Afg‘oniston respublikasi (1987—1992)
| Afg‘oniston Respublikasi pushtucha: د افغانستان جمهوریت dariycha: جمهوری افغانستان Tugatilgan | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Shiori کارگران جهان متحد شوید Butun dunyo proletarlari birlashingiz! | |||||||||
| Madhiya هوښیار اوسئ، ډیر هوښیار اوسئ «Garam shah lā garam shah» | |||||||||
.svg)
| |||||||||
| Poytaxti | Kobul | ||||||||
| Yirik shaharlari | Kobul, Mozori Sharif va Qandahor | ||||||||
| Til(lar)i | Pushtucha va Dariycha | ||||||||
| Dini | Islom | ||||||||
| Pul birligi | Afg‘oni | ||||||||
| Maydoni | 647 500 km² | ||||||||
| Aholisi | 12 057 000 kishi (1992-yil) | ||||||||
| Boshqaruv shakli | Sotsialistik parlamentar respublika | ||||||||
| Prezident | |||||||||
| - 1987—1992-yillar | Muhammad Najibulloh | ||||||||
| Vitse-prezident | |||||||||
| - 1982—1992-yillar (Birinchisi) | Abdul Rahim Hatif | ||||||||
| - 1992-yil (oxirgisi) | Muhammad Eshoq Tohi | ||||||||
| Tarix | |||||||||
| - Tashkil topgan | 1987-yil 30-noyabr | ||||||||
| - Tugatilgan | 1992-yil 16-aprel | ||||||||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg)
.svg)
Afg‘oniston Respublikasi (pushtu.د افغانستان جمهوریت, dari.جمهوری افغانستان) — Zamonaviy Afg‘oniston hududida 1987—1992-yillarda ADR nomi o‘zgartirilgandan so‘ng, mujohidlar tomonidan AID tashkil etilishidan oldin Muhammad Najibulloh hukmronligi ostida mavjud bo‘lgan davlat.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1986-yil 4-mayda Markaziy Qo‘mitaning XVIII plenumining qarori bilan Babrak Karmal "sog‘lig‘i sababli" lavozimidan ozod qilindi. Vazifasidan chetlatish Gorbachyov Bosh kotib bo‘lgan SSSRdagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq edi. 1-oktabrda Muhammad Najibulloh ADR Inqilobiy kengashining yangi raisi bo‘ldi.
O‘zgarishlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Najibulloh mamlakatni demokratlashtirish va qurolli muxolifat bilan murosa izlashga kirishdi ("milliy yarashuv"). Agrar islohot cheklandi, xususiy mulkka ruxsat berildi, maksimal yer maydoni 20 gektargacha oshirildi. 1987-yil 30-noyabrda yangi konstitutsiyaga muvofiq Loya Jirga Najibullohni prezident etib sayladi va shu tariqa Saur inqilobidan keyin bekor qilingan lavozim tiklandi.
Sovet qo‘llab-quvvatlashining to‘xtatilishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1988-yil 14-aprelda Jenevada “Afg‘oniston Respublikasidagi vaziyatni tartibga solish to‘g‘risidagi bitimlar” imzolandi. Bitimlar Afg‘onistondagi qurolli mojaroni hal qilishga qaratilgan bo‘lib, Pokiston va Afg‘oniston hukumatlari tomonidan AQSh va SSSRning kafil sifatida ishtirokida imzolandi. Shartnomaga ko‘ra, SSSR Afg‘oniston hukumatini, AQSh va Pokiston mujohidlarni qo‘llab-quvvatlashni to‘xtatishga vaʼda berdi.
Afg‘on muxolifati muzokaralarda qatnashmadi va kelishuvlarga qo‘shilmadi, ularning shartlarini rad etdi. Natijada kelishuvlar aslida Afg‘onistondagi vaziyatga ta’sir qilmadi. AQSh va Pokiston afg‘on muxolifatini yashirincha qo‘llab-quvvatlashda davom etdi.
Qulash
[tahrir | manbasini tahrirlash]1988-yil 15-maydan 1989-yil 15-fevralgacha Sovet qo‘shinlari Afg‘onistondan olib chiqildi. 1988-yil oxirida viloyat markazlarining 81%, uyezd va volost markazlarining 46,8%, okrug va volostlarning 23,5% afgʻon hukumati nazoratida edi[1]. Sovet qo‘shinlari olib chiqilgach, Afg‘oniston Respublikasi hukumat kuchlari mamlakat hududining katta qismini nazorat qildi (28 viloyatdan 26 tasi, 187 ta uyezd markazidan 114 tasi va 6110 ta qishloq), muxolifat jangarilari esa ikki viloyat - Bomiyon va Taxor va 76 uyezdni nazorat qilgan.
1989-yilga kelib, Najibulloh rejimi yakkalanib, xalqaro izolyatsiyada bo‘lgan Afg‘oniston Respublikasi hukumati mujohidlar otryadlari bilan kurasha olmadi[2].
Tanay qo‘zg‘oloni
[tahrir | manbasini tahrirlash]1990-yil 6—7-mart kunlari Tanay qoʻzgʻoloni koʻtarildi. 6-mart kuni ertalab Afg‘oniston Mudofaa vaziri Tanay bir guruh zobitlar va kuchli qo‘riqchilar bilan Kobuldan 60 km shimoli-g‘arbda joylashgan Bagram aerodromiga yetib keldi va Kobulga havo zarbalari berishni buyurdi. Uning tomonida 4 va 15-tank brigadalari, 52-aloqa polki va 40-diviziya bor edi. Mudofaa vazirligi hududida va Bagram aviabazasi atrofida hukumat qo‘shinlari va isyonchilar o‘rtasida shiddatli janglar bo‘lib o‘tdi, natijada hukumat qo‘shinlari zarbachilarning qarshiligini bostirishga muvaffaq bo‘ldi. 7-mart kuni soat 12:25 da Tanay va boshqa isyonchi generallar va ularning oilalari bilan Bagram aerodromidan Pokistonga uchib ketdi. 8-martda AXDP MQ Siyosiy byurosining majlisida Tanay aʼzoligidan chiqarildi, 18-martda esa Markaziy Qoʻmita plenumida uni partiyadan chiqarib yubordi[3].
Najibullohning ag‘darilishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1990-yilning yozida AXDP «Vatan» partiyasi deb nomlandi va kommunistik mafkuradan butunlay voz kechdi.
1990 yilda Najibulloh Afg‘onistonning atigi 10 foizini nazorat qilgan.
1992-yil 16-aprelda mujohidlar Kobulga jangsiz kirishdi va Najibulla rejimi ag‘darildi.
1992-yil 27-aprelda mujohidlar Afgʻoniston Islom davlatini eʼlon qilishdi.
Najibullohning o‘ldirilishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Muhammad Najibulloh so‘nggi to‘rt yilni BMT missiyasida tanaffussiz o‘tkazdi. 1996-yil 27-sentabrda Tolibon Kobulni egallab oldi. Ular Najibulloh va uning ukasi hokimiyatdan ag‘darilganidan beri bo‘lgan BMT missiyasi binosiga bostirib kirib, ikkalasini ham tashqariga olib chiqishdi. BMT rasmiylariga ko‘ra, Najibullohni soat 1:30 da olib ketishgan va 4:30 da o‘ldirishgan. U qiynoqqa solingan. Toliblar o‘ldirilgan prezidentning jasadini jipga bog‘lab, uni Arg prezident saroyi yaqinida joylashgan Aryan chorrahasigacha 2 km masofaga sudrab borishdi. Ular Najibulloh va uning ukasi Shohpur Ahmadzoyning yirtilgan va qonga belangan jasadini prezident saroyi darvozasi oldidagi mustahkamlangan nazorat-o‘tkazish punktida po‘lat simga osib qo‘ygan. Bu haqda Tolibon qo‘mondoni Nur Xakmal ma’lum qildi.
«Biz uni o‘ldirdik, chunki u bizning xalqimizning qotili edi»
Manba
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Никитенко Е. Г. Афганистан: От войны 80-х до прогноза новых войн. — М.: АСТ, Астрель, 2004. — С. 112.
- ↑ Ю. Тыссовский. «Заговор в Кабуле: как это было». // «Известия», № 70 (22973) от 11.03.1990, стр.6
- ↑ Ю. Тыссовский. «Заговор в Кабуле: как это было». // «Известия», № 70 (22973) от 11.03.1990, стр.6