Badaxshon viloyati

Badaxshon viloyati
بدخشان
; ;
Viloyat
Maʼmuriy markazi	Fayzobod
Hokim	Nisor Ahmad Ahmadiy
Aholi (2021)	1 072 785 kishi
Dinlar tarkibi	islom
Maydoni	44 059 km²
Xaritada
38°0′0″N 71°0′0″E / 38.00000°N 71.00000°E

Badaxshon viloyati (dari/pushtuncha: بدخشان, Badaxšān) – Afgʻonistonning 34 ta viloyatidan biri boʻlib, mamlakatning shimoli-sharqiy qismida joylashgan. Shimolda Tojikistonning Togʻli Badaxshoni va janubi-sharqda Pokiston tomonidan boshqariladigan Quyi va Yuqori Chitral hamda Gilgit-Baltiston bilan chegaradosh. Shuningdek, sharqda Xitoy bilan 91 kilometr (57 milya) chegaraga ega.

Tarixiy Badaxshon viloyatining bir qismi boʻlib, qolgan bir qismi hozir Tojikiston va Xitoyda joylashgan. Viloyatda 22 tuman, 1200 dan ortiq qishloq va taxminan 1 055 000 aholi mavjud^[2]. Fayzobod viloyat markazi. 2021-yilda Tolibon Afgʻonistonni egallab olganidan beri viloyatda qarshilik faolligi qayd etilgan^[3]^[4].

Etimologiya

Badaxshon nomi oʻrta forsiycha „badaxš“ soʻzidan kelib chiqqan boʻlib, bu rasmiy unvondir. „ān“ soʻzi joy nomini bildiruvchi qoʻshimcha; shuning uchun „badaxšān“ soʻzi „badaxš“ deb nomlangan shaxsga tegishli joyni bildiradi^[5].

Sosoniylar davrida „bidix“, Parfiya davrida esa „bthšy“ deb atalgan. Kaʼba-i Zartoshtda topilgan sosoniy qoʻlyozmalarida „Bałasakan“ deb nomlangan. Xitoy manbalarida VII asrdan boshlab „Po-to-chang-na“ qayd etilgan.

Geografiyasi

Badaxshon gʻarbda Toxar, janubi-gʻarbda Panjsher, janubda Nuriston viloyatlari, shimol va sharqda Tojikiston (Togʻli Badaxshon muxtor viloyati va Xatlon viloyati), Xitoy bilan Vohon deb ataladigan uzun irmoq orqali chegaradosh. Sharqda koridor, janubi-sharqda Pokiston (Chitral va Gilgit-Baltiston). Badaxshonning umumiy maydoni 44 059 km², hududining katta qismini Hindukush va Pomir togʻ tizmalari egallaydi.

Butunjahon yovvoyi tabiat jamgʻarmasi maʼlumotlariga koʻra, Badaxshonda moʻtadil yaylovlar, savannalar va butazorlar, shuningdek, Pomir daryosi Oloy ochiq oʻrmonzorlari mavjud. Bu hududlarda keng tarqalgan oʻsimliklar orasida pista, bodom, yongʻoq, olma, archa va oʻt oʻsimliklari mavjud.

Viloyatda togʻ oʻtloqlari va butazorlari mavjud boʻlib, shimoliy va janubi-gʻarbiy mintaqalardagi baland togʻlarda Hindukush alp oʻtloqlari joylashgan.

Vohon yoʻlagida ikkita: Qoraqurum-Gʻarbiy Tibet platosi alp dashtlari va Darboz viloyatidagi Pomir togʻlari va Koʻhi Safed Xirs kabi togʻli oʻtloq va butazorlarni mavjud.

Fayzobodning janubida choʻllar va kserik butazorlar hukmronlik qiladi. Asosan tikanli butalar, zizifos, akatsiya va amigdatus oʻsadi. Paropamisus xeric oʻrmonlarini viloyatning shimoli-gʻarbiy va markaziy hududlarida topish mumkin. Bodom, pista, tol va chakanda ham koʻp oʻsadi.

Tarix

Miloddan avvalgi 1-ming yillikda Ahamoniylar imperiyasi hududni bosib olgan.

Hudud XVI asr boshi – XVIII asr oʻrtalari oraligʻida Buxoro xonligi tomonidan boshqarilgan. Taxminan 1750-yillarda doʻstlik shartnomasi tuzilib, Durroniylar imperiyasi tarkibiga kirganidan soʻng buxorolik Murod begim tomonidan Ahmadshoh Durroniyga berilgan. Durroniylar va keyin Barakzoiylar sulolasi tomonidan boshqarilgan hamda XIX va XX asrlarda olib borilgan uchta ingliz-afgʻon urushi paytida inglizlar tomonidan bosib olinmagan. 1980-yillardagi sovet-afgʻon urushigacha taxminan 100 yil tinch turgan, shundan soʻng mujohidlar markaziy Afgʻoniston hukumatiga qarshi qoʻzgʻolonni boshlaganlar.

1990-yillarda hududning katta qismi 1996-yilgacha amalda milliy hukumat Burhoniddin Rabboniy va Ahmad Shoh Masudga^[6] sodiq kuchlar nazoratida boʻlgan. Badaxshon 1996-yildan 2001-yilgacha Tolibon hukmronligi davrida bosib olmagan yagona viloyat hisoblangan. Biroq, urushlar davomida Mavlaviy Shariqiy tomonidan Badaxshonda qoʻshni Nuristondagi Afgʻoniston Islom Inqilobiy Davlatiga parallel ravishda Tolibon boʻlmagan Islom amirligi tashkil etilgan. Asli badaxshonlik Rabboniy va Mas’ud 2001-yilda Tolibon nazorati choʻqqisida toliblarga qarshi Shimoliy alyansning soʻnggi qoldiqlari hisoblangan.

Shunday qilib, Badaxshon afgʻon urushlarida kam isyon koʻrgan mamlakatning kam sonli viloyatlaridan biri edi – biroq 2010-yillarda Tolibon isyonchilari viloyatning bir qancha tumanlariga hujum qilib, nazorat ostiga olishga muvaffaq boʻlishgan^[7].

2015-yil 26-oktabrda 7,5 magnitudali Hindukush zilzilasi Afgʻoniston shimolida maksimal Merkalli intensivligi VIII (ogʻir) bilan silkindi. Zilzilada deyarli 30 000 uyni vayron boʻlgan, bir necha yuzlab kishi halok boʻlgan va 1700 dan ortiq kishi jarohat olgan^[8].

Transport

Fayzobod aeroporti Kobulga muntazam reyslar bilan xizmat koʻrsatadi.

Sogʻliqni saqlash

Toza ichimlik suviga ega xonadonlar ulushi 2005- yildagi 13 foizdan 2011-yilda 21 foizgacha oshgan. Malakali tugʻruqxona xodimlari ishtirok etgan tugʻilishlar ulushi 2003-yildagi 1,5 foizdan 2011-yilda 2 foizgacha oʻsgan.

Taʼlim

Fayzobod shahrida Badaxshon universiteti joylashgan boʻlib, unda bir qator davlat maktablari, shu jumladan qizlar maktabi ham bor.

Umumiy savodxonlik darajasi (6+ yosh) 2005-yildagi 31 foizdan 2011-yilda 26 foizga tushgan. Umumiy aniq roʻyxatga olish darajasi (6-13 yosh) 2005-yildagi 46% dan 2011-yilda 68% gacha koʻtarilgan.

Iqtisodiyoti

Sar-i-Sang tumanidagi klassik lazurit namunasi.

Katta mineral zahiralarga qaramay, Badaxshon dunyodagi eng qashshoq hududlardan biri hisoblanadi. Koʻknori yetishtirish viloyatdagi yagona real daromad manbai boʻlib, viloyatning sogʻliqni saqlash infratuzilmasi bilan toʻliq taʼminlamaganligi, borish qiyin boʻlgan hududlar va qishning qahraton boʻlishi tufayli Badaxshon onalar oʻlimi boʻyicha dunyoda eng yuqori oʻrinlardan birini egallaydi.

Lazurit 6000 yildan ortiq vaqt davomida Badaxshonning Kuran va Munjan tumanida joylashgan Sar-i-Sang konlarida qazib olinadi. Konlar qadimgi davrlarda eng katta va eng mashhur manba boʻlgan^[9]^[10]. Eng soʻnggi konchilik faoliyati lapis lazuliga qaratilgan boʻlib, lapis minalaridan tushgan daromad Shimoliy Ittifoq qoʻshinlarini va undan oldin Sovetlarga qarshi mujohid jangchilarini moliyalashtirish uchun ishlatilgan^[11]. Soʻnggi geologik tadqiqotlar boshqa qimmatbaho tosh konlari, xususan yoqut va zumradlar mavjud ekanligini koʻrsatadi^[12]. Taxminlarga koʻra, Kuran va Munjan tumanidagi konlarda 1290 tonnagacha loyqa (lapis lazuli) mavjud^[13]. Ushbu mineral boylikdan foydalanish mintaqa ravnaqi uchun kalit boʻlishi mumkin^[12].

2018-yilning 5-oktabr kuni Vashingtonda afgʻon rasmiylari Badaxshonda oltin qazib olish uchun hududni oʻrganish va rivojlantirish uchun Centar investitsiya guruhi va uning operatsion kompaniyasi Afgʻoniston Gold and Minerals Co. oʻrtasida 22 million dollar sarmoya kiritishni nazarda tutuvchi 30 yillik shartnoma imzolagan^[14].

Viloyat Afgʻonistonning ichki kriket musobaqalarida ishtirok etadi. BORNA Oliy taʼlim institutiga qarashli BORNA kriket klubi alohida qatnashadi va kriket sohasidagi mutaxassislar tomonidan tarbiyalanadi.

Demografiyasi

2020-yil holatiga koʻra, viloyat aholisi taxminan 1 054 087 kishini tashkil etadi, bu viloyat koʻp millatli qishloq jamiyatlaridan iborat^[2]. Dariy tilida soʻzlashuvchi tojiklar koʻpchilikni tashkil qiladi, undan keyin oʻzbeklar, hazoralar, pushtunlar, qirgʻizlar, qizilboshlar va boshqalar^[15]. Shugʻniy, munjiy, ishkashimi va vohon pomir tillarida soʻzlashuvchilar ham bor.

Viloyat aholisi asosan sunniy musulmonlar, yana hududda ismoiliy shialar ham yashaydi.

Aholining 60,1% i milliy qashshoqlik chegarasidan past holatda yashaydi, bu mamlakatdagi eng yuqori koʻrsatkichlardan biridir^[16].

Badaxshonlik taniqli shaxslar

Fors shoiri Maxfi Badaxshiy Badaxshonda yashab vafot etgan
Nuriddin Jaʼfar Badaxshiy, 14-asrda yashagan Markaziy Osiyoning atoqli sufiy shayxi Sayyid Ali Hamadoniyning shogirdi^[17]
Mulla Shoh Badaxshiy, 17-asrdagi Qodiriylar tariqatidan boʻlgan musulmon soʻfiy, Badaxshonning Rustaq hududidagi Araskadan^[18]
Tohir Badaxshiy, siyosiy faol
XI asrda yashagan fors shoiri, faylasufi va ismoiliy olimi Nosir Xusrav Qubodiyoniy Balxiy Badaxshonning Yamgon shahrida vafot etdi.
Bayramxon, 16-asrning muhim harbiy qoʻmondoni va keyinchalik Boburiylar armiyasining bosh qoʻmondoni, qudratli davlat arbobi va Boburiy imperatorlari Humoyun va Akbar saroyida regent.
Favziya Kufi, afgʻon ayollar huquqlari faoli, parlament aʼzosi va 2014-yilgi prezidentlikka nomzod
Ustod Ahmad Lahauri, Toj Mahalning bosh meʼmori
Miri Maftun, Badaxshonlik afgʻon musiqachisi.
Zulmai Mujadidiy, Badaxshondan parlament deputati
Latif Pidrom, siyosiy faol va Afgʻoniston prezidentligiga nomzod
Burhoniddin Rabboniy, „Jamiyat-i islomiy“ siyosiy partiyasi rahbari, Afgʻonistonning sobiq prezidenti
Qori Fasihuddin, Afgʻoniston Islom Amirligi armiyasi boshligʻi

Yana qarang

Togʻli Badaxshon muxtor viloyati

Manbalar

↑ Ahmadi, Esmatullah. „Drug addicts' collection campaign starts in Badakhshan“ (2021-yil 22-avgust).
↑ ^2,0 ^2,1 „Estimated Population of Afghanistan 2020-21“. Islamic Republic of Afghanistan, National Statistics and Information Authority. 2020-yil 3-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 6-iyun.
↑ „Afghanistan's National Resistance Front formally announces guerrilla war against the Taliban from Badakhshan“. India Narrative (2021-yil 27-oktyabr). 2021-yil 20-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 19-dekabr.
↑ Kohzad, Nilly. „What Does the National Resistance Front of Afghanistan Have to Offer?“. The Diplomat (2021-yil 15-dekabr). Qaraldi: 2021-yil 19-dekabr.
↑ „BADAKŠĀN“. www.iranica.com. 2009-yil 2-yanvarda asl nusxadan arxivlangan.
↑ „404: Page not found“. CMI - Chr. Michelsen Institute.
↑ „The 2015 Insurgency in the North (2): Badakhshan's Jurm district under siege“ (2015-yil 14-sentyabr).
↑ USGS. „M7.5 – 45 km E of Farkhar, Afghanistan“. United States Geological Survey.
↑ Deer, William A.; Howie, Robert A, and Zussman, Joseph (1963) „Lapis lazuli“ Rock-Forming Minerals Longman, London, OCLC 61975619
↑ Lapis lazuli was also found in the Urals Mountains in Russia.
↑ Entekhabi-Fard. „Northern Alliance Veteran Hopes Emeralds Are Key Part of Afghanistan's Economic Recovery“. Eurasia Insight (2002-yil 15-oktyabr). 2007-yil 8-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 20-avgust.
↑ ^12,0 ^12,1 „Afghanistan's gemstones“. Planet Earth (winter 2006). 2008-yil 11-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 20-avgust.
↑ Hamdard, Hidayatullah. „Karzai assigns team to probe azure mine issue“. Pajhwok Afghan News (2014-yil 20-yanvar). Qaraldi: 2014-yil 20-yanvar.
↑ Mackenzie. „Afghanistan signs major mining deals in development push“. Reuters (2018-yil 7-oktyabr). Qaraldi: 2020-yil 30-iyun.
↑ „1 Badakhshan“. Rkabuli.20m.com. Qaraldi: 2012-yil 22-may.
↑ Giustozzi, Antonio. Decoding the New Taliban: Insights from the Afghan Field, August 2012. ISBN 9781849042260.
↑ DeWeese, Devin A. (2016-05-04). „Badakhshī, Nūr al-Dīn Jaʿfar“. Encyclopaedia of Islam, THREE (inglizcha).
↑ "BADAḴŠĪ, MOLLĀ SHAH". Encyclopedia Iranica. https://iranicaonline.org/articles/badaksi-molla-shah.

Adabiyotlar

Burhoniddin Qushkakiy. Rahnoma-yi Qatagʻon va Badaxshon. Kobul: Vizorat-i Harbiya, 1923.
Jan-Heeren Grevemeyer: Herrschaft, Raub va Gegenseitigkeit: Die Politische Geschichte Badakhshans 1500-1883, Otto Harrassowitz, Wiesbaden 1982
Wolfgang Holzwarth: Segmentation und Staatsbildung in Afghanistan: Traditionale sozio-politische Organization in Badakhshan, Vakhan und Sheghnan In: Berliner Institut für vergleichende Sozialforschung [Qizil.: Kurt Greussing u. Jan-Heeren Grevemeyer] (Hrsg.): Iran and Afghanistan – mardom nameh – Jahrbuch zur Geschichte und Gesellschaft des Mittleren Orients Syndikat, Frankfurt-am-Main 1980,ISBN 3-8108-0147-X.

Havolalar

Badaxshon viloyati – Qishloqlarni qayta tiklash va rivojlantirish vazirligi

[1] Ahmadi, Esmatullah. „Drug addicts' collection campaign starts in Badakhshan“ (2021-yil 22-avgust).

[nsia-2] 2,0 ^2,1 „Estimated Population of Afghanistan 2020-21“. Islamic Republic of Afghanistan, National Statistics and Information Authority. 2020-yil 3-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 6-iyun.

[3] „Afghanistan's National Resistance Front formally announces guerrilla war against the Taliban from Badakhshan“. India Narrative (2021-yil 27-oktyabr). 2021-yil 20-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 19-dekabr.

[4] Kohzad, Nilly. „What Does the National Resistance Front of Afghanistan Have to Offer?“. The Diplomat (2021-yil 15-dekabr). Qaraldi: 2021-yil 19-dekabr.

[Iranica2-5] „BADAKŠĀN“. www.iranica.com. 2009-yil 2-yanvarda asl nusxadan arxivlangan.

[6] „404: Page not found“. CMI - Chr. Michelsen Institute.

[7] „The 2015 Insurgency in the North (2): Badakhshan's Jurm district under siege“ (2015-yil 14-sentyabr).

[8] USGS. „M7.5 – 45 km E of Farkhar, Afghanistan“. United States Geological Survey.

[9] Deer, William A.; Howie, Robert A, and Zussman, Joseph (1963) „Lapis lazuli“ Rock-Forming Minerals Longman, London, OCLC 61975619

[10] Lapis lazuli was also found in the Urals Mountains in Russia.

[11] Entekhabi-Fard. „Northern Alliance Veteran Hopes Emeralds Are Key Part of Afghanistan's Economic Recovery“. Eurasia Insight (2002-yil 15-oktyabr). 2007-yil 8-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 20-avgust.

[PLE-12] 12,0 ^12,1 „Afghanistan's gemstones“. Planet Earth (winter 2006). 2008-yil 11-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 20-avgust.

[13] Hamdard, Hidayatullah. „Karzai assigns team to probe azure mine issue“. Pajhwok Afghan News (2014-yil 20-yanvar). Qaraldi: 2014-yil 20-yanvar.

[14] Mackenzie. „Afghanistan signs major mining deals in development push“. Reuters (2018-yil 7-oktyabr). Qaraldi: 2020-yil 30-iyun.

[15] „1 Badakhshan“. Rkabuli.20m.com. Qaraldi: 2012-yil 22-may.

[16] Giustozzi, Antonio. Decoding the New Taliban: Insights from the Afghan Field, August 2012. ISBN 9781849042260.

[17] DeWeese, Devin A. (2016-05-04). „Badakhshī, Nūr al-Dīn Jaʿfar“. Encyclopaedia of Islam, THREE (inglizcha).

[18] "BADAḴŠĪ, MOLLĀ SHAH". Encyclopedia Iranica. https://iranicaonline.org/articles/badaksi-molla-shah.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]