Shimoda shartnomasi

Toʻliq nomi: Yaponiya va Rossiya oʻrtasidagi savdo va dengiz shartnomasi ;
Imzolangan sanasi	1855-yil 7-fevral
Imzolangan joyi	Shimoda, Shizuoka, Yaponiya
Kuchga kirishi	1856-yil 7-avgust
Tomonlar	Yaponiyaning Tokugava syogunati; Rossiya imperiyasi
Tillari	Xitoy, Yapon, Nemis

1855-yil 7-fevralda imzolangan Shimoda shartnomasi (Shimoda Jouyaku) (rasmiy ravishda Yaponiya va Rossiya oʻrtasidagi savdo va dengiz shartnomasi, Nichi-Ro Washin Juyaku) Yaponiya va Amerika Qo'shma Shtatlari o'rtasida imzolangan Kanagava konventsiyasidan ko'p o'tmay, Nagasaki, Shimoda va Hakodate portlarini Rossiya kemalari uchun ochish orqali Yaponiyaning 220 yillik milliy izolyatsion (sakoku) siyosatiga barham berdi. Yaponiyadagi rus konsullarining pozitsiyasi, Yaponiya va Rossiya o'rtasidagi chegaralarni belgilab berdi.

Yaponiyaning izolyatsiya siyosati

XVII asr boshidan boshlab Tokugava syogunati mamlakatni tashqi ta’sirlardan izolyatsiya qilish siyosatini olib bordi. Tashqi savdo faqatgina gollandlar va xitoylar bilan Nagasakida hukumatning qattiq monopoliyasi ostida olib borilgan. Bu siyosatning ikkita asosiy maqsadi bor edi. Ulardan biri gʻarb davlatlari bilan savdo-sotiq natijasida nasroniylikning tarqalishi, xuddi Osiyoning aksariyat xalqlarida boʻlgani kabi, imperialistik kuchlarning Yaponiyaga bostirib kirishi uchun bahona boʻlib xizmat qilishidan qoʻrqish edi. Ikkinchi maqsad tashqi savdo natijasida to'planadigan boyliklar hukmron Tokugava klanini ag'darish uchun yetarlicha kuchli Daimyoning shakllanishiga olib kelishidan qo'rquv edi.^[1] Yaponiya va Rossiya o'rtasidagi birinchi aloqalarni Xokkaydodagi Matsumae urug'i bilan savdogar Pavel Lebedev-Lastochkin 1778-yilda va rasmiy elchi Adam Laksman 1792-yilda o'rnatgan. Adam Iogan fon Krusenstern boshchiligidagi butun dunyo boʻylab rus ekspeditsiyasi 1804–1805-yillarda Nagasaki portida olti oy bo'lib, Yaponiya bilan diplomatik va savdo aloqalarini oʻrnatolmadi.

XIX asr boshlariga kelib, bu izolyatsion siyosat tobora kuchayib bordi. 1844-yilda Niderlandiya qiroli Uilyam II maktub yoʻllab, Yaponiyani izolyatsiya siyosatini tashqaridan aralashuv bo'lishidan avval tugatishga chaqirdi. 1846-yilda kommodor Jeyms Biddl boshchiligidagi rasmiy Amerika ekspeditsiyasi savdo uchun portlarni ochishni so'rab Yaponiyaga keldi, ammo qaytarib yuborildi.^[2]

Putyatin missiyasi

Vitse-admiral Yevfimi Putyatinni Yaponiyaga olib kelgan Rossiyaning Pallada fregati.

Bir necha yil o'tgach, Rossiya Qo'shma Shtatlar kerak bo'lsa dengiz ekspeditsiyasi orqali Yaponiyani ochilishga undash uchun komodor Metyu Perri boshchiligidagi ekspeditsiyani tayyorlayotganini bilib qoldi. Agar ushbu ekspeditsiya muvaffaqiyatli yakunlansa, bu Tinch okean mintaqasi va Osiyoda Amerikaning ko'proq ta'sirini ta'minlaydi va Amerikaga Yaponiyadagi eng ustun mavqeini beradi deb qo'rqishdi. Rossiya zudlik bilan Uzoq Sharqqa missiya yuborish rejalarini qayta boshladi. Rossiya tashqi ishlar vaziri Karl Nesselrode vitse-admiral Yefimiy Vasilyevich Putyatinni Rossiya missiyasiga rahbar etib tayinladi. Ekspeditsiya tarkibiga bir nechta taniqli sinologlar, bir qator olimlar va muhandislar, shuningdek taniqli yozuvchi Ivan Goncharov kirdi va Ivan Unkovskiy qo'mondonligidagi Pallada flagmani tanlandi. Goncharov o'zining " Fregat Pallada " (1858) asarida bu sayohatdan foydalanib, sayohat va muzokaralar tafsilotlarini tasvirlab beradi. Bu yaponiyaliklarning tashqi savdo kemalarini qanday qabul qilgani va munosabati hamda ruslarning tajribasini idrok etishning qimmatli tavsifidir.

Pallada 1852-yil 7-oktabrda amerikaliklar imzolagan shartnomadan kam boʻlmagan shartnoma imzolab qaytish buyrugʻi bilan Kronshtadtdan joʻnab ketdi. Shuningdek, Rossiya kun tartibida Saxalin va Kuril orollarida Yaponiya va Rossiya o'rtasidagi chegaralarni delimitatsiya qilish masalasi ham bor edi.

Biroq, safar davomida kema ekspeditsiya uchun yaroqsiz ekanligi ma'lum bo'ldi. Keyinchalik yangi 52-qurolli Diana fregati jo'natildi. Biroq, Perri va uning Qora kemalar floti Putyatin Gonkong va Bonin orollari orasida bo'lganida Yaponiyaga yetib bordi.. Izolyatsiya siyosati bo'yicha ko'p yillik munozaralarga qaramay, Perrining tashrifi Tokugava syogunatining eng yuqori doiralarida katta tortishuvlarga sabab bo'ldi.

Oxir-oqibat, Putyatin 1853-yil 21-avgustda o'zining to'rtta kemasi bilan Yaponiyaga yetib keldi. U Perri kabi Edo ko'rfaziga kuch bilan kirishga urinishdan ko'ra Nagasakiga keldi. Putyatin va Perri yaponlar bilan muzokaralar olib borishda biroz boshqacha yondashuvga ega edilar. Perri o'zining harbiy kemalarining kuchi va Yaponiya uchun mumkin bo'lgan oqibatlarini ta'kidlardi. Putyatin Amerikaning sa'y-harakatlariga putur etkazish umidida ko'proq diplomatik va strategik yondashuvni tanladi va Yaponiya qonunlarini hurmat qilish va Rossiya imperatorining yaxshi munosabatlarga bo'lgan qizg'in istagi tufayli Edoga borishni buyurganiga qaramay, Nagasakini tanlaganini aytdi. Rasmiylar Edoga xabar jo'natishdi va javob kutayotganda, Putyatin materiallar va oilasidan yangiliklar olish uchun Shanxayga suzib ketdi. Nagasakiga qaytib kelganida, hali ham javob yo'q edi. Shuning uchun u to'g'ridan-to'g'ri Edoga borish bilan tahdid qildi. Xavotirga tushgan Nagasaki bugyosi Edoni Putyatinning shartlarini qabul qilishga undadi. Chunki ruslar amerikaliklarga nisbatan ko'proq qurollangandek tuyuldi va ularning ulkan imperiyasi Perri tahdidini bartaraf etish uchun yordam berishi mumkin edi. Shunga qaramay, javob bo'lmadi. SyogunTokugava Ieyoshi Perri ketganidan bir necha kun o'tib vafot etdi va uning o'rniga uning kasalmand o'g'li Tokugava Iesada keldi va samarali boshqaruv Hotta Masayoshi boshchiligidagi Oqsoqollar Kengashi (roju) qo'liga o'tdi. Masayoshi qat'iyatsizlikdan falaj bo'lib qoldi. Putyatin borgan sari sabrsizlanib, Edoga suzib ketish tahdidini yana bir bor ma'lum qildi. Bunga javoban amaldorlar Kavaji Toshiakira va Tsutsui Masanori taklif uchun javob berishni uch yildan besh yilgacha kechiktirishni so'rashdi. Xafsalasi pir bo'lgan Putyatin 1853-yil noyabrda bahorda qaytishga va'da berib, Yaponiyani tark etdi. Putyatin 1854-yil 7-noyabrgacha qaytib kela olmadi. Shu bilan birga, u Koreya qirg'oqlarini va Rossiya dengiz provinsiyasini ko'zdan kechirdi va Qrim urushi boshlanganini va Britaniya qirollik floti Oxota dengizi va Yaponiya atrofidagi Nagasaki dengizlarida o'z eskadronini saqlayotganini bildi. Pallada bilan bog'liq muammolar uning bayrog'ini Dianaga o'zgartirishga sabab bo'ldi. Putyatin qaytib kelganida, amerikaliklar 1854-yil boshida Kanagava shartnomasi bilan Yaponiyani ochishga muvaffaq bo'lishdi. Rossiya shartnomasining Rossiya ta'sirini kengaytirishiga yo'l qo'ymaslik uchun inglizlar Yaponiyaga urushda betaraflikni so'rab murojaat qildilar. Yomon tarjima tufayli inglizlar 1854-yilda mo'ljallanmagan Angliya-Yaponiya do'stlik shartnomasini imzoladilar. Nagasaki o'rniga Putyatin Osaka ko'rfazini tanladi, bu esa Kyotoga yaqinligi uchun yaponlarning hayratiga sabab bo'ldi. Osaka ko'rfazida ikki hafta turgandan so'ng, Putyatin Shimodaga suzib ketdi.

Putiatinni Shimodada Kavaji va Tsutsui kutib oldi va 1854-yil 22-dekabrda muzokaralar boshlandi. Putyatin savdo huquqi evaziga Etorofu orolini Yaponiyaga berishni taklif qildi, yaponiyaliklar esa Kamchatka va Kurill orollari Yaponiyaga tegishli deb qarshi chiqdilar.

1854-yil 23-dekabrda Rixter shkalasi boʻyicha 8,4 magnitudali Ansey Tokay zilzilasi Yaponiya va uning atrofini larzaga soldi. 7 metr balandlikdagi sunami Shimodaning ko'p qismini, shu jumladan Putiatinning kemalarini vayron qildi. Faqatgina Diana bundan mustasno bo'ldi. Qattiq shikastlangan kema ta'mirlash uchun Xedaga suzib ketmoqchi bo'lganida cho'kib ketgan.

Rossiya delegatsiyasi endi Yaponiyada qolib ketdi va diplomatlar muzokaralarni qayta boshlaganda, rus dengizchilari va texniklari yapon duradgorlari bilan birga delegatsiyaning Rossiyaga qaytishiga imkon berish uchun Xedada yangi kema qurish ustida ishladilar.

1855-yil 7-fevralda uzoq kutilgan rus-yapon do'stlik shartnomasi Shimodadagi Choraku-ji ibodatxonasida Rossiya imperatorlik elchisi Putyatin tomonidan va Yaponiya vakili nazoratchi Moriyama Eynosuke tomonidan golland tilidagi versiyasi (rasmiy versiya) imzolandi. Iosif Antonovich va Koga Kin'ichiro xitoy tilidagi versiyaga, Toshiakira Kawaji va Tsutsui Masanori esa yapon tiliga imzo chekishdi.

Perrining Kanagava shartnomasi va Angliya-Yaponiya do'stlik shartnomasidan keyin tuzilgan Shimoda shartnomasi bir xil qoidalarni o'z ichiga olgan. Ehtimol, hamdardlik yoki Putyatinga nisbatan ijobiy taassurot tufayli Yaponiya tomonidan kelishilgan shartlar amerikaliklar va inglizlarga nisbatan bir oz saxiyroq edi.

Yaponlar Putyatinni madaniyatli va solih odam deb bilishgan. Putyatin yapon hamkasbi Tsutsuiga shunday deydi:

“Agar bizning yoshimizni solishtiradigan bo'lsak, sizda otamning dono yoshi bor, chunki menda faqat o'g'lingizning yoshi bor. Men otamga xizmat qilishim uchun qo'limni uzataman va bu yo'l ishonchni mustahkamlaydi".

Xeda shxuneri 14-aprelda dengizga tushirildi va Putyatin 1855-yil 8-mayda Rossiyaga qaytib ketdi. Keyinchalik Yaponiya hukumati Heda modelida yana oltita kema qurishni buyurdi va shu bilan Yaponiyada g'arb uslubidagi kemasozlikni rivojlantirishga hissa qo'shdi.^[3]

Yaponiya va Rossiya o'rtasidagi savdo va dengizchilik shartnomasi (1855)

"Simoda shartnomasi" to'qqiz moddadan iborat:

Modda	Mazmuni
I	Rossiya imperiyasi va Yaponiya imperiyasi o'rtasidagi o'zaro tinchlik, shu jumladan ikkala xalqning shaxsiy va mulki xavfsizligi
II	Yaponiya va Rossiya o'rtasidagi chegarani Etorofu va Urup o'rtasidagi chiziqda o'rnatish, Saxalinning maqomi aniqlanmagan.
III	Shimoda, Hakodate va Nagasaki rus kemalari uchun ochiladi
IV	Kema halokatiga uchragan dengizchilarga yordam ko'rsatilishi kerak
V	Shimoda va Hakodateda barter savdosiga ruxsat berilgan
VI	Rossiya konsulligi Shimoda yoki Hakodateda tashkil etiladi
VII	Yaponiyaga oid har qanday savol yoki masalalar Yaponiya hukumati tomonidan hal qilinadi
VIII	Rossiya va Yaponiya fuqarolarining bir-birining mamlakatida o'zaro ekstraterritorialligi
IX	Rossiya uchun eng qulay davlat maqomi
XII	Shartnoma imzolangandan keyin 18 oy ichida ratifikatsiya qilinishi kerak

Shartnoma Nagasaki, Shimoda va Hakodateni yetkazib berish va ta'mirlash, konsulni ushbu portlardan birida joylashtirish va eng qulay davlat maqomi uchun rus kemalariga ochdi. Yaponiya va Rossiya o'rtasidagi rasmiy chegara Etorofu va Urup o'rtasida o'rnatildi, Saxalinning maqomi noma'lum qoldi. Noteng shartnoma, shuningdek, Yaponiyadagi ruslarning ekstraterritorialligini ham nazarda tutgan.

Shartnomaning oqibatlari

Garchi Putyatin Sankt-Peterburgga qaytganidan keyin graf unvoniga ko'tarilgan bo'lsa-da, u Yaponiya bilan tijorat kelishuvi yo'qligi uchun ham tanqid qilindi. 1857-yilda va 1858-yilda Rossiya tijorat huquqlari va kengaytirilgan ekstraterritoriallik bo'yicha yangi shartnomalar uchun muzokaralar olib borish maqsadida qaytishga majbur bo'ldi. 1855-yilgi Shimoda shartnomasining eng muhim xususiyatlaridan biri Kuril orollarining Etorofu va Urup o'rtasidagi chiziqda Rossiya va Yaponiya o'rtasidagi chegara to'g'risida kelishuv edi. Ushbu shartnoma hali ham Kurill orollari masalasida yaponiyaliklar tomonidan tez-tez tilga olinadi.^[4]

Shartnoma yodgorligi

2005-yilda Kronshtadtda Rossiya-Yaponiya munosabatlari o'rnatilganining 150 yilligi sharafiga yodgorlik ochildi. Yodgorlik qora tosh bo'lib, rus va yapon tillarida Putyatin missiyasining qisqacha tarixi tasvirlangan. Yodgorlikni Yaponiyaning Sankt-Peterburgdagi Bosh konsuli va Sankt-Peterburg gubernatori ochdi.

Manbalar

↑ W. G. Beasley, The Meiji Restoration, p.74–77
↑ W. G. Beasley, The Meiji Restoration, p.78
↑ Sutebusuton: a Japanese village on the British Columbia coast by Mitsuo Yesaki p.6
↑ Japan's Northern Territories (Pamphlet). Japan Ministry of Foreign Affairs website.

Adabiyotlar

Edgar Franz: Philipp Franz Von Siebold and Russian Policy and Action on Opening Japan to the West in the Middle of the Nineteenth Century. Deutsches Institut für Japanstudien. Judicium Verlag, München, 2005, ISBN 3-89129-871-4

Havolalar

[Beasley1-1] W. G. Beasley, The Meiji Restoration, p.74–77

[Beasley2-2] W. G. Beasley, The Meiji Restoration, p.78

[Yesaki_6-3] Sutebusuton: a Japanese village on the British Columbia coast by Mitsuo Yesaki p.6

[pamphlet-4] Japan's Northern Territories (Pamphlet). Japan Ministry of Foreign Affairs website.

[1]

[2]

[3]

[4]