Yilnoma tarixi
Xronika – voqealarning xronologik tartibda, vaqt chizigʻida joylashgan tarixiy hisobidir. Odatda, tarixiy ahamiyatga ega voqealar va mahalliy voqealar uchun teng vazn beriladi, uning maqsadi yilnomachi nuqtai nazaridan sodir boʻlgan voqealarni yozib olishdir. Jahon tarixini aks ettiruvchi yilnoma universal yilnomadir. Bu hikoya yoki tarixdan farqli oʻlaroq, muallif sharhlash va tahlil qilish uchun voqealarni tanlaydi va muallif muhim yoki ahamiyatli deb hisoblamagan voqealarni istisno qiladi.
Xronikalar uchun maʼlumot manbalari turlicha. Baʼzilari yilnomachining toʻgʻridan – toʻgʻri bilimlaridan, guvohlar yoki voqealar ishtirokchilaridan yozilgan, boshqalari esa ogʻzaki anʼanalar orqali avloddan – avlodga oʻtadigan hikoyalardir.[1] Baʼzi yilnomachilar nizomlar, xatlar va oldingi yilnomalar kabi yozma materiallardan foydalanganlar.[1] Yilnomalarning yana boshqalari afsonaviy maqomga ega boʻlgan, kelib chiqishi nomaʼlum ertaklar hisoblanadi.[1] Kopirayterlar, shuningdek, ijodiy nusxa koʻchirish, tuzatishlar kiritish yoki asl yilnomachiga mavjud boʻlmagan maʼlumotlar bilan yilnomani yangilash yoki davom ettirishda yilnomalarni oʻzgartiradilar.[1] Muayyan xronikalarning ishonchliligini aniqlash tarixchilar uchun muhimdir.[1]
Koʻpgina gazetalar va boshqa davriy adabiyotlar oʻz nomining bir qismi sifatida „xronika“ni qabul qildilar. Turli fantastik hikoyalar ham oʻzlarining hikoyalarida „epik mutanosiblik“ taassurotini berish uchun „xronika“ni oʻz sarlavhalarining bir qismi sifatida qabul qildilar.
Kichik guruhlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Olimlar xronika janrini ikki kichik guruhga ajratadilar: jonli yilnomalar va oʻlik yilnomalar. Oʻlik yilnoma – muallif yilnoma yozilgunga qadar voqealar roʻyxatini toʻplaydi, lekin sodir boʻlgan voqealarni yozmaydi. Jonli yilnoma – bir yoki bir nechta mualliflar yilnomaga muntazam ravishda qoshimcha qoʻshib borishadi. Va bu voqea sodir boʻlganidan keyin qisqa vaqt oʻtmay, zamonaviy voqealarni yozib olishidir. Maʼlumotlarning tezkorligi sababli, tarixchilar oʻliklardan koʻra jonli yilnomalarni, masalan, yilnomalarni qadrlashadi.
Bu atama koʻpincha oʻrta asrlarda yilnomachi tomonidan biron bir mamlakatda sodir boʻlgan tarixiy voqealarni zodagon yoki ruhoniyning hayotini tasvirlaydigan kitobga ishora qiladi. Garchi u ommaviy voqealarni qayd etishda ham qoʻllanadi. Oʻlik va jonli yozuvlarni birlashtirgan eng qadimgi oʻrta asr xronikasi 431 – yildan 911 – yilgacha boʻlgan Irlandiya yilnomasi. [2]
Solnomalar, analitik tarixdan koʻra zamonaviy „vaqt chiziqlari“ning salaflaridir. Solnomalar nasr yoki sheʼrda mahalliy yoki uzoq vaqt davomida sodir boʻlgan voqealarni; alohida yilnomachining hayoti davomida va yoki, koʻpincha bir nechta keyingi davomchilarning hikoyalarini ham ifodalaydi. Agar yilnomalar yil sayin sodir boʻlgan voqealar bilan bogʻliq boʻlsa, solnomalar koʻpincha yilnomalar deb ataladi. Zamonaviy tarixchidan farqli oʻlaroq, koʻpchilik yilnomachilar oʻz maʼlumotlarini topilganidek qabul qilishga moyil boʻlib, haqiqatni afsonadan ajratishga unchalik harakat qilmaydilar.
Qancha yilnomalar mavjudligini aytish mumkin emas, chunki janrning taʼrifidagi koʻp noaniqliklarni, nimani kiritish kerak, yoki, kiritmaslik kerakligini, aniq farqlash imkonsizlik qiladi. Biroq, Oʻrta asrlar yilnomasi entsiklopediyasida eramizning 300 – 1500 yillari orasida yozilgan 2500 ga yaqin asar roʻyxati keltirilgan.
Iqtiboslar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Xronikadagi yozuvlar koʻpincha „s.a.,“ qisqartmasi yordamida keltiriladi. Ular sanab oʻtilgan yilga qarab sub anno (yil ostida) degan maʼnoni anglatadi. Masalan, „ ASC MS A, s.a. 855“ Anglo-Sakson yilnomasining A qoʻlyozmasidagi 855 – yil uchun yozilgan yilnomani bildiradi. Xuddi shu voqea yilnomaning boshqa qoʻlyozmalarida boshqa yil ostida qayd etilishi mumkin va masalan, „ ASC MS D, s.a. 857“ deb keltirilishi mumkin.
Inglizcha yilnomalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Eng muhim ingliz xronikalari 9 – asrda qirol Alfred homiyligida boshlanib, 12 – asrgacha davom etgan. Anglo – Sakson yilnomasi hamda Rafael Xolinshed va boshqa yozuvchilarning Angliya, Shotlandiya va Irlandiya yilnomalari (1577 – 87); oxirgi hujjatlar Yelizaveta dramasi uchun muhim materiallar manbalari hisoblanadi.[3] 16 – asr oxiridagi Shotlandiya yilnomalari, Reformatsiyadan keyin yozilgan, tarixni katolik yoki protestant nuqtai nazariga koʻra shakllantiradi.
Yilnomachi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Xronista – ispan tilidan tarjima qilganda „cronista“, „tarixiy yilnomachi“ degan maʼnoni anglatadi. U Yevropa oʻrta asrlarida tarixiy ahamiyatga ega boʻlgan. Yilnomachi Yevropa maʼrifatiga qadar asosan maʼlum bir mamlakat yoki mintaqada eʼtiborga sazovor boʻlgan voqealarni xronologik tarzda tasvirlaydigan inson hisoblanadi. Shunday qilib, bu koʻpincha mustaqil amaliyot emas, balki rasmiy hukumat pozitsiyasi edi. Rasmiy yilnomachining tayinlanishi koʻpincha aholi bilan bogʻliq muammolarni oʻrganish, tadqiq qilish va tarqatish boʻyicha saʼy-harakatlari bilan ajralib turadigan shaxslarga yordam berdi. Ushbu lavozim mahalliy darajada shahar kengashining yalpi majlislarida oʻzaro kelishuvlari asosida berildi. Koʻpincha, kasb sharafli, toʻlanmagan va umrbod xizmat qilgan. Zamonaviy foydalanishda bu atama odatda jurnalistika yoki noprofessional tarixiy hujjat sifatida xronika yozadigan jurnalist turiga ishora qiladi.[4]
Oʻrta asrlarda yilnomachi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Xronologiyani jurnalistik janr sifatida tizimlashtirishdan oldin, yilnomachiga yil sayin qayd etilgan xronologik voqealarni bayon qilish vazifasi yuklangan. Tirik siymolar haqida epik sheʼrlar yaratgan yozuvchilardan farqli oʻlaroq, yilnomachi odamlar hayotidagi tarixiy voqealarni goʻyoki haqiqat va voqelikka yoʻnaltirilgan tarzda qayd etgan. Hatto ilk nasroniy tarixshunosligi davridan boshlab, kronistalar Injil matnlarida bashorat qilinganidek, insonning yaratilishidan boshlab, Masihning ikkinchi marta kelishigacha insoniyat tarixini chiziqli rivojlanish kontekstiga joylashtirishlari aniq kutilgan edi.[5]
Mashhur yilnomalarning alifbo tartibidagi roʻyxati
[tahrir | manbasini tahrirlash].jpg)
- History of Alam Aray Abbasi – Safavid dynasty
- Alamgirnama – Mughal Empire
- Altan Tobchi – Mongol Empire
- Anglo-Saxon Chronicle – England
- Annales Bertiniani – West Francia
- Annales Cambriae – Wales
- Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae – Poland
- Annals of Inisfallen – Ireland
- Annals of Lough Cé – Ireland
- Annals of the Four Masters – Ireland
- Annals of Spring and Autumn – China
- Annals of Thutmose III – Ancient Egypt
- The Annals of the Choson Dynasty – Korea
- Babylonian Chronicles – Mesopotamia
- Anonymous Bulgarian Chronicle – Bulgaria
- Bodhi Vamsa – Sri Lanka
- Books of Chronicles attributed to Ezra – Israel
- Buranji – Ahoms, Assam, India
- Cāmadevivaṃsa – Northern Thailand
- Culavamsa – Sri Lanka
- (Chronica Polonorum): see Gesta principum Polonorum
- Cheitharol Kumbaba – Manipur, India
- Chronica Gentis Scotorum
- Chronica seu originale regum et principum Poloniae – Poland
- Chronicon of Eusebius
- Chronicon Scotorum – Ireland
- Chronicon of Thietmar of Merseburg
- Chronicle (Crònica) by Ramon Muntaner – 13th/14th-century Crown of Aragon. Third and longest of the Grand Catalan Chronicles.
- Chronicle of Finland (Chronicon Finlandiae) by Johannes Messenius – Finland
- Dioclean Priestʼs Chronicle – Europe
- Chronicle of the Slavs – Europe
- Chronicle of Greater Poland – Poland
- Chronica Hungarorum – History of Hungary
- Chronicle of Jean de Venette – France
- Chronicle of the Bishops of England (De Gestis Pontificum Anglorum) by William of Malmesbury
- Chronicle of the Kings of England (De Gestis Regum Anglorum) by William of Malmesbury
- Chronographia – 11th century History of the Eastern Roman Empire (Byzantium) by Michael Psellos
- Comentarios Reales de los Incas
- Conversion of Kartli – Georgia
- Cronaca[7]- Chronicle of Cyprus from the 4th up to the 15th century by Cypriot chronicler Leontios Machairas
- Cronaca fiorentina – Chronicle of Florence up to the end of the 14th Century by Baldassarre Bonaiuti
- Cronicae et gesta ducum sive principum Polonorum – Poland
- Croyland Chronicle – England
- Dawn-Breakers (Nabil’s Narrative) – Baháʼí Faith and Middle East
- Dipavamsa – Sri Lanka
- Divan of the Abkhazian Kings – Georgia
- Eric Chronicles – Sweden
- Eusebius Chronicle – Mediterranean and Middle East
- Fragmentary Annals of Ireland – Ireland
- Froissartʼs Chronicles – France and Western Europe
- Galician-Volhynian Chronicle – Ukraine
- Georgian Chronicles – Georgia
- Gesta Normannorum Ducum – Normandy
- Gesta principum Polonorum
- Grandes Chroniques de France – France
- General Estoria by Alfonso X – c. 1275-1284 Castile, Spain.
- Henry of Livona Chronicle – Eastern Europe
- Historia Ecclesiastica – Norman England
- Historia Scholastica by Petrus Comestor – 12th century France
- The Historie and Chronicles of Scotland, Robert Lindsay of Pitscottie
- History of the Prophets and Kings – Middle East and Mediterranean
- Hustyn Chronicle – Eastern Europe
- Jami' al-tawarikh by Rashid-al-Din Hamadani – Universal history
- Jans der Enikel – Europe and Mediterranean
- Jeromeʼs Chronicle – Mediterranean and Middle East
- Jinakalamali – Northern Thailand
- Joannis de Czarnkow chronicon Polonorum – Poland
- Kaiserchronik – Central and southern Europe, Germany
- Kano Chronicle – Nigeria
- Khulasat-ut-Tawarikh by Sujan Rai – History of India
- Khwaday-Namag – History of Persia
- Kojiki – Japan
- Lethrense Chronicle – Denmark
- Libre dels Feyts – Book of the Deeds by James I of Aragon, first of the Grand Catalan Chronicles
- Madala Panji – Chronicle of the Jagannath Temple in Puri, India, related to the History of Odisha
- Mahavamsa – Sri Lanka
- Maronite Chronicle – The Levant, anonymous annalistic chronicle in the Syriac language completed shortly after 664.
- Manx Chronicle – Isle of Man
- Nabonidus Chronicle – Mesopotamia
- Nihon Shoki – Japan
- Nuova Cronica – Florence
- Nuremberg Chronicle
- Paschale Chronicle – Mediterranean
- Primary Chronicle – Eastern Europe
- Puranas – India
- Rajatarangini – Kashmir
- Roit and Quheil of Tyme – Scotland, Adam Abell
- Roskildense Chronicle – Denmark
- Royal Frankish Annals – Frankish Empire
- Scotichronicon – by the Scottish historian Walter Bower
- Shahnama-yi-Al-i Osman by Fethullah Arifi Çelebi – Ottoman empire (1300 ac – the end of Sultan Suleyman I's reign) which is the fifth volume of it Süleymanname
- Skibby Chronicle – Danish Latin chronicle from the 1530s
- Swiss illustrated chronicles – Switzerland
- Timbuktu Chronicles – Mali
- Zizhi Tongjian – China
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Elisabeth M. C. Van Houts, Memory and Gender in Medieval Europe: 900–1200 (Toronto; Buffalo : University of Toronto Press, 1999), pp. 19–20.
- ↑ Roy Flechner, '"The Chronicle of Ireland: Then and Now" Early Medieval Europe v.21:4(2013) 422-54 Article doi:10.1111/emed.12025
- ↑ 'A Glossary of Literary Terms' – M. H. Abrams
- ↑ Dadson, Trevor J.. The Genoese in Spain: Gabriel Bocángel Y Unzueta, 1603-1658 : a Biography (es). Tamesis, 1983. ISBN 978-0-7293-0161-9.
- ↑ Richard W. Burgess, Studies in Eusebian and post-Eusebian Chronography, Stuttgart (1999).
- ↑ „Kroniek van Vlaanderen, van de aanvang tot 1467“. lib.ugent.be. Qaraldi: 2020-yil 24-avgust.
- ↑ Machairas, Leontios. doi:10.1163/9789004184640_emc_sim_01737.