ayollar va bolalar) Levukaga joʻnatildi, u erda baʼzilari osilgan, qolganlari esa qullikka sotilgan va orollar boʻylab turli plantatsiyalarda ishlashga majbur qilingan. [ 56 ]

Fijidagi qora qush va qullik

1865 yilda Fidjida qoraqoʻlchilik davri boshlandi, oʻshanda Yangi Gebrid va Solomon orollarining birinchi ishchilari paxta plantatsiyalarida ishlash uchun u erga olib kelingan. Amerika fuqarolar urushi Ittifoq Konfederatsiya portlarini blokada qilganda, xalqaro bozorga AQSh paxta yetkazib berishni toʻxtatdi. Paxta yetishtirish juda foydali biznes edi. Minglab evropalik plantatorlar Fidjiga plantatsiyalar barpo etish uchun oqib kelishdi, biroq mahalliy aholi oʻz rejalariga moslashishni istamasliklarini aniqladilar. Ular Melaneziya orollaridan ishchi qidirdilar. 1865-yil 5-iyulda Ben Piz Fidjiga Yangi Gebridlardan 40 nafar ishchi bilan taʼminlash uchun birinchi litsenziyani oldi. Britaniya va Kvinslend hukumatlari ishchilarni yollash va tashishni tartibga solishga harakat qilishdi. Melaneziyalik ishchilar uch yil muddatga yollanib, yiliga 3 funt sterling toʻlashlari, asosiy kiyim-kechaklarni berishlari va kompaniya doʻkoniga etkazib berish uchun ruxsat berishlari kerak edi. Koʻpchilik melaneziyaliklar yolgʻon yoʻl bilan yollangan, odatda sovgʻalar bilan kemalarda vasvasaga solingan, keyin esa qamalgan. 1875 yilda Fiji bosh shifokori ser Uilyam Makgregor oʻlim koʻrsatkichini har 1000 ishchidan 540 nafarini qayd etdi. Uch yillik shartnoma muddati tugagandan soʻng, hukumat kapitanlardan ishchilarni qishloqlariga qaytarishni talab qildi, ammo koʻpchilik kema kapitanlari ularni Fidji suvlari yaqinida koʻrgan birinchi orolga tashlab ketishdi. Inglizlar qonunni amalga oshirish uchun harbiy kemalar yubordilar (1872 yil Tinch okeani orollarini himoya qilish toʻgʻrisidagi qonun (35 va 36 Vict. c. 19)), ammo aybdorlarning faqat kichik bir qismi jinoiy javobgarlikka tortildi.

Qoraquloq Dafnaning tutilishi Blackbirding savdosining mashhur voqeasi 1871 yilda doktor Jeyms Patrik Myurrey tomonidan Fidji plantatsiyalarida ishlash uchun ishchilarni yollash uchun uyushtirilgan Karl brigadasining sayohati edi . Myurrey oʻz odamlariga cherkov missionerlari sifatida paydo boʻlish uchun yoqalarini teskari oʻgirib, qora kitoblarni olib yurishlarini buyurdi. Orol aholisi diniy marosimga jalb qilinganida, Myurrey va uning odamlari qurol ishlab chiqarishadi va orol aholisini qayiqlarga majburlashardi. Sayohat paytida Myurrey 60 ga yaqin orolliklarni otib tashladi. U hech qachon oʻz harakatlari uchun sudga tortilmagan, chunki unga ekipaj aʼzolariga qarshi koʻrsatma berish evaziga immunitet berilgan. Karl kapitani Jozef Armstrong keyinchalik oʻlimga hukm qilindi.

Tinch okeanining boshqa orollaridan kelgan qora qush mehnatidan tashqari, Fiji arxipelagining tub aholisi minglab plantatsiyalarda qullikka sotildi. Oq koʻchmanchi Cakobau hukumatini, keyinroq Britaniya mustamlaka hukumatini qoʻllab-quvvatlaganligi sababli, Fidjidagi hududlarni oʻz qoʻli ostida boʻysundirdi, natijada harbiy asirlar muntazam ravishda kim oshdi savdosida ekishchilarga sotilar edi. Bu hukumat uchun daromad manbai boʻlib, isyonchilarni plantatsiyalar joylashgan turli, koʻpincha izolyatsiya qilingan orollarga tarqatib yubordi. Bu odamlar qul boʻlgunga qadar egallab olgan erlar ham qoʻshimcha daromad uchun sotilgan. Bunga misol qilib, 1871 yilda Cakobau hukumati bilan urushda magʻlubiyatga uchragan Ovalauning Lovoni xalqi toʻplanib, boshiga 6 funt sterlingdan koʻchmanchilarga sotilgan. Ikki ming lovoniy erkaklar, ayollar va bolalar sotildi va ularning qullik davri besh yil davom etdi. Xuddi shunday, 1873 yildagi Kai Kolo urushlaridan keyin Viti Levuning tepalik qabilalaridan minglab odamlar Levukaga yuborilib, qullikka sotilgan. Bu odamlarni sotib olish noqonuniy ekanligi haqidagi hududda joylashgan Qirollik dengiz flotining ogohlantirishlari, asosan, ijro etilmagan holda berilgan va Britaniyaning Fijidagi konsuli Edvard Bernard Marsh muntazam ravishda mehnat savdosining bu turiga koʻz yumgan.

Kolonizatsiya

Kai Kolo ustidan harbiy gʻalabalarga erishganiga qaramay, Cakobau hukumati qonuniylik va iqtisodiy hayotiylik muammolariga duch keldi. Mahalliy fijiliklar va oq tanlilar soliq toʻlashdan bosh tortdilar va paxta narxi tushib ketdi. Ushbu asosiy muammolarni hisobga olgan holda, Jon Beyts Tyurston Cakobauning iltimosiga binoan Britaniya hukumatiga orollarni topshirish boʻyicha yana bir taklif bilan murojaat qildi. Benjamin Disraeli boshchiligidagi yangi saylangan Tory Britaniya hukumati imperiyaning kengayishini ragʻbatlantirdi va shuning uchun Fidjini qoʻshib olishga avvalgiga qaraganda ancha xayrixoh edi. Rif orollaridagi Nukapu shahridagi Melaneziya missiyasi yepiskopi Jon Pattesonning oʻldirilishi jamoatchilikning noroziligiga sabab boʻldi, bunga Karl brigadasi bortida boʻlgan 150 dan ortiq fijilik ekipaj aʼzolari tomonidan qatliom qoʻshildi . Ikki Britaniya komissari Fidjiga anneksiya qilish ehtimolini tekshirish uchun yuborilgan. Bu savol Cakobau va uning eski raqibi Maʼafu oʻrtasidagi hokimiyat uchun manevrlar tufayli murakkablashdi, ikkalasi ham koʻp oylar davomida dovdirashdi. 1874-yil 21-martda Kakobau yakuniy taklif bilan chiqdi, inglizlar uni qabul qildilar. 23-sentabr kuni Britaniyaning Fidji gubernatori etib tayinlanadigan ser Herkules Robinson HMS Didoga keldi va Kakobauni qirollik 21 qurolli salom bilan kutib oldi. Biroz tebranishlardan soʻng, Kakobau Vunivalu yoki Himoyachi unvonini saqlab, Tui Viti unvonidan voz kechishga rozi boʻldi. Rasmiy tsessiya 1874 yil 10 oktyabrda, Kakobau, Maʼafu va Fidjining baʼzi yuqori martabali boshliqlari ikki nusxada bekor qilish toʻgʻrisidagi hujjatni imzolaganlarida boʻlib oʻtdi. Shunday qilib, Fidji koloniyasi tashkil topdi; 96 yillik Britaniya hukmronligi. 1875 yilgi qizamiq epidemiyasi Fidjining anneksiya qilinishini nishonlash uchun oʻsha paytda Yangi Janubiy Uels gubernatori boʻlgan Gerkules Robinson Kakobau va uning ikki oʻgʻlini Sidneyga olib ketdi . Oʻsha shaharda qizamiq epidemiyasi bor edi va uchta fijilik ham kasallikka chalingan. Fidjiga qaytib kelganida, mustamlaka maʼmurlari reabilitatsiya qilinganlar sayohat qilgan kemani karantin qilmaslikka qaror qilishdi. Bu britaniyaliklar yuqumli kasallikning taʼsirlanmagan aholiga halokatli taʼsiri haqida juda keng maʼlumotga ega boʻlishiga qaramay edi. 1875–76 yillarda qizamiq epidemiyasi natijasida 40 000 dan ortiq fidjiliklar, Fiji aholisining uchdan bir qismi halok boʻldi. Baʼzi fijiliklar karantinning bunday muvaffaqiyatsizligi kasallikni mamlakatga kiritish uchun ataylab qilingan harakat deb daʼvo qilmoqda. Tarixchilar bunday dalillarni topmaganlar; kasallik yangi Britaniya gubernatori va mustamlaka shifokorlari kelishidan oldin tarqaldi va chiqib ketgan rejimda hech qanday karantin qoidalari mavjud emas edi.

Ser Artur Gordon va „Kichik urush“

Gubernator Artur Hamilton Gordon Robinson 1875 yil iyun oyida Fidji gubernatori lavozimiga ser Artur Hamilton Gordon tomonidan almashtirildi . Gordon darhol Qalimari va Kay Kolo xalqining qoʻzgʻoloniga duch keldi. 1875 yil boshida mustamlaka maʼmuri Edgar Leopold Layard Britaniya hukmronligi va nasroniylikka boʻysunishini rasmiylashtirish uchun Navusoda minglab togʻli klanlar bilan uchrashdi. Layard va uning delegatsiyasi togʻli hududlarga qizamiq epidemiyasini tarqatishga muvaffaq boʻldi va bu aholining ommaviy oʻlimiga sabab boʻldi. Natijada, butun mintaqada ingliz mustamlakachilarining gʻazabi avj oldi va keng tarqalgan qoʻzgʻolon tezda kuchayib ketdi. Sigatoka daryosi boʻyidagi va bu hudud ustidagi baland togʻlardagi qishloqlar Britaniya nazoratini rad etishdi va Gordonga bu qoʻzgʻolonni bostirish topshirildi. Gordon „Kichik urush“ deb atagan narsada bu qoʻzgʻolonni bostirish Viti Levuning gʻarbiy yarmida ikkita muvofiqlashtirilgan harbiy yurish shaklida boʻldi. Birinchisini Gordonning ikkinchi amakivachchasi Artur Jon Lyuis Gordon Sigatoka daryosi boʻyidagi Qalimari isyonchilariga qarshi olib bordi. Ikkinchi kampaniyani Lui Knollis daryoning shimolidagi togʻlarda Kay Kologa qarshi olib bordi . Gubernator Gordon, Artur Jon Lyuis Gordon va Knollis oʻz missiyalarini qonunchilikning har qanday cheklovlaridan tashqari amalga oshirish uchun mutlaq vakolatga ega boʻlgan hududda harbiy holat turini qoʻlladi. Ikki isyonchilar guruhi Nasaukokoda joylashgan Valter Karu va Jorj Le Xunte boshchiligidagi kuchlar tomonidan bir-biridan ajratilgan holda saqlangan. Keru, shuningdek, sharqiy togʻlarning Vaynimala xalqining sodiqligini taʼminlab, isyon sharqqa tarqalmasligini taʼminladi. Urush Viti Levuning boshqa hududlaridan kelgan 1500 ga yaqin Fiji nasroniy koʻngillilari tomonidan qoʻllab-quvvatlangan eski mahalliy Kakobau polkining askarlaridan foydalanishni oʻz ichiga oldi. Mustamlakachi Yangi Zelandiya hukumati armiya uchun ilgʻor qurollarning koʻp qismini, shu jumladan 100 ta Snayder miltiqlarini taqdim etdi .

Sigatoka daryosi boʻylab kampaniya kuydirilgan tuproq siyosati ostida olib borildi, buning natijasida koʻplab isyonkor qishloqlar yoqib yuborildi va ularning dalalari talon-taroj qilindi. Asosiy mustahkamlangan Koroivatuma, Bukutiya va Matanavatu shaharlari bosib olingandan va vayron qilingandan soʻng, Qalimari ommaviy ravishda taslim boʻldi . Janglarda halok boʻlmaganlar asirga olinib, qirgʻoq boʻyidagi Cuvu shahriga joʻnatildi. Bularga 827 erkak, ayol va bolalar hamda qoʻzgʻolonchilar rahbari Mudu kirgan. Ayollar va bolalar Nadi va Nadroga kabi joylarga tarqatildi . Erkaklarning 15 nafari Sigatokada shoshilinch ravishda oʻtkazilgan sud jarayonida oʻlimga hukm qilindi . Gubernator Gordon hozir edi, ammo sud mas’uliyatini qarindoshi Artur Jon Lyuis Gordonga topshirishni tanladi. Toʻrt kishi osilgan va oʻn nafari, shu jumladan Mudu otib oʻldirilgan, bir mahbus qochishga muvaffaq boʻlgan. Jarayon oxirida gubernator „oyoqlarim toʻgʻridan-toʻgʻri men toʻkkan qonga boʻyalgan“ligini taʼkidladi. Togʻlardagi Kay-Kologa qarshi shimoliy kampaniya ham xuddi shunday boʻlgan, ammo qoʻzgʻolonchilarni mintaqadagi katta, yaxshi himoyalangan gʻorlardan olib tashlashni oʻz ichiga olgan. Knollis gʻorlarni „katta vaqt va katta oʻq-dorilar sarflaganidan keyin“ tozalashga muvaffaq boʻldi. Ushbu gʻorlarning aholisi butun jamoalarni oʻz ichiga olgan va natijada koʻplab erkaklar, ayollar va bolalar bu operatsiyalarda halok boʻlgan yoki yaralangan. Qolganlari asir olinib, shimoliy qirgʻoqdagi shaharlarga joʻnatildi. Britaniyaning Fiji bosh shifokori Uilyam MakGregor ham Kay Koloni oʻldirishda va yaradorlarni davolashda ishtirok etgan. Gʻorlar olingandan soʻng, Kay Kolo taslim boʻldi va ularning rahbari Bisiki qoʻlga olindi. Turli xil sud jarayonlari, asosan, Nasaukokoda Le Hunte boshchiligida boʻlib oʻtdi va 32 kishi osildi yoki otib tashlandi, shu jumladan Bisiki, qochishga urinib oʻldirilgan.

1876 ​​yil oktyabr oyining oxiriga kelib, „Kichik urush“ tugadi va Gordon Viti Levuning ichki qismida isyonchilarni magʻlub etishga muvaffaq boʻldi. Qolgan qoʻzgʻolonchilar 10 yilgacha ogʻir mehnat bilan surgunga joʻnatildi. Baʼzi jangovar boʻlmaganlarga oʻz qishloqlarini tiklash uchun qaytishga ruxsat berildi, ammo Gordon tomonidan baland togʻlardagi koʻplab hududlar aholi punktlari va xarobalarda qolishni buyurdi. Gordon shuningdek, Sigatoka daryosining boshida Britaniya nazoratini saqlab qolish uchun katta askar kontingenti joylashgan Fort Canarvon harbiy qal’asini qurdi. U harbiy kuch koʻrinishini kamaytirish uchun mahalliy polkni, Qurolli mahalliy konstabulyar deb oʻzgartirdi. Koloniya boʻylab ijtimoiy nazoratni yanada kuchaytirish uchun gubernator Gordon turli tumanlarda oʻz buyruqlarini bajarish va aholining har qanday itoatsizligi haqida xabar berish uchun tayinlangan boshliqlar va qishloq konstabllari tizimini joriy qildi. Gordon bu oʻrinbosarlarni tavsiflash uchun Roko va Buli asosiy unvonlarini qabul qildi va toʻgʻridan-toʻgʻri Oliy Boshliq sifatida uning vakolatiga boʻysunadigan Buyuk Boshliqlar Kengashi tuzdi. Bu organ 2007 yilda harbiylar tomonidan qoʻllab-quvvatlangan muvaqqat hukumat tomonidan toʻxtatilgunga qadar mavjud boʻlib qoldi va faqat 2012 yilda tugatildi. Gordon shuningdek, fijiliklarning yerga egalik qilish, sotib olish yoki sotish qobiliyatini ham oʻchirib qoʻydi, nazorat mustamlaka hokimiyatlariga oʻtkazildi.

Fidjidagi hind shartnoma tizimi

Gordon 1878 yilda Hindistondan paxta plantatsiyalari oʻrnini egallagan shakarqamish dalalarida ishlash uchun shartnoma asosida ishlaydigan ishchilarni olib kelishga qaror qildi. 463 hindular 1879-yil 14-mayda kelishdi – bu sxema 1916-yilda tugashidan oldin kelishi kerak boʻlgan taxminan 61 000 kishidan birinchisi. Reja hind ishchilarini Fidjiga besh yillik shartnoma asosida olib kelishni oʻz ichiga olgan, shundan soʻng ular Hindistonga oʻz vaqtida qaytishlari mumkin edi. oʻz xarajatlari; agar ular shartnomani ikkinchi besh yillik muddatga yangilashni tanlasalar, ularga hukumat hisobidan Hindistonga qaytish yoki Fijida qolish imkoniyati beriladi. Koʻpchilik qolishni tanladi. Kvinslenddagi shartnoma asosidagi mehnatni tartibga soluvchi Kvinslend qonuni Fijida ham qonunga kiritilgan. 1879-1916 yillar oraligʻida oʻn minglab hindular Fijiga, ayniqsa shakarqamish plantatsiyalarida shartnoma asosida ishlash uchun koʻchib ketishdi. 1916-yilgacha Fidjiga ixtiyoriy hindularni olib ketayotgan kemalarning doimiy oqimini hisobga olgan holda, repatriatsiya qilingan hindular qaytishda xuddi shu kemalarga chiqishgan. Fidji identifikatsiya tizimi boʻyicha repatriantlarning umumiy soni 39,261 nafarni, kelganlar soni esa 60,553 nafarni tashkil etgani aytilmoqda. Qaytish koʻrsatkichi Fijida tugʻilgan bolalarni oʻz ichiga olganligi sababli, koʻplab hindular Hindistonga qaytib kelmagan.

Tuka qoʻzgʻolonlari

Fidjining mahalliy ijtimoiy hayotining deyarli barcha jabhalari Britaniya mustamlakachilari tomonidan nazorat qilinar ekan, oʻzgacha fikrni targʻib qiluvchi va mustamlakachilikdan oldingi madaniyatga qaytgan bir qator xarizmatik shaxslar huquqdan mahrum boʻlganlar orasida oʻz izdoshlarini shakllantirishga muvaffaq boʻlishdi. Bu harakatlar „Tuka“ deb nomlangan, bu taxminan „turganlar“ deb tarjima qilingan. Birinchi Tuka harakatiga Navosavakandua nomi bilan mashhur boʻlgan Ndoongumoy boshchilik qilgan, yaʼni „faqat bir marta gapirgan“. U oʻz izdoshlariga agar ular anʼanaviy usullarga qaytsalar va Degei va Rokola kabi anʼanaviy xudolarga sigʻinishsa, ularning hozirgi ahvoli oʻzgarishini, oq tanlilar va qoʻgʻirchoq fiji boshliqlari ularga boʻysunishini aytdi. Navosavakandua avval 1878 yilda tinchlikni buzgani uchun Viti Levu togʻlaridan surgun qilingan va inglizlar bu ochiq isyon namoyishidan keyin uni va uning izdoshlarini tezda hibsga olishgan. U yana surgun qilindi, bu safar Rotumaga, u erda 10 yillik qamoq muddati tugaganidan keyin tez orada vafot etdi. Biroq, tez orada boshqa Tuka tashkilotlari paydo boʻldi. Britaniya mustamlaka maʼmuriyati ham rahbarlarni, ham izdoshlarini shafqatsizlarcha bostirdi, Sailose kabi arboblar 12 yilga boshpanaga surgun qilindi. 1891 yilda Tuka mafkurasiga xayrixoh boʻlgan qishloqlarning butun aholisi jazo sifatida surgun qilindi. Uch yildan soʻng Vanua-Levu togʻlarida, mahalliy aholi yana anʼanaviy din bilan shugʻullangan, Gubernator Thurston Qurolli Native Constabularyda shaharlar va diniy yodgorliklarni yoʻq qilishni buyurdi. Rahbarlar qamoqqa tashlandi va qishloq aholisi surgun qilindi yoki hukumat tomonidan boshqariladigan jamoalarga birlashishga majbur qilindi. Keyinchalik, 1914 yilda Apolosi Nawai qishloq xoʻjaligi sektorini qonuniy ravishda monopoliya qiladigan va Yevropa ekinlarini boykot qiladigan Viti Kabani kooperativ kompaniyasini asos qilib, Fiji Tuka qarshiligining birinchi qatoriga chiqdi. Britaniya va ularning ishonchli boshliqlari kengashi Viti Kabanining oʻsishiga toʻsqinlik qila olmadi va mustamlakachilar yana qurollangan mahalliy konstabuliyani yuborishga majbur boʻlishdi. Apolosi va uning izdoshlari 1915 yilda hibsga olindi va kompaniya 1917 yilda qulab tushdi. Keyingi 30 yil ichida Apolosi qayta hibsga olindi, qamoqqa tashlandi va surgun qilindi, inglizlar uni 1946 yilda oʻlimigacha tahdid sifatida koʻrishdi.

Birinchi va Ikkinchi jahon urushi Fidji Birinchi jahon urushida faqat periferik ishtirok etgan. Bir esda qolarli voqea 1917-yil sentabrida, graf Feliks fon Lakner oʻzining bosqinchisi SMS Siadlerning Kuk orollarida qurshovga tushganidan keyin Viti-Levu sharqiy qirgʻogʻidagi Vakaya oroliga kelganida sodir boʻldi. Frantsiyaning Taiti koloniyasida Papeetening oʻqqa tutilishi . 21-sentabr kuni tuman politsiya inspektori bir qancha fidziyaliklarni Vakayyaga olib ketdi va fon Lakner ularning qurolsizligini anglamay, oʻzi bilmagan holda taslim boʻldi.

Fidji xalqini ekspluatatsiya qilishni istamaganligini taʼkidlab, mustamlaka hukumati fijiliklarning harbiy xizmatga kirishiga ruxsat bermadi. Birinchi darajali fijilik, Kakobauning nevarasi Frantsiyaning xorijiy legioniga qoʻshildi va Frantsiyaning eng yuqori harbiy ordeni – Croix de Guerre ordeni oldi . Oksford universitetida huquqshunoslik fakultetini tamomlagandan soʻng, xuddi shu boshliq 1921 yilda Fijiga urush qahramoni va mamlakatning birinchi universitet bitiruvchisi sifatida qaytib keldi. Keyingi yillarda Ratu Ser Lala Sukuna, keyinchalik maʼlum boʻlganidek, oʻzini Fidjidagi eng qudratli boshliq sifatida koʻrsatdi va keyinchalik zamonaviy Fiji xalqiga aylanadigan embrion institutlarini yaratdi. Ikkinchi Jahon urushi paytida Birlashgan Qirollik mahalliy aholini qoʻshmaslik siyosatini oʻzgartirdi va minglab fijiliklar Kakobauning yana bir nevarasi Ratu ser Edvard Kakobau qoʻmondonligi ostidagi Fidji piyodalar polkiga koʻngilli boʻlishdi. Urush paytida polk Yangi Zelandiya va Avstraliya armiyasi boʻlinmalariga biriktirilgan. Markaziy joylashuvi tufayli Fiji ittifoqchilar uchun oʻquv bazasi sifatida tanlangan . Nadi shahrida (keyinchalik xalqaro aeroportga aylangan) havo yoʻlagi qurildi va qirgʻoq boʻylab qurol-yarogʻlar oʻrnatildi. Fijiliklar Solomon orollaridagi kampaniyada jasorat bilan shuhrat qozonishdi, urush muxbiri ularning pistirma taktikasini „baxmal qoʻlqopli oʻlim“ deb taʼrifladi. Yukatalik kapral Sefanaia Sukanaivalu , Bougainville jangidagi jasorati tufayli vafotidan keyin Viktoriya xochi bilan taqdirlangan .

Mas’uliyatli hukumat va mustaqillik

1965 yil iyul oyida Londonda mas’uliyatli hukumatni joriy etish maqsadida konstitutsiyaviy oʻzgarishlarni muhokama qilish uchun konstitutsiyaviy konferentsiya boʻlib oʻtdi . AD Patel boshchiligidagi hind-fijiliklar zudlik bilan toʻliq saylangan qonun chiqaruvchi organga ega boʻlgan toʻliq oʻzini oʻzi boshqarishni joriy etishni, umumiy saylovchilar roʻyxatida umumiy saylov huquqi bilan saylanishini talab qildi. Bu talablar etnik Fiji delegatsiyasi tomonidan qatʼiyan rad etildi, ular hind-fiji hukumati hokimiyat tepasiga kelsa, mahalliy yer va resurslar ustidan nazoratni yoʻqotishdan qoʻrqishdi. Biroq, inglizlar Fidjini oʻz-oʻzini boshqarishga va oxir-oqibat mustaqillikka olib borishga qatʼiy qaror qilganliklarini aniq koʻrsatdilar. Boshqa chorasi yoʻqligini anglagan Fidji boshliqlari oʻzlari erisha oladigan eng yaxshi kelishuv uchun muzokaralar olib borishga qaror qilishdi.

Bir qator murosalar 1967 yilda Ratu Kamisese Mara birinchi bosh vazir boʻlgan vazirlar mahkamasi tizimini oʻrnatishga olib keldi . 1969 yilda Patelning vafoti munosabati bilan asosan Hind-Fidji milliy federatsiyasi partiyasi rahbariyatini oʻz zimmasiga olgan Mara va Sidiq Koya oʻrtasida davom etayotgan muzokaralar 1970 yil aprel oyida Londonda ikkinchi konstitutsiyaviy konferentsiyaga olib keldi, unda Fiji Qonunchilik kengashi kelishuvga erishdi. toʻliq suveren va mustaqil davlat sifatida mustaqillikka erishish uchun saylov formulasi va jadvalini murosaga keltiring. Hamdoʻstlik . Qonunchilik kengashi oʻrniga ikki palatali parlament , Fiji boshliqlari hukmronlik qiladigan Senat va xalq tomonidan saylangan Vakillar palatasi ega boʻladi . 52 aʼzodan iborat Palatada tubjoy fidjilar va hind-fidjilarning har biriga 22 ta oʻrin ajratiladi, ulardan 12 tasi qatʼiy etnik rollar boʻyicha roʻyxatga olingan saylovchilardan iborat kommunal saylov okruglari va yana 10 tasi etnik kelib chiqishi boʻyicha ajratilgan, ammo saylangan milliy saylov okruglarini ifodalaydi. umumiy saylov huquqi orqali. Yana 8 ta oʻrin " umumiy saylovchilar " uchun ajratildi – yevropaliklar, xitoyliklar, banaban orollari va boshqa ozchiliklar; Ulardan 3 tasi „jamoaviy“ va 5 tasi „milliy“ edi. Ushbu murosa bilan Fiji mustaqil boʻlishiga kelishib olindi. Britaniya bayrogʻi, Union Jack oxirgi marta 1970 yil 9 oktyabrda poytaxt Suvada quyosh botganda tushirildi. Fiji bayrogʻi 1970-yil 10-oktabr tong sahardan keyin koʻtarildi; yarim tunda mamlakat rasman mustaqillikka erishdi.

Mustaqillik

1987 yilgi davlat toʻntarishlari

Inglizlar 1970 yilda Fidjiga mustaqillik berdilar. Demokratik boshqaruv 1987 yilda ikki marta harbiy toʻntarish bilan toʻxtatildi hukumatda hind-fiji (hind) hamjamiyati hukmronlik qilmoqda, degan fikr kuchayib ketdi. 1987 yildagi ikkinchi davlat toʻntarishi Fidji monarxiyasi va general-gubernatorning oʻrniga ijro etuvchi boʻlmagan prezidentni oldi va mamlakat nomi Fiji Dominionidan Fidji Respublikasiga, keyin esa 1997 yilda Fidji Orollari Respublikasiga oʻzgartirildi . Ikki davlat toʻntarishi va unga hamroh boʻlgan fuqarolik tartibsizliklari hind-fijining ogʻir emigratsiyasiga hissa qoʻshdi; natijada aholining yoʻqolishi iqtisodiy qiyinchiliklarga olib keldi va melaneziyaliklarning koʻpchilik boʻlishini taʼminladi.

1990 yilda yangi konstitutsiya siyosiy tizimdagi etnik Fiji hukmronligini institutsionalizatsiya qildi. Irqiy kamsitishlarga qarshi guruh (GARD) bir tomonlama oʻrnatilgan konstitutsiyaga qarshi chiqish va 1970 yilgi konstitutsiyani tiklash uchun tuzilgan. 1992 yilda 1987 yilgi davlat toʻntarishini amalga oshirgan podpolkovnik Sitiveni Rabuka yangi konstitutsiya boʻyicha oʻtkazilgan saylovlardan keyin Bosh vazir boʻldi. Uch yil oʻtgach, Rabuka Konstitutsiyaviy tekshiruv komissiyasini tuzdi, u 1997 yilda mahalliy Fiji va Hind-Fiji jamoalarining aksariyat rahbarlari tomonidan qoʻllab-quvvatlangan yangi konstitutsiyani yozdi. Fidji yana Millatlar Hamdoʻstligiga qabul qilindi. 2000 yilgi davlat toʻntarishi Asosiy maqola: 2000 yil Fiji davlat toʻntarishi 2000 yilda Jorj Speyt tomonidan davlat toʻntarishi uyushtirildi, bu esa 1997 yilda yangi konstitutsiya qabul qilingandan keyin mamlakatning birinchi Hind-Fiji bosh vaziri boʻlgan Mahendra Chaudri hukumatini agʻdardi . Komodor Frank Bainimarama prezident Ratu Ser Kamisese Maraning isteʼfoga chiqishidan soʻng ijro hokimiyatini oʻz zimmasiga oldi. 2000-yilda Fidjida isyonchi askarlar Suva qirolichasi Yelizaveta kazarmasiga bostirib kirishganida ikkita qoʻzgʻolon sodir boʻldi. Oliy sud konstitutsiyani tiklashni buyurdi va 2001-yil sentabrida demokratiyani tiklash uchun umumiy saylovlar oʻtkazildi, unda muvaqqat bosh vazir Laisenia Qarasening Soqosoqo Duavata ni Lewenivanua partiyasi gʻalaba qozondi.

2005 yilda Qarase hukumati koʻp tortishuvlar fonida 2000 yilgi davlat toʻntarishi qurbonlari uchun tovon toʻlash va uning aybdorlarini amnistiya qilishni tavsiya qilish vakolatiga ega boʻlgan Yarashuv va birlik komissiyasini taklif qildi. Biroq, harbiylar, xususan, mamlakatning oliy harbiy qoʻmondoni Frenk Bainimarama bu qonun loyihasiga keskin qarshi chiqdi. Baynimarama zoʻravonlik bilan davlat toʻntarishida rol oʻynagan hozirgi hukumat tarafdorlariga amnistiya qoʻllash yolgʻon, degan qoralovchilarning fikriga qoʻshildi. Uning qonunchilikka hujumi may oylarida, iyun va iyul oylarida tinimsiz davom etib, hukumat bilan allaqachon keskinlashgan munosabatlarini yanada keskinlashtirdi.

2006 yilgi davlat toʻntarishi 2006 yil noyabr oyining oxiri va dekabr oyining boshlarida Bainimarama 2006 yil Fiji davlat toʻntarishida muhim rol oʻynadi . Bainimarama, bir qismi 2000 yilgi davlat toʻntarishiga urinish ishtirokchilariga avf etishni taklif qiladigan qonun loyihasi parlamentga qoʻyilgandan keyin Qarasega talablar roʻyxatini topshirdi. U Qarasega ultimatum sanasini 4-dekabrga berdi, bu talablarga qoʻshiladi yoki oʻz lavozimidan isteʼfoga chiqadi. Qarase tan olish yoki isteʼfoga chiqishni qatʼiyan rad etdi va 5 dekabr kuni prezident Ratu Josefa Iloilo Bainimarama bilan uchrashgandan soʻng parlamentni tarqatib yuborish toʻgʻrisidagi qonuniy buyruqni imzoladi. Hukumatdagi korruptsiyaga ishora qilib, Baynimarama 2000 yilgi davlat toʻntarishidan keyin oʻrnatgan bosh vazirga qarshi 2006 yil 5 dekabrda harbiy hokimiyatni egallab oldi. Kommodor prezidentlik vakolatlarini oʻz qoʻliga oldi va parlamentni tarqatib yubordi, bu esa harbiylarning hokimiyatni egallashni davom ettirishiga yoʻl ochib berdi. Davlat toʻntarishi saylangan bosh vazir Laisenia Qarase va Bainimarama oʻrtasidagi mojarodan soʻng bir necha hafta davom etgan spekulyatsiyalarning choʻqqisi boʻldi. Bainimarama bosh vazirga bir necha bor talab va muddatlar bilan chiqqan edi. Muayyan masala 2000 yilgi davlat toʻntarishiga aloqadorlarni afv etish toʻgʻrisidagi qonun loyihasi ilgari kutilayotgan edi. Baynimarama Jona Senilagakalini vaqtincha bosh vazir etib tayinladi. Kelgusi hafta Bainimarama Buyuk Rahbarlar Kengashidan prezident Ratu Josefa Iloiloga ijroiya vakolatlarini tiklashni soʻrashini aytdi.

2007-yil 4-yanvarda harbiylar Iloiloga ijro hokimiyati tiklanayotganini eʼlon qildi, u harbiylarning harakatlarini maʼqullab eshittirish qildi. Ertasi kuni Iloilo Bainimaramani muvaqqat bosh vazir etib tayinladi, bu harbiylar hali ham samarali nazorat ostida ekanligini koʻrsatdi. Muvaqqat rejimni tanqid qilganlarning baʼzilari qoʻrqitish haqida xabarlar paydo boʻldi.

2009 yil hokimiyatning oʻtkazilishi

2009 yil aprel oyida Fiji apellyatsiya sudi Oliy sudning Baynimaramaning Qarase hukumatini egallashi qonuniy ekanligi haqidagi qarorini bekor qildi va muvaqqat hukumatni noqonuniy deb eʼlon qildi. Baynimarama oʻz hukumati bilan birgalikda muvaqqat bosh vazir lavozimini zudlik bilan tark etishga rozi boʻldi va prezident Iloilo yangi bosh vazirni tayinlashi kerak edi. Prezident Iloilo konstitutsiyani bekor qildi va konstitutsiyaga muvofiq barcha mansabdor shaxslarni, shu jumladan barcha sudyalar va Markaziy bank raisini lavozimidan chetlatdi. Oʻz soʻzlari bilan aytganda, u „yangi qonuniy tartibga koʻra, oʻzini Fidji Davlati rahbari etib tayinladi“. Keyin u oʻzining „Yangi tartib“i ostida Baynimaramani muvaqqat bosh vazir lavozimiga qayta tayinladi va ichki sayohatni cheklovchi va matbuot tsenzurasiga ruxsat beruvchi „Favqulodda vaziyatlar toʻgʻrisida jamoat tartibini“ joriy qildi.

2009-yil 2-mayda Fidji Tinch okeani orollari forumida demokratik saylovlarni vaʼda qilingan muddatda oʻtkazmagani uchun ishtirok etishdan toʻxtatilgan birinchi davlat boʻldi. Shunga qaramay, u Forum aʼzosi boʻlib qoladi. 2009-yil 1-sentabrda Fiji Millatlar Hamdoʻstligidan toʻxtatildi . Bu harakat Baynimarama 2006 yilgi davlat toʻntarishidan keyin Millatlar Hamdoʻstligi talab qilganidek, 2010-yilgacha saylovlarni oʻtkaza olmagani uchun qabul qilingan. Bainimarama koʻp millatli ozchiliklar hisobiga etnik fijiliklarga koʻproq yoqadigan ovoz berish tizimini tugatish uchun koʻproq vaqt kerakligini taʼkidladi. Tanqidchilar u konstitutsiyani toʻxtatib qoʻyganini va muxoliflarni hibsga olish va hibsga olish orqali inson huquqlarining buzilishi uchun javobgar ekanligini daʼvo qilishdi.

2010 yilgi Yangi yil murojaatida Bainimarama Favqulodda vaziyatlar qoidalari (PER) bekor qilinishini eʼlon qildi. Biroq, PER 2012 yil yanvargacha bekor qilinmadi va Suva falsafa klubi birinchi boʻlib qayta tashkil etilgan va ommaviy yigʻilishlarni chaqirgan PER 2009 yil aprel oyida sobiq konstitutsiya bekor qilinganda joriy qilingan edi. PER nutq, ommaviy yigʻilishlar va ommaviy axborot vositalarini tsenzuraga cheklovlarga ruxsat berdi va xavfsizlik kuchlariga qoʻshimcha vakolatlar berdi. U, shuningdek, 2014 yilgi saylovlar oʻtkaziladigan yangi konstitutsiyaga olib keladigan umummilliy maslahatlashuv jarayonini eʼlon qildi.

Mamlakatning rasmiy nomi 2011-yil fevral oyida Fiji Respublikasiga qaytarildi.

2014 yildan beri

2014-yil 14-mart kuni Hamdoʻstlik Vazirlar Harakat guruhi Fijining Millatlar Hamdoʻstligidan toʻliq toʻxtatilishini Hamdoʻstlik kengashlaridan toʻxtatib qoʻyishga oʻzgartirish uchun ovoz berdi, bu ularga Hamdoʻstlikning bir qator tadbirlarida, jumladan, 2014-yilgi Hamdoʻstlik oʻyinlarida qatnashish imkonini beradi. Toʻxtatib turish 2014 yil sentyabr oyida bekor qilingan.

Bosh vazir Frank Bainimarama boshchiligidagi FijiFirst partiyasi 2014-yilgi saylovlarda ham , 2018-yilgi saylovlarda ham 51 oʻrinli mamlakat parlamentida toʻgʻridan-toʻgʻri koʻpchilikni qoʻlga kiritdi. 2021 yil oktyabr oyida Tui Macuata Ratu Vilyame Katonivere parlament tomonidan Fijining yangi prezidenti etib saylandi.

2022-yil 24-dekabrda Xalq Alyansi (PAP) rahbari Sitiveni Rabuka 2022-yil dekabrdagi umumiy saylovdan keyin Baynimarama oʻrniga Fidjining 12-bosh vaziri boʻldi. Fiji orollarida dastlabki manzilgohlar miloddan avvalgi 2-ming yillik oʻrtalarida paydo boʻlgan. Orollarga yevropaliklardan birinchi boʻlib gollandiyalik A. Tasman 1643-yil va ingliz Jeyms Kuk 1774-yil borganlar. 1874-yildan Buyuk Britaniya Fijini mustamlakaga aylantirdi. 1879-yildan mustamlakachilar shakarqamish plantatsiyalarida ishlatish uchun Hindistondan ishchilar olib kela boshladi. 1959-yil Fijida milliy ozodlik harakati boshlandi. 1970-yil 10-oktyabrda Buyuk Britaniya mamlakatga mustaqillik berishga majbur boʻldi, ammo Buyuk Britaniya tomonidan tayinlanadigan general-gubernator hokimiyati saqlanib qoldi. 1987-yil 25-sentabrda Sitiveni Rabuka boshchiligida harbiy toʻntarish sodir boʻldi, 6-oktabrda general-gubernator lavozimi tugatiddi va Fiji respublika deb eʼlon qilindi. Fiji – 1970-yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami – 10-oktyabr – Mustaqillik kuni (1970).

Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari

Fiji leyboristlar partiyasi, 1985-yil tuzilgan; Milliy federativ partiya, 1960-yil asos solingan; Fiji konservativ partiyasi, 1989-yil tashkil etilgan; Fiji siyosiy partiyasi – Songosongo ni Vakavuleva ni Taukei – SVT, 1990-yil asos solingan. Fiji kasaba uyushmalari kongressi, 1951-yil tuzilgan.

Xoʻjaligi

Fiji – agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda qishloq xoʻjaligining ulushi 22%, sanoatning ulushi 12% tashkil etadi. Iqtisodiyotning yetakchi tarmogʻi – tropik dehqonchilik hisoblanadi. Mamlakat hududining 11% dan koʻprogʻi qishloq xoʻjaligi ekinlari bilan band. Jamoa yer egaligi ustun hisoblanadi. Bu yerlarda hind fermerlari eksport uchun shakarqamish yetishtiradi. Mahalliy axoliyey oʻz xoʻjaliklarida kokos palmasi, yams, taro, batat, banan, ananas, sitrus mevalar, kakao, tamaki, shuningdek, sholi, makkajoʻxori yetishtiradi. Chorvachiligida qoramol, choʻchqa, yilqi, echki, xonaki parranda boqiladi. Baliq ovlash rivojlangan. Yogʻoch tayyorlanadi. Oz miqdorda marganets rudasi, boksit, oltin, kumush qazib olinadi. Fiji sanoati qand, yogʻ, sholi oqlash, tamaki, meva konservalash, koprani qayta ishlash, taxta tilish, yogʻochsozlik, kiyim-kechak, poyabzal, keng isteʼmol mollari korxonalaridan iborat. Sayyohlarning kelib ketishidan yaxshigina daromad olinadi. Temir yoʻl uzunligi-595 km, avtomobil yoʻllari uzunligi-5100 km ni tashkil etadi. Asosiy dengiz portlari – Suva, Lautoka. VitiLevu orolining gʻarbiy sohilida Nandi xalqaro aeroporti bor.

Tashqi savdo

Fiji chetga shakar xom ashyosi, kokos moyi, kopra, oltin, yogʻoch, baliq, kiyimkechak va boshqa chiqaradi, chetdan mashina va uskunalar, yoqilgʻi, keng isteʼmol mollari oladi. Avstraliya, Yangi Zelandiya, Buyuk Britaniya bilan savdo qiladi. Pul birligi – fiji dollari.

Maorifi

Mamlakatda 800 dan ortiq maktab bor, ular 50 dan ziyod orolda joylashgan. Maktablarda taʼlim ingliz, fijiy va hind tillarida olib boriladi. Fijida 8 yillik taʼlim majburiy. Boshlangʻich maktabga bolalar 6—7 yoshdan qabul qilinadi. Oʻrta maktabda oʻqish muddati 4 yil, ammo universitetga kirish uchun qoʻshimcha 2 yillik taʼlim kursida oʻqib chiqish kerak. Davlat maktablaridan tashqari xususiy maktablar ham bor. 1968-yil Suvada Tinch okean janubiy qismi mamlakatlarining regional universiteti tashkil etildi; xalqaro tashkilotlar vakolatxonalari, tibbiyot bilim yurti bor. Samabuladagi Texnika instituti (1964), Nausoridagi qishloq xoʻjaligi kolleji (1954), Suvadagi Markaziy tibbiyot bilim yurti (1886)da toʻliqsiz oliy maʼlumot olinadi. Suvada universitet kutubxonasi, shahar kutubxonasi, Samabulada Texnika institutining kutubxonasi, Nandida kutubxona, Suvada Fiji muzeyi (1906) mavjud.

Matbuoti, radioeshittirishi, telekoʻrsatuvi

Fijida nashr etiladigan gazeta va jurnallar: „Deyli post“ („Kundalik pochta“, ingliz tilida chiqadigan kundalik gazeta, 1989-yildan), „Fidji Tayme“ („Fiji vaqti“, ingliz tilida chiqadigan kundalik gaz., 1869-yildan), „Shanti dut“ („Dunyo xabarnomasi“, hind tilida chiqadigan haftalik gazeta, 1935-yildan), „Aylend biznes“ („Orollar biznesi“, ingliz tilida chiqadigan oylik jurnal, 1985-yildan), „Nav djioti“ („Yangi dunyo“, hind tilida chiqadigan oynoma, 1989-yildan). „Fidji brodkasting komishn“, yarim tijorat tusdagi radioeshittirish xizmati, 1954-yil tuzilgan. „Fidji Televiji“ telekompaniyasiga 1994-yilda asos solingan.