Albaniya

Albaniya Respublikasi albancha: Republika e Shqipërisë
Bayroq Gerb
Shior: «Ti Shqipëri, më jep nder, më jep emrin Shqipëtar» «Albaniya sen menga sharaf ber, sen menga Alban degan nom ber»
Madhiya: «Hymni i Flamurit» «Bayroq aro birlashaylik»
Poytaxt	Tirana
Eng katta shahar	Tirana, Durres, Vlora, Elbasan va Shkoder
Rasmiy til(lar)	Albancha
Hukumat	Parlamentar Respublika
• Prezident	Bajram Begaj
• Vazirlar Kengashi Raisi	Edi Rama
• Xalq Majlisi Raisi	Lindita Nikolla
Mustaqillik (Usmoniylar imperiyasidan)
• Sana	28-noyabr 1912
Maydon
• Butun	28,748 km2 (140-oʻrin)
• Suv (%)	4,7
Aholi
• 2022-yilgi roʻyxat	2,793,592
• Zichlik	97/km2
YIM (XQT)	2022-yil roʻyxati
• Butun	$51.1 milliard (118-oʻrin)
• Jon boshiga	$17,858
Pul birligi	Lek (ALL)
Vaqt mintaqasi	UTC+1
• Yoz (DST)	UTC+2
Qisqartma	AL
Telefon prefiksi	+355
Internet domeni	.al

Albaniya (rasmiy tarzda Albaniya Respublikasi (Republika e Shqipërisë)) — Bolqon yarim orolining janubi-gʻarbidagi davlat. Adriatika va Ioni dengizlari sohilida joylashgan. Maʼmuriy jihatdan 36 retaga boʻlingan. Poytaxti alohida maʼmuriy birlik qilib ajratilgan. Maydoni - 28 748 km² (11,100 sq milya, dunyoda 140-o‘rin) bo'lib, u turli xil iqlim, geologik, gidrologik va morfologik sharoitlarga ega. Alban Alp tog'lari va Korab,Skanderbeg,Pindus va Ceraunian tog'laridagi qorli qorli tog'lardan tortib Adriatik va Ioniya cho'zilgan unumdor pasttekislik tekisliklarigacha. Tirana- mamlakatning poytaxti va eng katta shahri, undan keyin Durres, Vlorëva Shkoder. Aholisi - 2 771 508 kishi (2025-yil 5-yanvar). Poytaxti Tirana shahri. Albaniya bugungi kunda Yevropada eng katta sanoat davlati hisoblanadi. Albaniya Yevropada eng rivojlangan davlat va geografik o‘rniga ega. Albaniya 2023-yil yakuniga ko‘ra,dunyo davlatlari orasida iqtisodiy salohiyati eng katta rivojlangan davlatga aylandi. Albaniya tog‘li davlat.Aholisi, Albaniya Statistika Institutining 2022-yil 1-yanvar holatiga ko'ra, 2 793 592 kishi, hududi 28 748 km². Aholi soni bo'yicha dunyoda 139-o'rinni, hududi bo'yicha 140-o'rinni egallaydi. Albaniya qisman tan olingan Kosovo Respublikasi va Bosniya va Gersegovina bilan birga Yevropadagi aholisining asosiy qismi musulmonlardan biri hisoblanadi. Asosiy din islom, aholining 64% ga yaqini sunniy musulmonlar hisoblanadi.

Qadimda illiriyaliklar Albaniyaning shimoliy va markaziy hududlarida, janubda esa Epirotlar yashagan. Sohilda bir qancha muhim qadimgi yunon koloniyalari ham tashkil etilgan. Hozirgi Albaniyada joylashgan Illiriya qirolligi Makedoniya yuksalishidan oldin hukmron kuch edi. Miloddan avvalgi 2-asrda Rim respublikasi bu hududni oʻziga qoʻshib oldi va Rim imperiyasi boʻlinganidan keyin Vizantiya tarkibiga kirdi . Birinchi taniqli Alban avtonom knyazligi Arbanon 12-asrda tashkil etilgan. Albaniya Qirolligi , Albaniya Knyazligi va Albaniya Veneta 13—15-asrlarda mamlakatning turli qismlarida, boshqa alban knyazliklari va siyosiy tuzilmalari qatorida tashkil topgan. 15-asr oxirida Albaniya Usmonli imperiyasining bir qismiga aylandi . 1912 yilda zamonaviy Albaniya davlati mustaqilligini e'lon qildi . 1939 yilda Italiya Albaniya Qirolligiga bostirib kirdi , u Buyuk Albaniyaga aylandi , keyin esa Ikkinchi Jahon urushi paytida fashistlar Germaniyasining protektoratiga aylandi. Urushdan keyin Albaniya Xalq Sotsialistik Respublikasi tashkil topdi, u 1991 yilgi inqiloblar Albaniyada kommunizmning qulashi va oxir-oqibat hozirgi Albaniya Respublikasining tashkil topishi bilan yakunlandi .

1912 yilda mustaqillikka erishganidan beri Albaniya suveren parlamentli konstitutsiyaviy respublikaga aylanishdan oldin monarxiyadan kommunistik rejimga o'tib , turli siyosiy evolyutsiyani boshdan kechirdi . Hokimiyatlar bo'linishiga ustuvor ahamiyat beruvchi konstitutsiya bilan boshqariladigan mamlakatning siyosiy tuzilmasi parlament , tantanali prezident , funktsional bosh vazir va sudlar ierarxiyasini o'z ichiga oladi. Albaniya rivojlanayotgan mamlakat bo'lib, iqtisodiyoti o'rta daromaddan yuqori bo'lgan xizmat ko'rsatish sohasiga asoslangan bo'lib, ishlab chiqarish va turizm ham muhim rol o'ynaydi. Kommunistik tuzum parchalanganidan so'ng, mamlakat kommunistik tizimdan o'zgardi markazlashgan rejalashtirishdan ochiq bozor iqtisodiyotiga o'tdi . Albaniya fuqarolari umumiy sog'liqni saqlash xizmatidan foydalanishlari va bepul boshlang'ich va o'rta ta'limga ega. Mamlakat Yevropa Ittifoqiga a'zolikka rasmiy nomzod hisoblanadi.

Davlat tuzumi

Albaniya — parlamentli respublika hisoblanadi. Amaldagi konstitutsiyasi 1998-yil qabul qilingan. Davlat hokimiyatining oliy organi — 1 palatali Xalq majlisi (155 deputat), uni barcha fuqarolar 4 yil muddatga saylaydi. Davlat boshligʻi — prezident. Albaniya Oliy ijroiya organi — hukumat boshligʻi boshchiligidagi Vazirlar Kengashi (hukumat). Davlat hokimiyatining mahalliy organlari — tegishli xalq kengashlari.

Tabiati

Adriatika dengizining sohili asosan pasttekislik, janubiy togʻlardan iborat. Albaniya hududining salkam 70 % ni balandliklar 2692 m gacha boʻlgan Shimoliy Alban Alplari (Prokletiye) va Janubiy Alplar egallaydi. Ular oʻrtasidagi markaziy voha daryo vodiylariga boʻlinadi. Sohili past-baland dengiz boʻyi tekisligidan iborat. Xromit, neft, bitum, temirnikel va mis ruda konlari bor.

Iqlimi

Iqlimi — Oʻrta dengizga xos subtropik; iyulning oʻrtacha harorati 24 °C, 25 °C, yanvarniki 8 °C, 9 °C. Yiliga 1000 mm yogʻin yogʻadi. Soy va daryolari togʻli, ularda kema qatnamaydi. Eng katta daryolari — Drin, Semani, Shkumbini, Skadar, Oxrid, Prespa koʻllarining bir qismi Albaniya hududida joylashgan. Tekislikda jigarrang, togʻlarda qoʻngʻir togʻ-oʻrmon tuproqlari. Yer maydonining 38 % dan koʻprogʻi oʻrmon bilan qoplangan (dub, buk, kashtan va boshqa xil daraxtlar). Sohilda Oʻrta dengizga xos oʻsimliklar doimo koʻkarib turadi. Albaniyada 4 milliy bogʻ bor.

Aholisi

Albaniyaning asosiy aholisi — albanlar (salkam 98 %) tashkil etadi. Greklar, valaxlar va boshqalar ham yashaydi. Rasmiy tili — alban tili. Aholining oʻrtacha zichligi — 1 km² ga 87 kishi. Aholining 35 % shaharlarda istiqomat qiladi. Eng yirik shaharlari — Tirana, Durres, Shkoder, Vlyora, Elbasan.

Tarixi

Albaniyaning eng qadimgi aholisi pelasglar (yangi tosh davri), illiriylar (miloddan avvalgi 2-ming yillikdan boshlab) boʻlgan. Miloddan avvalgi 2-asrda hozirgi Albaniya hududini Rim bosib olgan. 395-yildan 1347-yilgacha u Vizantiya tarkibiga kirgan, keyinchalik uning ayrim qismlari bolgar va serb zamindorlari qoʻl ostida boʻlgan. 1389-yildan Albaniyani Usmonlilar imperiyasi zabt eta boshladi. 15-asr oʻrtalarida Skanderbeg boshchiligida boshlangan umumxalq qoʻzgʻoloni natijasida deyarli butun Albaniya ozod qilindi, biroq 1479-yilda uni yana turklar bosib oldi. 1912-yil bahorida Usmonlilar hukmronligini bartaraf etish uchun xalq qoʻzgʻoloni boshlandi. Oʻsha yili 28-noyabr kuni Vlyorada aholi turli tabaqa vakillarining qurultoyi Albaniyani mustaqil davlat deb eʼlon qildi. Muvaqqat hukumatga I. Kamolbey boshchilik qildi. Aslida esa Albaniya boshqa davlatlarga qaram boʻlib qoldi. 1924-yil iyunidagi xalq qoʻzgʻoloni Ahmad Zogu toʻdasini agʻdarib tashladi. Ammo 1924-yil dekabrda u ajnabiy imperialistlar yordamida yana hokimiyatni egallab, oʻzini avvaliga respublika prezidenti, 1928-yil esa qirol deb eʼlon qildi. Uning davrida Albaniya amadda Italiya mustamlakasiga 299 aylandi. 1939-yilda fashistlar Italiyasi, 1943-1944 yillarda esa nemis fashistlari Albaniyani bosib oldi. Albaniya 1944-yil 28-noyabrda fashist bosqinchilaridan ozod etildi. 1946-yil 11-yanvarda xalq respublikasi deb eʼlon qilindi. 1976-yil 28-dekabrdan 1991-yil maygacha — Albaniya Xalq Sotsialistik Respublikasi deb atalib keldi. 1991-yil maydan Albaniya Respublikasi. Albaniya 1955-yildan — BMT aʼzosi. Albaniya va Oʻzbekiston Respublikasi oʻrtasida diplomatiya munosabatlari 1993-yilda oʻrnatilgan. Milliy bayrami — 28-noyabr — Bayroq kuni (1912).

Siyosiy partiya va birlashmalari, kasaba uyushmalari

Albaniya sotsialistik partiyasi, 1941-yilda tuzilgan, 1948-yilgacha Albaniya Kompartiyasi, 1991-yilgacha Albaniya mehnat partiyasi deb atalgan. Hozirgi nomi 1991-yil 12-iyunda qabul qilingan; Albaniya demokratik partiyasi, 1990-yil tuzilgan; Albaniya agrar partiyasi, 1991-yilda tuzilgan; Albaniya respublikachilar partiyasi, 1991-yilda tuzilgan; Albaniya sotsial-demokratik partiyasi, 1991-yilda tuzilgan; Inson huquqlari uchun ittifoq, 1992-yil tuzilgan; Albaniya kasaba uyushmalari konfederatsiyasi, 1990-yilda tuzilgan; Albaniya mustaqil kasaba uyushmalari birlashmasi, 1991-yilda tuzilgan.

Xoʻjaligi

Albaniya mustaqil boʻlgach, xoʻjalik sohasida muayyan muvaffaqiyatlarga erishdi. U agrar-industrial mamlakatga aylandi. Albaniya milliy daromadining 46 % sanoatda, 33 % qishloq xoʻjaligida hosil qilinadi.

Sanoati

Oziq-ovqat, yengil sanoat, konchilik va yogʻochsozlik tarmoqlarining salmogʻi katga. Energetika neft va gidroenergiya negiziga qurilgan. Yiliga 4 mlrd. kVt-s dan ortiq elektr energiya ishlab chiqariladi. Neft, xrom (1 yilda 1 mln. tonna — Gʻarbiy Yevropada 1-oʻrin), temirnikel va mis rudalari, bitum qazib olinadi. Oziq-ovqat sanoatida qand-shakar, yogʻ-moy, baliq va meva-konserva, vinochilik, tamaki tarmoqlari, yengil sanoatda — asosan toʻqimachilik tarmogʻi mavjud. Kime, metallsozlik, mashinasozlik, yogʻochsozlik sanoatining ayrim korxonalari ishlab turibdi. Asosiy sanoat markazlari: Tirana, Elbasan, Fiyeri, Korcha, Shkoder.

Qishloq xoʻjaligi

Asosiy tarmogʻi — dehqonchilik hisoblanadi. Ekinzorlari 560 ming ga dan ortiq (mamlakat hududining deyarli 20 %). 230 ming ga ga yaqini sugʻoriladi. Makkajoʻxori va bugʻdoy oziq-ovqat sohasida katta ahamiyatga ega. Kartoshka, sabzavot ham yetishtiriladi. Paxta, tamaki, qand lavlagi asosiy texnika ekinlaridir. Tokchilik, zaytun va sitrus oʻsimliklari oʻstirish rivojlangan. Chorvachiliqda qoʻychilik va echkichilik ustunlik qiladi.

Transporti

Bunker

Transportningasosiy turi — avtomobil transporti (yuk ay-lanmasi hajmining salkam 65 % ni tashkil etadi). Durres — Tirana, Durres — Elbasan va boshqa yoʻnalishdagi temir yoʻllar mavjud. Dengiz portlari: Durres, Vlyora. Xalqaro aeroporti — Tirana (Rinas).

Tashqi savdosi

Chetga asosan, xromitlar, temirnikel, mis rudalari, neft, bitum, yogʻoch-taxta, charm, zaytun yogʻi, tamaki, sitrus, sabzavot va mevalar chiqariladi. Albaniya chetdan mashina, asbob-uskuna, prokat, transport vositalari, doridarmon, kimyo sanoati mahsulotlari, keng isteʼmol mollari keltiradi. Asosiy tashqi savdo mijozlari: Italiya, Yunoniston, Turkiya, Olmoniya. Pul birligi — lek.

Tibbiy xizmati

Albaniyada 10 mingdan ortiqoʻrinli kasalxonalar mavjud. 735 bemorga 1 shifokor toʻgʻri keladi. Shifokorlarni Tirana universitetining tibbiyot fakulteti yetishtiradi. Lidjada kurortlar bor.

Xalq taʼlimi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari

Xalq taʼlimi tizimi 1969-yilda joriy etilgan boʻlib, u maktabgacha muassasalar, 8 yillik umumiy majburiy, 4 yillik oʻrta (hunar yoki umumiy) va 3-4 yillik oliy oʻquv yurtlaridan iborat. Albaniyada 3 universitet bor. Fanlar akademiyasi 1973-yil tashkil etilgan. Milliy kutubxona va universitet kutubxonasi, arxeologiya, etnografik muzeyi va boshqalari bor.

Matbuoti, radioeshittirishi, telekoʻrsatuvi

Albaniyada „Zeri i popullit“ 300(„Xalq ovozi“, 1942-yildan) „Mesuyesi“ („Muallim“, 1961-yildan), „Bashkimi kom-betar“ („Milliy birlik“, 1943-yildan), „Kombi“ („Millat“, 1991-yildan), „Drita“ („Hyp“, 1960-yildan), „Koxa Ione“ („Vaqtimiz“, 1991-yildan) va boshqa gazetalar nashr etiladi. Albaniya telegraf agentligi 1944-yil tashkil etilgan. „Albaniya radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi“ davlat tashkiloti mavjud. Radioeshittirish — 1944-yildan, telekoʻrsatuv — 1961-yildan ishlaydi.

Adabiyoti

Albaniyada boy xalq ijodiyoti — qahramonlik dostonlari, tarixiy qoʻshiqlar mavjud. Alban tilida hozirgacha saqlanib qolgan dastlabki yozma manba — yepiskop Pal Engelaning „Choʻqintirish taomili“ (1462)dir. 16-17-asrlarda adiblar P. Budi, F. Barde, P. Bogdani, M. Barxeti ijod qildilar. 18-asrda T. Kavaloti va Danel alban tili lugʻatini tuzdilar. 19-asrda bir necha atoqli vatanparvar yozuvchilar, milliy uygʻonish arboblari maydonga chiqdi. Adabiyotda romantizm oqimi hukmron boʻlib qoldi. Shu davrning eng taniqli namoyandalari — shoirlardan I. De Rada („Milosao qoʻshigʻi“, „Shoʻrpeshona Skan-derbeg“ dostonlari), Kenja G. Dara („Balaning soʻnggi qoʻshigʻi“ dostoni). Z. Serembe („Taqdir“ dostoni), V. Shkodrani („O, mening Albaniyam“ dostoni), adib va tarjimon K. Kristoforidi. Adabiyotda novella, tarixiy roman, drama paydo boʻla boshladi. Yangi adabiyotning asoschilaridan biri N. Frasherining „Poda va dala“ (1886), „Skanderbeg tarixi“ (1898) va boshqa dostonlari yuzaga keldi. 20-asr boshlaridagi shoirlar — A. Chayupi („Tomori ota“ toʻplami, 1902; „Oʻn toʻrt yoshli kuyov“ komediyasi, 1902), N. Meda („Quvgʻin“, „Bulbul nolasi“ dostonlari), F. Shiroka, R. Silichi xalqni birlikka chaqiradi. Vatanparvarlik ruhidagi qoʻshiq va novellalar muallifi M. Grameno alban badiiy prozasining asoschilaridan biri boʻldi. Albaniya adabiyotining taniqli vakili Fan Noli oʻz sheʼrlarida fuqaroga hurmat va muhabbat tuygʻularini ulugʻladi („Salip Sulton qoʻshigʻi“, „Quvgʻin qurboni“, „Dragobiy gʻori“, „Yugur marafonchi“ va boshqalar). 20-asrning 30-yillarida ijtimoiy mavzu qalamga olina boshladi. Ikkinchi jahon urushi davrida va Albaniya ozodlikka chiqqanidan soʻng adabiyotda italyan-nemis fashistlariga qarshi kurash mavzuidagi asarlar yaratildi (F. Gyataning „Partizan Banko haqida qoʻshiq“ dostoni, D. Shuterichining „Haloskorlar“ romani, 1952-1955). Turmushni ijtimoiy jihatdan oʻzgartirishga bagʻishlangan romanlar (S. Spassening „Ular yolgʻiz emas edi“, 1952; F. Gyataning „Botqoq“, 1959 va boshqalar) paydo boʻldi. 50-60-yillarda avtobiografik va tarixiy qissa hamda romanlar (D. Shuterichi, V. Kokona, Ya. Dzodza asarlari) yaratildi. Madaniy uyg'onish, birinchi navbatda, alban tilining cherkov matnlari va nashrlari sohasida rivojlanishi orqali namoyon bo'ldi. Protestant islohotlari mahalliy til va adabiy an'ananing rivojlanishiga bo'lgan umidlarni kuchaytirdi, ruhoniy Gjon Buzuku katolik liturgiyasini alban tiliga tarjima qilib , Martin Lyuter nemis uchun qilgan narsani albanlar uchun qilishga harakat qildi . Gjon Buzuku tomonidan yozilgan "Meshari" ( The Missal ) 1555 yilda nashr etilgan va o'rta asrlarda yozma alban tilidagi birinchi adabiy asarlardan biri hisoblanadi. Tilning nozik darajasi va barqarorlashtirilgan orfografiya yozma alban tilining oldingi an'analari natijasi bo'lishi kerak, bu an'ana yaxshi tushunilmagan. Biroq, Buzukugacha bo'lgan ba'zi parchalangan dalillar mavjud, bu alban tilining kamida 14-asrda yozilganligini ko'rsatadi.

Parashqevi Qiriazi - o'qituvchi va feminist (1880-1970) ijod qilgan. Bu asrlardagi alban yozuvlari nafaqat diniy matnlar, balki tarixiy yilnomalar ham bo'lishi kerak. Ular haqida gumanist Marin Barleti eslatib o'tadi, u o'zining 1504 yildagi "Shkoderni qamal qilish" ( Rrethimi i Shkodrës ) kitobida xalq tilida ( umumiy tilda ) yozilgan ana shunday xronikalarni varaqlaganligini, shuningdek, uning mashhur tarjimai holini tasdiqlaydi. Skanderbeg tarixi, Scanderbegi Epirotarum principis ( Tarix) Skanderbeg tarixi hanuzgacha Skanderbegshunoslikning asosi bo'lib, alban milliy o'z-o'zini ongini shakllantirish uchun muhim bo'lgan alban madaniy xazinasi hisoblanadi .

16-17-asrlarda katexizm ( E mbësuame krishterë ) (Xristian taʼlimotlari) 1592 yilda Leke Matrënga tomonidan yozilgan , ( Doktrina e krishterë ) (Xristian taʼlimoti) 1618 va ( Rituale romanum birinchi boʻlib Rituale romanum ) ning yozuvchisi Alban nasri va she'riyatining asl nusxasi, Frang Bardining Jorj Katriot uchun uzr so'rashi (1636) , u ham lug'at va folklor asarlarini nashr etgan, Pjeter Bogdanining "Kuneus Prophetarum" (Payg'ambarlar guruhi) (1685) teologik-falsafiy shartnomasi , eng universali. alban o'rta asrlar shaxsi , alban tilida nashr etilgan . 20 va 21-asrdagi eng mashhur alban yozuvchisi Ismoil Kadare bo'lishi mumkin .

Sport

Albaniya birinchi marta 1972 yilda Olimpiya o'yinlarida ishtirok etdi. Mamlakat 2006 yilda Qishki Olimpiya o'yinlarida debyut qilgan . Albaniya keyingi to'rtta o'yinni o'tkazib yubordi, ulardan ikkitasi 1980 va 1984 yilgi boykotlar tufayli, ammo 1992 yilgi Barselona o'yinlariga qaytdi . O'shandan beri Albaniya barcha o'yinlarda qatnashib kelmoqda. Albaniya odatda suzish, yengil atletika, og'ir atletika, otish va kurashni o'z ichiga olgan musobaqalarda qatnashadi. Mamlakatni 1972-yildan buyon Albaniya Milliy olimpiya qoʻmitasi taqdim etadi . Xalq 1987- yilda Suriyada boʻlib oʻtgan Oʻrta yer dengizi oʻyinlarida qatnashib keladi. Albaniyalik sportchilar 1987 yildan 2013 yilgacha jami 43 ta (8 ta oltin, 17 ta kumush va 18 ta bronza) medallarni qoʻlga kiritishgan .

Tiran markazida Milliy arena joylashgan. Albaniyadagi mashhur sport turlariga futbol , ​​og'ir atletika, basketbol , ​​voleybol, tennis, suzish, regbi ittifoqi va gimnastika kiradi. Futbol Albaniyada eng mashhur sport turi hisoblanadi. U FIFA va UEFAga a'zo bo'lgan Albaniya Futbol Uyushmasi ( albancha : Federata Shqiptare e Futbollit , F.SH.F.) tomonidan boshqariladi .

2017-yilda dunyo reytingida 51-o‘rinni egallagan Albaniya milliy futbol jamoasi (2015-yil 22-avgustda eng yuqori 22-o‘rin) 1946-yildagi Bolqon kubogi va 2000-yilgi Malta Rothmans xalqaro turnirida g‘olib chiqdi, ammo UEFA Euro- ga qadar hech qachon hech qanday yirik UEFA yoki FIFA turnirida qatnashmagan. 2016 yil , Albaniyaning qit'ada ilk bor chiqishi turnir va erkaklar futboli bo'yicha yirik turnirda. 2016-yil 19-iyun kuni UEFA Yevro-2016 o‘yinida Ruminiyani 1:0 hisobida mag‘lub etgan Albaniya yirik turnirda o‘zining ilk golini urdi va Yevropa chempionatidagi ilk g‘alabasini qo‘lga kiritdi. Eng muvaffaqiyatli futbol klublari: Skënderbeu , KF Tirana , Dinamo Tirana , Partizani va Vllaznia .

Og'ir atletika albanlar uchun eng muvaffaqiyatli individual sport turlaridan biri bo'lib, milliy terma jamoa og'ir atletika bo'yicha Evropa chempionati va qolgan xalqaro musobaqalarda medallarni qo'lga kiritadi. Albaniyalik og'ir atletikachilar Yevropa chempionatida jami 16 ta medalni qo'lga kiritishdi, ulardan 1 tasi oltin, 7 tasi kumush va 8 tasi bronza. Og'ir atletika bo'yicha jahon chempionatida Albaniya og'ir atletika jamoasi 1972 yilda oltin, 2002 yilda kumush va 2011 yilda bronza medalini qo'lga kiritdi.

Meʼmorligi

Antik davr (miloddan avvalgi 7-asr)dan Albaniya hududida mudofaa inshootlari, jamoat va uy-joy binolari, meʼmoriy bezaklarning qoldiqlari, oʻrta asrlardan Vizantiya inshootlari (13- 14-asrlarga mansub boʻlgan Lyavdari, Mborya qishloqlaridagi cherkovlar) va romantik uslubdagi imoratlar (Shasi qishlogʻidagi sobor, Vau-i-Deyes, Oboti qishloqlaridagi cherkovlar, 13-asr), shuningdek, istehkomva qasrlar saqlanib qolgan. Saroylar, timlar, machitlar ham mavjud. Albaniya Xalq meʼmorligiga xos xususiyatlar — togʻlardagi mustahkam minorasimon uylar, ikki-uch qavatli, oldi peshayvonli, yassi cherepitsa tomli uylar. Albaniya shaharlarida oʻrta asrlar va 20-asr boshlaridagi inshootlar bilan yonma-yon zamonaviy imoratlar koʻzga tashlanadi.

Uchlik bunker

yarim xaroba bunker

Tasviriy sanʼati

Oʻrta asrlarda rassomlik va haykaltaroshlik birmuncha rivoj topgan (Lyavdaridagi Troitsa cherkovi devorlariga ishlangan suratlar). 16-asrning 50-yillarida Sheltsan va Balsh cherkovlarida neokastrlik usta Onufriy suratlar chizgan. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida dunyoviy rang-tasvir (rassomlardan N. Martini, K. Xidromeno) paydo boʻldi. Keyingi yillarda musavvirlik, grafika, haykaltaroshlikning turli janrlari rivojlandi. Albaniyada xalq 301 ta amaliy sanʼati (gilamdoʻzlik, tikuvchilik, toʻquvchilik, oʻymakorlik, zargarlik) qadim zamonlardan maʼlum.

San‘at va arxitektura

Albaniyaning badiiy tarixiga , ayniqsa, qadimgi va o'rta asrlardagi ko'plab odamlar , urf-odatlar va dinlar ta'sir ko'rsatgan. U rangtasvir, kulolchilik , haykaltaroshlik, kulolchilik va arxitekturani o'z ichiga olgan vositalar va fanlarni o'z ichiga olgan keng spektrni o'z ichiga oladi, ularning barchasi turli xil mintaqalar va davrlarda uslub va shakl jihatidan juda xilma-xillikni namoyish etadi.

O'rta asrlarda Vizantiya va Usmonli imperiyasining yuksalishi Albaniya erlarida nasroniy va islom san'atining mos ravishda o'sishi bilan birga bo'ldi , bu butun mamlakat bo'ylab me'morchilik va mozaika namunalarida yaqqol namoyon bo'ldi. Asrlar oʻtib, Alban Uygʻonish davri zamonaviy alban madaniyatining ozod boʻlishida muhim ahamiyat kasb etdi va adabiyot va sanʼatning barcha sohalarida misli koʻrilmagan oʻzgarishlarni koʻrdi, rassomlar esa impressionizm va romantizm ideallariga qaytishga intilishdi. Biroq, Onufri , Kole Idromeno , David Selenitsa , Kostandin Shpataraku va aka-uka Zograflar alban sanʼatining eng koʻzga koʻringan namoyandalaridir.

Albaniya me'morchiligi klassik antik davrga borib taqaladigan turli tsivilizatsiyalar merosini aks ettiradi . Albaniyaning yirik shaharlari qal'a ichidan uy-joylar, diniy va tijorat tuzilmalarini o'z ichiga olgan, shahar maydonlarini doimiy ravishda qayta loyihalash va qurilish texnikasi evolyutsiyasi bilan rivojlangan. Hozirgi vaqtda shahar va qishloqlar turli xil me'morchilik uslublarining butun spektrini aks ettiradi . 20-asrda qadimiy taʼsirga ega boʻlgan koʻplab tarixiy va muqaddas binolar kommunistik davrda buzib tashlangan.

Qadimgi arxitektura Albaniya bo'ylab topilgan va eng ko'p ko'rinadigan Byllis , Amansiya , Finikiya , Apolloniya , Butrint , Antigoniya , Shkoder va Durres . Vizantiya imperiyasining uzoq davom etgan hukmronligini hisobga olib , ular ko'zga ko'rinadigan devor rasmlari va freskalarning ajoyib boyligi bilan qal'alar, qal'alar, cherkovlar va monastirlarni taqdim etdilar . Ehtimol, eng mashhur misollarni janubiy Albaniya shaharlari va Korche , Berat , Voskopoje va Gjirokaster atrofida topish mumkin. Usmonli arxitekturasining joriy etilishi bilan birga, masjidlar va boshqa islomiy binolarning rivojlanishi, ayniqsa Berat va Gjirokasterda kuzatilgan. Tarixiylik , Art Nouveau va Neoklassitsizmning samarali davri 19-asrga qo'shildi, eng yaxshi misol Korcheda . 20-asr Tiranada mavjud bo'lgan Skanderbeg maydoni va vazirliklar kabi zamonaviy italyan uslubi kabi yangi me'morchilik uslublarini olib keldi . U Shkoder, Vlorë , Saranda va Durresda ham mavjud . Bundan tashqari, boshqa shaharlar turli madaniy yoki iqtisodiy ta'sirlar orqali o'zlarining bugungi Albaniyaga xos ko'rinishini oldilar.

Sotsialistik klassitsizm Ikkinchi jahon urushidan keyin Albaniyada kommunistik davrda paydo bo'ldi . Bu davrda ko'plab sotsialistik uslubdagi majmualar, keng yo'llar va fabrikalar qurildi, shahar maydonlari qayta ishlangan, ko'plab tarixiy va muhim binolar buzib tashlandi. Ushbu uslubning diqqatga sazovor namunalari Tereza onasi maydoni, Tirana piramidasi, Kongresslar saroyi va boshqalar.

Uchta Albaniya arxeologik ob'ektlari YuNESKOning Jahon merosi ob'ektlari ro'yxatiga kiritilgan . Bularga Butrintning qadimiy qoldiqlari, Berat va Girokasterning oʻrta asr tarixiy markazlari hamda 2019-yildan beri Shimoliy Makedoniya bilan boʻlgan Ohrid viloyatining tabiiy va madaniy merosi kiradi. Bundan tashqari, qirollik Illiriya qabrlari , Apolloniya , Durresning qadimiy amfiteatri va Bashtovye qal'asi Albaniyaning taxminiy ro'yxatiga kiritilgan.

Oshxona

Bukë misri ( makkajo'xori noni ) alban dasturxonidagi asosiy taomdir Asrlar davomida alban oshxonasiga alban madaniyati , geografiyasi va tarixi keng ta'sir ko'rsatgan va shuning uchun mamlakatning turli qismlari o'ziga xos mintaqaviy oshxonalardan bahramand bo'lgan . Pishirish an'analari, ayniqsa, shimol va janub o'rtasida farq qiladi, chunki turli xil topografiya va iqlim , bu ko'plab o'tlar, mevalar va sabzavotlarning o'sishi uchun ajoyib sharoitlarga yordam beradi.

Albanlar limon , apelsin, anjir va eng muhimi, alban taomlarining eng muhim elementi bo'lgan zaytun kabi ko'plab mevalarni ishlab chiqaradi va ishlatadi . Ziravorlar va rayhon , lavanta , yalpiz , oregano , bibariya va kekik kabi boshqa o'tlar, sarimsoq, piyoz, qalampir , kartoshka, pomidor kabi sabzavotlar , shuningdek, barcha turdagi dukkaklilar keng qo'llaniladi.

O'rta er dengizidagi Adriatik va Ioniya bo'ylab qirg'oq chizig'i bilan baliq, qisqichbaqasimonlar va dengiz mahsulotlari mashhur va alban dietasining ajralmas qismidir. Aks holda, qo'zichoq nasroniylar va musulmonlar uchun turli bayramlar va diniy bayramlar uchun an'anaviy go'sht hisoblanadi , garchi parranda, mol go'shti va cho'chqa go'shti ham juda ko'p.

Qovurilgan qalampir an'anaviy va taniqli qatlamli alban pirogi pite bilan xizmat qiladi Tavë kosi (" achchiq sutli kostryulka ") - Albaniyaning milliy taomi bo'lib, qalin, tortilgan yogurt pardasi ostida pishirilgan qo'zichoq va guruchdan iborat . Fërgesë boshqa milliy taom bo'lib, qalampir, pomidor va tvorogdan iborat . Pite, shuningdek, ismaloq va gjizë (tvorog) yoki mish ( qiyma go'sht ) aralashmasidan to'ldirilgan pishirilgan pishiriq ham mashhur .

Petulla, an'anaviy qovurilgan xamir ham mashhur mutaxassislik bo'lib, shakar kukuni yoki oq pishloq va turli xil meva murabbolari bilan xizmat qiladi . Flia qaymoq bilan surtilgan va smetana bilan xizmat qiladigan bir nechta krepga o'xshash qatlamlardan iborat . Berliner donutlariga o'xshash Krofne murabbo yoki shokolad bilan to'ldiriladi va qishda tez-tez iste'mol qilinadi. Qahva alban turmush tarzining ajralmas qismidir. Mamlakatda aholi jon boshiga dunyoning boshqa mamlakatlariga qaraganda ko'proq qahvaxonalar mavjud. Choyni uyda ham, tashqarida ham kafe, bar yoki restoranlarda ichish mumkin. Caj Mali ( Sideritis choyi) juda sevimli va ko'pchilik albanlar uchun kundalik hayotning bir qismidir. U Janubiy Albaniya bo'ylab o'stiriladi va shifobaxsh xususiyatlari bilan mashhur. Qora choy ham mashhur.

Alban sharobi ham butun mamlakat bo'ylab keng tarqalgan bo'lib, ming yillar davomida yetishtiriladi. Albaniya sharob ishlab chiqarishning uzoq va qadimiy tarixiga ega va vino ishlab chiqaruvchi mamlakatlarning qadimgi dunyosiga kiradi .

Musiqasi

Alban xalq musiqasida xilma-xil mahalliy uslublar, tabiiy besh pardali (pentatonik) kuylar, ozarbayjon musiqasida uchraydigan ohanglar bor. Oʻzbek musiqasidagi kabi vazni oʻzgarib turadigan qoʻshiq va raqs kuylari taraqqiy topgan. Aksari 3 ovozli qoʻshiqlar kamonli cholgʻular joʻrligida aytiladi. 20-asr 50-yillaridan professional musiqa sanʼati: opera (P. Yakovaning „Mrika“, 1954, „Skanderbeg“, 1968), balet (T. Dayyaning „Xalil va Xayriya“, 1963), operetta, simfoniya, kamer, cholgu, xor musiqasi rivojlandi. Tiranada davlat opera va balet teatri bor. Alban xalq musiqasi milliy o'ziga xoslikning muhim qismidir va umumiy alban musiqasida asosiy rol o'ynashda davom etmoqda . Xalq musiqasini ikki stilistik guruhga, asosan shimoliy Gheg navlariga va janubiy Lab va Tosk navlariga bo‘lish mumkin. Shimoliy va janubiy an'analar shimoldan qo'pol ohang va musiqaning yanada erkin janubiy shakli bilan ajralib turadi.

Ko'pgina qo'shiqlar Alban tarixi va madaniyatiga oid voqealarga , jumladan, sharaf, mehmondo'stlik, xiyonat va qasos kabi an'anaviy mavzularga tegishli. Alban xalq musiqasining birinchi kompilyatsiyasi ikki Himariot musiqachisi Neço Muka va Koço Chakali tomonidan Parijda alban sopranosi Tefta Tashko-Koço bilan ishlash paytida yaratilgan . O'sha paytda uchta rassom tomonidan bir nechta grammofon kompilyatsiyalari yozilgan, bu esa alban izo-polifoniyasining YuNESKOning nomoddiy madaniy merosi sifatida tan olinishiga olib keldi .

Festivali i Këngës milliy radio Televizioni Shqiptar (RTSH) tomonidan oʻtkaziladigan anʼanaviy alban qoʻshiq tanlovidir.Vache ZelavaParashqevi Simakuningkarerasini boshladi. Bu alban mualliflari tomonidan bastalangan va hakamlar hay'ati yoki jamoatchilik tomonidan ovozga qo'yilgan premyerada e'lon qilinmagan qo'shiqlarni taqdim etuvchi alban ijrochilari o'rtasidagi musiqa tanlovidir.

Zamonaviy san'atkorlar Rita Ora , Bebe Rekxa , Era Istrefi , Dua Lipa , Ava Maks , Bleona , Elvana Gjata , Ermonela Jaxo va Inva Mula o'zlarining musiqalari bilan xalqaro e'tirofga erishdilar, soprano Ermonela Jaho esa ba'zilar tomonidan tasvirlangan. "dunyodagi eng mashhur soprano". Alban opera qo'shiqchisi Saimir Pirgu 2017 yilgi Grammy mukofotiga nomzod bo'ldi .

Teatri

1874-yilda Testorati boshchiligidagi teatr toʻgaragi dastlabki sahna asarini qoʻydi. 19-asr 2-yarmida S. Frasheri, M. Grameno, F. Noli, A. Chayupi pesalarini havaskor teatr truppalari sahnalashtirdi. 1944-yil Tiranada professional xalq teatri, keyinroq Korcha va Durresda teatrlar barpo etildi. Albaniya Moisei nomidagi oliy aktyorlik bilim yurti ochilgan (1959).

Kinosi

Albaniya kinematografiyasi ikkinchi jahon urushidan soʻng rivojlana boshladi. 1952-yilda tashkil etilgan „Yangi Albaniya“ kinostudiyasi hujjatli filmlar va kinojurnallar chiqaradi. Birinchi rangli badiiy film — „Albaniyaning buyuk farzandi Skanderbeg“ (1954). Keyinchalik „Tana“, „Yer alanga ichra“ va boshqa badiiy filmlar yaratildi.

Inson huquqlari

Tiranada 2016 LGBT+ faxri mavjud. Qishloq joylaridagi ayollarning qariyb 60 foizi jismoniy yoki ruhiy zo'ravonlikdan aziyat chekmoqda, qariyb 8 foizi esa jinsiy zo'ravonlik qurboni. Himoya buyruqlari ko'pincha buziladi. 2014 yilda Albaniya Xelsinki qo'mitasi (AHC) qotillik qurbonlari soni hali ham yuqori ekanligini ma'lum qildi. Diskriminatsiyadan himoya qilish bo'yicha komissar ayollarni kamsituvchi oilani ro'yxatga olish to'g'risidagi qonun bilan bog'liq xavotirlarni bildirdi. Natijada, aksariyat erkaklardan iborat bo'lgan oila boshliqlari sheriklarining ruxsatisiz oilaviy yashash joyini o'zgartirish huquqiga ega.

2015-yilda ILGA-Europe assotsiatsiyasi Albaniyani LGBT huquqlari bo‘yicha kuzatilgan 49 Yevropa davlati ichida 19-o‘ringa qo‘ydi. Ayni paytda, 2022-yildagi soʻnggi hisobotga koʻra, taraqqiyotning yoʻqligi Albaniyani 49 ta davlat orasida Yevropaning 28-mamlakati boʻlishiga olib keldi.

Havolalar

• Rasmiy sayti
• Albaniya harbiy kuchlari (Wayback Machine saytida 2015-05-11 sanasida arxivlangan)