Anglo-Yapon do‘stlik shartnomasi
Anglo-Yapon doʻstlik shartnomasi Buyuk Britaniya va Yaponiya imperiyasi oʻrtasidagi birinchi shartnoma boʻlib, Tokugava maʼmuriyati ostida tuzilgan. 1854-yil 14-oktabrda imzolangan shartnoma Kanagava konventsiyasiga parallel edi. Yaponiya va Qoʻshma Shtatlar oʻrtasida olti oy avval tuzilgan shunga oʻxshash kelishuv Yaponiyaning 220 yillik milliy izolyatsiya siyosatiga (sakoku) barham berdi. Shartnoma natijasida Nagasaki va Xakodate portlari ingliz kemalari uchun ochildi va Britaniya boshqa g'arb kuchlari orasida eng ko'p qulay davlat maqomiga ega bo'ldi.[1]
Yaponiyaning izolyatsiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Angliya-Yaponiya munosabatlari 1600-yilda Tokugava syogunatining boshlanishida Kentning Gillingham shahridan dengizchi Uilyam Adams kelishi bilan boshlangan va u Tokugava Ieyasuga maslahatchi bo'lgan. U 1613-yilda Hiradoda ingliz kapitani Jon Saris boshchiligidagi Britaniya savdo postini yaratishga yordam berdi. U Yaponiyada "yashash, sotib olish, sotish va almashish uchun bepul litsenziya" beruvchi Qizil muhrga ruxsat oldi.[2] Biroq, kompaniyaning 1613-yildan 1623-yilgacha bo'lgan o'n yillik faoliyati davomida birinchi kemadan (1613-yilda chinnigullar) tashqari, faqat uchta ingliz kemasi to'g'ridan-to'g'ri Londondan Yaponiyaga yuk olib kelgan. 1623-yilda inglizlar yaponlardan ruxsat olmasdan chiqib ketishdi va 1639-yilda Tokugava syogunati mamlakatni tashqi savdo bilan tashqi ta'sirlardan ajratib qo'yish siyosatini e'lon qildi. Bunda faqat Niderlandiya va Xitoy bilan savdoga faqatgina Nagasakida qattiq hukumat monopoliyasi ostida ruxsat berildi.[3] Izolyatsiya siyosati inglizlar tomonidan bir necha bor e'tirozga uchradi, ayniqsa 1673-yilda "Returner" nomli ingliz kemasi Nagasaki bandargohiga tashrif buyurganida va savdo aloqalarini yangilash uchun ruxsat berilmaganida va 1808-yilda HMS harbiy kemasi tashrifida bu e'tirozlar oshkora ko'zga tashlandi. Paeton Napoleon urushi paytida Gollandiya kemalariga hujum qilish uchun Nagasaki shahriga kirdi va agar u zaruriy materiallar bilan ta'minlanmasa, shaharni yo'q qilish bilan tahdid qildi.
XIX asr boshlariga kelib, izolyatsiya siyosati tobora kuchayib bordi. 1844-yilda Niderlandiya qiroli Uilyam II maktub yoʻllab, Yaponiyani izolyatsiya siyosatini tashqaridan aralashuvdan avval tugatishga chaqirdi.[4] 1852-yilda Amerika Qo'shma Shtatlari dengiz floti komandori Metyu Perri Amerika prezidenti Millard Fillmor tomonidan harbiy kemalar bilan Yaponiya portlarini Amerika savdosiga, agar kerak bo'lsa, qurolli diplomatiyadan foydalanishgan holda ochishga majburlash uchun yuborilgan.[5] Yaponiyada Yaponiyaning iqtisodiy va siyosiy suverenitetiga potentsial tahdidni qanday yengish mumkinligi haqida jiddiy ichki munozaralar bo'lib o'tdi. Ammo Perri to'g'ridan-to'g'ri mamlakat poytaxti Edo shahriga borishni davom ettirish va kerak bo'lsa, uni yoqib yuborish bilan tahdid qilganidan keyin unga ruxsat berildi. 14-iyul kuni yaqin atrofdagi Kurihamaga to'xtadi va maktubini yetkazib berdi.[6] Tashrif natijasida 1854-yil 31-martda imzolangan Kanagava konventsiyasi Amerika kemalari uchun Shimoda va Hakodate portlarini ochdi. Amerikalik fuqarolarning xavfsizligini ta'minladi va Yaponiyada Amerika konsuli lavozimini joriy qildi.
Stirling ekspeditsiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1853-yil avgust oyi boshida rus admirali Yevfimi Putyatin Yaponiyani ochishga majburlash maqsadida Perrining Uragaga tashrifidan bir oy o'tgach, to'rtta kemadan iborat flot bilan Nagasakiga keldi. O'sha paytda Rossiya Buyuk urushda (Qrim urushi) va Britaniya Rossiyaning Yaponiyada ustunlik qilish ehtimolidan xavotirda edi. Shuning uchun qirollik dengiz floti vitse-admirali, Sharqiy Hindiston va Xitoy stansiyasi qo'mondoni ser Jeyms Stirling boshchiligida harbiy ekspeditsiya tashkil etildi. Britaniya harbiy kemalari floti 1854-yil 7-sentabrda Nagasakiga kirib keldi. Stirlingning flagmani Vinchester yelkanli fregati bo'lib, unga vintli korvet Encounter va Barracouta va Styx eshkakli kemalar hamroh bo'ldi.
Stirling aslida shartnoma bo'yicha muzokaralar olib borish huquqiga ega emas edi va konvensiyaning imzolanishi bir qator noto'g'ri aloqalar tufayli sodir bo'ldi.[7] Dastlab Stirlingning ikkita maqsadi bor edi: Rossiya flotini topish va hatto Yaponiya suvlarida bo'lsa ham hujum qilish va Yaponiyaning mojaroda betarafligini saqlash. Shu maqsadda u Britaniya qirolichasi Viktoriya tomonidan imzolangan Rossiyaga qarshi urush e'lonining nusxasini olib keldi. Biroq, Tokugava syogunati afyun urushi va amerikaliklar bilan so'nggi muzokaralar nuqtai nazaridan inglizlarga nisbatan ehtiyotkor bo'lib, inglizlar xuddi shunday imtiyozlarni talab qilish uchun Nagasakiga kelgan deb taxmin qilishdi. Stirling o'z tarjimoni Yamamoto Otokichini, cheklangan ta'limdan mahrum bo'lgan yaponiyalik tarjimonni olib keldi va shuningdek, Nagasakidagi Gollandiya Sharqiy Hindiston kompaniyasining katta tarjimoni Yan Xendrik Donker Kurtiusning yordamiga tayandi. Yaponlarga golland tili tarjimoni Nishi Kichibei xizmat ko'rsatgan, u tarjima qilayotgan so'zlarning ohangini yoki mazmunini o'zgartirishni afzal ko'rgan.[8]
Xususan, Sterling, shikastlangan Britaniya kemalari ta'mirlash uchun Yaponiyaga to'xtashiga ruxsat berilmaydi degani bo'lsa ham yapon portlari Rossiya kemalari uchun hech bo'lmaganda, urush davomida yopilishini tasdiqlashga harakat qildi.
Stirling Nagasakida Perri bilan bir xil imtiyozlarni talab qilish uchun bo'lgan deb faraz qilgan holda, Edodagi munozaralar chog'ida Tokugava syogunati rasmiylari inglizlar bilan shartnoma tuzish nafaqat muqarrar, balki inglizlar Kuril orollarida rus tahdidini bartaraf etish uchun kuchli hamkor bo'lishi mumkinligi sababli rozi bo'lishdi. Shunday qilib, Sterlingni Nagasaki bugyosi Mizuno Tadanori qabul qildi, u dastlab Tokugava syogunati tomonidan Perri bilan muzokaralar olib borish uchun Nagasakiga yuborilgan va amerikaliklar bilan imzolangan shartnoma bilan yaqindan tanish edi. Mizunoning ingliz niyatlari haqidagi tasavvurlari Nishining noto'g'ri tarjimalari bilan mustahkamlandi va muzokaralarning uchta sessiyasi davomida (4-oktabr, 9-oktabr va 14-oktabr) shartnoma loyihasi ishlab chiqildi, Mizuno 14-oktabrda metsuke Nagai Naoyuki bilan birgalikda shartnomani imzoladi.
Angliya-Yaponiya do'stlik shartnomasi (1854)
[tahrir | manbasini tahrirlash]"Angliya-Yaponiya do'stlik shartnomasi" yetti moddadan iborat:
| Maqola | Xulosa |
|---|---|
| I | Nagasaki va Hakodate portlarining Britaniya kemalarini ta'minlash uchun ochish |
| II | Nagasaki va Hakodate ochilish sanalarini belgilash, inglizlar mahalliy qoidalarga rioya qilishga rozi bo'lishdi |
| III | Boshqa portlar Britaniya kemalari tomonidan faqat halokatga uchragandagina foydalaniladi |
| IV | Mahalliy qonunlarga rioya qilish bo'yicha kelishuv |
| V | Kelajakdagi har qanday port ochilishi uchun eng ko'p imtiyozli davlat shartnomasi; golland va xitoylar bilan teng muomala |
| VI | Shartnoma o'n ikki oy ichida ratifikatsiya qilinishi kerak |
| VII | Shartnoma ratifikatsiya qilingandan so'ng, u keyinchalik Britaniyaning tashriflari bilan o'zgartirilmaydi |
Oltinchi moddada shartnoma shartlari Buyuk Britaniya Qirolichasi va “Yaponiya imperatori oliy hazratlari” tomonidan 12 oy ichida ratifikatsiya qilinishi koʻzda tutilgan. O'sha paytda syōgun Tokugava Iesada Yaponiyaning amaldagi hukmdori edi; Imperatorning chet elliklar bilan har qanday munosabatda bo'lishi mumkin emas edi. Sterling syogun vakillari bilan shartnoma tuzdi va matn keyinchalik imperator Komei tomonidan istaksiz bo'lsa ham ma'qullandi.[9]
Shartnomaning oqibatlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qisqa muddatda yaponlar o'zlariga deyarli imtiyozlar bermasa-da, hech bo'lmaganda zudlik bilan harbiy to'qnashuv ehtimolini vaqtincha bartaraf etgan kelishuvdan mamnun bo'lishdi. Biroq Britaniya tomonida Sterling kuchli tanqid ostiga olindi, chunki shartnomada Yaponiya bilan rasmiy savdo aloqalari uchun hech qanday shart yoʻq edi[10] va chet elliklar uchun ekstraterritoriallik masalasi noaniq ifodalangan edi. Bundan tashqari, shartnomaning yakuniy bandi keyingi muzokaralar o'tkazish imkoniyatini istisno qilganday tuyuldi. Buyuk Britaniyaga yagona ochilish - bu Yaponiya imperatoriga sovg'a sifatida bug'li yaxta yuborish haqidagi norasmiy va'da edi.
Lord Elgin 1858-yilda qirolicha Viktoriya tomonidan savdo kelishuvi bo'yicha muzokaralar olib borish uchun yuborilgan va yaxtani yetkazib berishni munozaralarni boshlash uchun bahona sifatida ishlatgan. Bu 1858-yildagi Angliya-Yaponiya do'stlik va savdo shartnomasiga olib keldi, bu esa xorijiy imtiyozlarni, chet elliklar uchun ekstraterritoriallikni va xorijiy tovarlar uchun minimal import soliqlarini o'rnatish imkonini berdi. Yaponiyaliklar bu davrda Osiyo va G'arb munosabatlarini tavsiflovchi " noteng shartnoma tizimi" ostida bo'lgan.[11] Angliya-Yaponiya do'stlik shartnomasidan keyin ruslar bilan ham xuddi shunday shartnomalar tuzildi (Shimoda shartnomasi, 1855-yil 7-fevral).
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ G. Fox, The Anglo-Japanese Convention of 1854
- ↑ The Red Seal permit was re-discovered in 1985 by Professor Hayashi Nozomu, in the Bodleian Library. Massarella, Derek; Tytler Izumi K. (1990) "The Japonian Charters" Monumenta Nipponica, Vol. 45, No. 2, pp 189–205.
- ↑ W. G. Beasley, The Meiji Restoration, p.74–77
- ↑ W. G. Beasley, The Meiji Restoration, p.78
- ↑ J. W. Hall, Japan, p.207.
- ↑ W. G. Beasley, The Meiji Restoration, p.89.
- ↑ W. G. Beasley, The Language Problem in the Anglo-Japanese Negotiations of 1854
- ↑ Mitani Hiroshi, David Noble (trans.), Escape from Impasse, International House of Japan (2006), 222–232.
- ↑ Cullen, Louis M. (2003). A History of Japan, 1582–1941: Internal and External Worlds, pp. 173–185.
- ↑ W. G. Beasley „Chapter V: The Stirling Convention:1854–1855“, . Great Britain and the Opening of Japan, 1834–1858. Japan Library paperback [first published by Luzac & Co., 1951], 1995 — 113–144-bet. ISBN 978-1-873410-43-1.
- ↑ Bert Edström, Bert. (2000). The Japanese and Europe: Images and Perceptions, p. 101.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- W.G. Beasley „Chapter V: The Stirling Convention:1854–1855“, . Great Britain and the Opening of Japan, 1834–1858. Japan Library paperback [first published by Luzac & Co., 1951], 1995. ISBN 978-1-873410-43-1.
- Beasley, W. G. (1950). The Language Problem in the Anglo-Japanese Negotiations of 1854. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, 13 (3), 746–758.Retrieved from : [1]
- Beasley, William G. The Meiji Restoration. Stamford University Press, 1972. ISBN 978-0804708159.
- Hall, John Whitney. Japan: From Prehistory to Modern Times. University of Michigan, 1991. ISBN 978-0939512546.
- Cullen, L.M. (2003). A History of Japan, 1582–1941: Internal and External Worlds. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-82155-XISBN 0-521-82155-X (cloth); ISBN 0-521-52918-2 (paper)
- Fox, G. (1941). The Anglo-Japanese Convention of 1854. Pacific Historical Review, 10 (4), 411–434.Retrieved from: [2]
- James Stirling: admiral and founding governor of Western Australia by Pamela Statham-Drew (University of Washington Press (June 2003)) ISBN 978-1876268947* Auslin, Michael R. (2004). Negotiating with Imperialism: The Unequal Treaties and the Culture of Japanese Diplomacy. Cambridge: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-01521-0ISBN 978-0-674-01521-0; OCLC 56493769
- Auslin, Michael R. (2004). Negotiating with Imperialism: The Unequal Treaties and the Culture of Japanese Diplomacy. Cambridge: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-01521-0ISBN 978-0-674-01521-0; OCLC 56493769
- Perry, Matthew Calbraith. (1856). Narrative of the expedition of an American Squadron to the China Seas and Japan, 1856. New York : D. Appleton and Company. [digitized by University of Hong Kong Libraries, Digital Initiatives, "China Through Western Eyes". ]
- Tronson, John M. (1859). Personal Narrative of a Voyage to Japan, Kamtschatka, Siberia, Tartary and Various Parts of Coast of China in HMS Barracouta London : Smith, Elder & Co.