Kontent qismiga oʻtish

Yangi dunyo tartibi (siyosat)

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

„Yangi dunyo tartibi“ atamasi jahon siyosiy tafakkuridagi keskin oʻzgarishlarni va xalqaro munosabatlardagi kuchlar muvozanatini tasdiqlovchi yangi tarix davrini anglatadi. Bu atamaning turlicha talqin qilinishiga qaramay, u birinchi navbatda jahon boshqaruvining mafkuraviy tushunchasi bilan faqat alohida milliy davlatlarning hal qilish imkoniyatlaridan tashqariga chiqadigan global muammolarni aniqlash, tushunish yoki hal qilish uchun yangi kollektiv harakatlar maʼnosida bogʻlanadi.

„Yangi dunyo tartibi“ iborasi Birinchi jahon urushining oxirida Vudro Vilson tomonidan ishlatilgan boʻlib, Vilson tajovuz va mojarolarning oldini olish uchun Millatlar Ligasini tuzishga chaqirdi. Millatlar Ligasi muvaffaqiyatsizlikka uchradi va Franklin Ruzvelt ham, Garri S. Truman ham xalqaro tinchlik va hamkorlik haqida ochiq gapirganda “yangi dunyo tartibi” iborasini koʻp ishlatmadi.[1][2] Darhaqiqat, baʼzi hollarda Ruzvelt „yangi dunyo tartibi“ yoki „dunyodagi yangi tartib“ iborasini ishlatganda, bu eksa kuchlarining dunyo hukmronligi rejalariga ishora qilgan edi.[3][4][5][6] Trumen nutqlarida „yaxshiroq dunyo tartibi“, „tinch dunyo tartibi“, „axloqiy dunyo tartibi“ va „qonunga asoslangan dunyo tartibi“ kabi iboralar mavjud, ammo „yangi dunyo tartibi“ emas.[2] Garchi Ruzvelt va Trumen bu iborani ishlatishda ikkilangan boʻlsalar ham, sharhlovchilar bu atamani Ikkinchi Jahon urushi gʻoliblari, shu jumladan Birlashgan Millatlar Tashkiloti va Bretton-Vuds tizimi tomonidan „yangi dunyo tartibi“ sifatida oʻrnatgan tartibga nisbatan orqaga qarab qoʻllashgan.[7][8]

Soʻnggi paytlarda iboraning eng koʻp muhokama qilingan qoʻllanishi Sovuq Urushning oxiriga toʻgʻri keldi. Prezidentlar Mixail Gorbachev va Jorj H.V. Bush bu atamadan Sovuq Urushdan keyingi davrning mohiyatini va ular amalga oshishiga umid qilgan buyuk kuchlar hamkorligi ruhini aniqlashga harakat qilishdi. Gorbachevning dastlabki formulasi keng qamrovli va idealistik edi, ammo uning bu boradagi qobiliyati Sovet tizimining ichki inqirozi tufayli keskin cheklangan edi. Taqqoslash uchun, Bushning qarashlari ham kam emas edi: „Yuz avlod tinchlikka olib boradigan bu qiyin yoʻlni qidirdi, minglab urushlar insoniyat saʼy-harakatlari boʻylab davom etdi. Bugun oʻsha yangi dunyo tugʻilish uchun kurashmoqda, bu biz bilgan dunyodan butunlay farq qiladi“[9] Biroq, Qoʻshma Shtatlarning yangi bir qutbli maqomini hisobga olgan holda, Bushning „Amerika rahbariyatining oʻrnini bosadigan hech narsa yoʻq“ degan nuqtai nazari real edi.[9] 1991-yilgi Fors koʻrfazi urushi yangi dunyo tartibining birinchi sinovi sifatida baholandi: „Endi biz yangi dunyo paydo boʻlayotganini koʻrishimiz mumkin. Yangi dunyo tartibining haqiqiy istiqboli mavjud boʻlgan dunyo. . . . Koʻrfaz urushi bu yangi dunyoni birinchi sinovdan oʻtkazdi“[10][11]

Tarixiy foydalanish

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Vudro Vilson va Millatlar Ligasining kelib chiqishi

„Yangi dunyo tartibi“ iborasi birinchi jahon urushidan keyingi davrda, Millatlar Ligasi shakllanishi davrida Vudro Vilsonning global zeitgeisti bilan bogʻliq holda aniq ishlatilgan. „Barcha urushlarni tugatish uchun urush“ xalqaro siyosatda kuchli katalizator boʻlgan va koʻpchilik dunyo endi avvalgidek ishlay olmaydi deb oʻylashdi. Birinchi jahon urushi nafaqat AQSh milliy manfaatlari nuqtai nazaridan, balki maʼnaviy jihatdan ham - „dunyoni demokratiya uchun xavfsiz qilish“ uchun oqlangan edi. Urushdan keyin Vilson jamoaviy xavfsizlik, demokratiya va oʻz taqdirini oʻzi belgilashni taʼkidlab, anʼanaviy buyuk davlat siyosatidan ustun boʻlgan yangi dunyo tartibini ilgari surdi. Biroq, Qoʻshma Shtatlar Senati Vilson yangi dunyo tartibining kaliti deb hisoblagan Millatlar Ligasiga aʼzolikni rad etdi. Senator Genri Kabot Lodjning taʼkidlashicha, Amerika siyosati inson tabiatiga asoslangan boʻlishi kerak, „boʻlishi kerak boʻlgandek emas, balki shunday boʻlishi kerak“[12] Natsistlar faoli va boʻlajak nemis rahbari Adolf Gitler ham 1928-yilda bu atamadan foydalangan[13] 

Franklin D. Ruzvelt va Uinston Cherchill Bretton-Vuds tizimining boshlanishi bo'lgan Atlantika Xartiyasiga olib kelgan uchrashuvda

Liga umidlarni oqlamagani va natijada Birlashgan Millatlar Tashkiloti tashkil etilganda atama foydalanishdan chiqdi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining sobiq Bosh kotibi Kurt Valdxaymning fikricha, bu yangi dunyo tartibi Amerika orzusining Yevropaga boʻlgan prognozi va uning soddaligida yangi tartib gʻoyasi Lloyd Jorj va Jorj Klemensoning paroxial manfaatlarini taʼminlash uchun ishlatilgan. liganing yakuniy muvaffaqiyatsizligi boʻlgan.[14] Garchi baʼzilar bu ibora umuman ishlatilmagan deb daʼvo qilgan boʻlsa-da, 1945-yil aprel oyida San-Fransisko konferensiyasining yagona ayol delegati Virjiniya Gildersleeve buni The New York Times gazetasiga bergan intervyusida ishlatgan. 

Bu ibora baʼzilar tomonidan Ikkinchi jahon urushidan keyin xalqaro institutlar, jumladan, Birlashgan Millatlar Tashkilotining yaratilishini baholashda ; NATO kabi xavfsizlik ittifoqlari; Xalqaro valyuta fondi va Xalqaro tiklanish va taraqqiyot bankining Bretton-Vuds tizimida qoʻllangan; va hatto Trumen doktrinasi va Marshall rejasi ushbu yangi tartibni tavsiflovchi yoki oʻz ichiga olgan holda koʻrilgan.

HG Uells 1940-yilda nashr etilgan "Yangi dunyo tartibi " nomli kitob yozgan. Unda qonun va tartib dunyo boshqaruv organidan kelib chiqadigan urushsiz dunyo idealiga murojaat qilindi va turli taklif va gʻoyalar koʻrib chiqildi.

Franklin D. Ruzvelt 1940-yil 11-noyabrda „Nomaʼlum askar qabri oldidagi sulh kuni murojaati“da Amerika Qoʻshma Shtatlarining Buyuk muhriga yozilgan va antik davrga oid Novus ordo seclorum haqida gapirdi. Bu ibora bilan Qandimgi Rim shoiri Virgil Avgust oltin davrini eʼlon qilgan edi. Oʻsha davr ilohiy umumbashariy monarxiyaning tongi edi, ammo Ruzvelt oʻsha paytda dunyo tartibini AQSh va Britaniya boshchiligidagi teskari demokratik yoʻnalishga olib borishga vaʼda berdi.[15]

1966-yil 6-iyun kuni Nyu-Yorklik senator Robert Kennedi Janubiy Afrikadagi tasdiqlash kuni munosabati bilan murojaatida “yangi dunyo jamiyati” iborasini ishlatdi.[16]

Sovuq urushdan keyingi foydalanish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sovuq urushdan keyingi davrda eʼlon qilingan „yangi dunyo tartibi“ iborasi rivojlangan yoki mazmunli taʼrifga ega emas edi. Koʻrinib turibdiki, u bosqichma-bosqich qayta taʼriflangan uchta davr boʻlgan: dastlab Sovetlar tomonidan, keyinroq Qoʻshma Shtatlar tomonidan Malta konferensiyasidan oldin va yana Jorj V Bushning 1990-yil 11-sentyabrdagi nutqida.

  1. Dastlab, yangi dunyo tartibi deyarli faqat yadroviy qurolsizlanish va xavfsizlik choralari bilan bogʻliq edi. Mixail Gorbachev keyinchalik bu iborani Birlashgan Millatlar Tashkilotining shimol va janubning bir qator iqtisodiy va xavfsizlik muammolari boʻyicha mustahkamlanishi va buyuk kuchlar hamkorligini oʻz ichiga oladi. Keyinchalik NATO, Varshava shartnomasi va Yevropa integratsiyasi uchun oqibatlari kiritilgan.
  2. Malta konferensiyasi bu turli taxminlarni toʻpladi va ular matbuot tomonidan batafsilroq yoritib berildi. Keyin Germaniyaning birlashishi, inson huquqlari va xalqaro tizimning qutbliligi kiritilgan.
  3. Koʻrfaz urushi inqirozi atamani super kuchlar hamkorligi va mintaqaviy inqirozlarga qaratdi. Shimol-Janubning iqtisodiy muammolari, Sovetlarning xalqaro tizimga integratsiyalashuvi, iqtisodiy va harbiy qutbdagi oʻzgarishlar koʻproq eʼtiborni tortdi.

Mixail Gorbachevning formulasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bu iboraga birinchi matbuot havolasi 1988-yil 21-noyabrda rus-hind muzokaralaridan olingan. Bosh vazir Rajiv Gandi bu atamani ikki yil oldingi Dehli deklaratsiyasi orqali Sovet Ittifoqi tomonidan qabul qilingan majburiyatlarga nisbatan ishlatgan edi. U taʼriflagan yangi dunyo tartibi „zoʻravonliksiz va tinch- totuv yashash tamoyillari“ bilan tavsiflanadi. U, shuningdek, barqaror tinchlik, terrorning yadroviy muvozanatiga muqobil, yadroviy qurol tizimlarini demontaj qilish, strategik qurollarni sezilarli darajada qisqartirish va oxir-oqibat umumiy va toʻliq qurolsizlanish imkoniyatini oʻz ichiga oladi.[17]

Uch kundan soʻng, Guardian maqolasida NATO Bosh kotibi Manfred Vörnerning soʻzlaridan iqtibos keltirgan holda, Sovetlar NATOning yadroviy va oddiy qurollar aralashmasiga asoslangan harbiy barqarorlik doktrinasiga yaqinlashib qoldi. Uning fikricha, bu „yangi xavfsizlik tizimini“ yaratishga va „yangi dunyo tartibi“ sari harakatga turtki boʻladi.[18]

Biroq, yangi dunyo tartibi kontseptsiyasini yaratuvchi asosiy bayonot Mixail Gorbachevning 1988-yil 7-dekabrda Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasida qilgan nutqidan olingan. Uning formulasi yangi tartibni yaratishda gʻoyalarning keng roʻyxatini oʻz ichiga oladi. U Birlashgan Millatlar Tashkilotining markaziy rolini kuchaytirish va barcha aʼzolarning faol ishtirokini targʻib qildi - Sovuq urush Birlashgan Millatlar Tashkiloti va uning Xavfsizlik Kengashiga oʻz vazifalarini dastlab nazarda tutilgan tarzda bajarishiga toʻsqinlik qildi. Davlatlar oʻrtasidagi munosabatlarni mafkuradan chiqarish bu hamkorlikning yangi darajasiga erishish mexanizmi edi. Shu bilan birga, Gorbachev faqat bitta jahon iqtisodiyotini tan oldi - asosan iqtisodiy bloklarni tugatish. Bundan tashqari, u Sovet Ittifoqining YXHT va Xalqaro Sud kabi bir qancha muhim xalqaro tashkilotlarga kirishini yoqladi. Uning hamkorlik kontseptsiyasida Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlikparvar rolini qayta tiklash va qudratli davlatlar hamkorligi mintaqaviy mojarolarni hal qilishga olib kelishi va olib borishini tan olish ayniqsa muhim boʻldi. Uning taʼkidlashicha, kuch ishlatish yoki kuch ishlatish bilan tahdid qilish endi qonuniy emas va kuchlilar kuchsizlarga nisbatan vazminlik koʻrsatishi kerak. Dunyoning yirik davlatlari sifatida u AQSh, Sovet Ittifoqi, Yevropa, Hindiston, Xitoy, Yaponiya va Braziliyani oldindan koʻra oldi. U atrof-muhitni muhofaza qilish, rivojlanayotgan mamlakatlarning qarzlarini yumshatish, yadroviy qurollarni yoʻq qilish, ABM shartnomasini saqlash va kimyoviy qurollarni yoʻq qilish boʻyicha konventsiya boʻyicha hamkorlik qilishni soʻradi. Shu bilan birga, u Sovet qoʻshinlarini Sharqiy Yevropa va Osiyodan sezilarli darajada olib chiqishni va "Ozodlik" radiosining tiqilib qolishini toʻxtatishni vaʼda qildi.

Gorbachyov global siyosiy uygʻonish sifatida tavsiflanishi mumkin boʻlgan hodisani taʼrifladi:

We are witnessing most profound social change. Whether in the East or the South, the West or the North, hundreds of millions of people, new nations and states, new public movements and ideologies have moved to the forefront of history. Broad-based and frequently turbulent popular movements have given expression, in a multidimensional and contradictory way, to a longing for independence, democracy and social justice. The idea of democratizing the entire world order has become a powerful socio-political force. At the same time, the scientific and technological revolution has turned many economic, food, energy, environmental, information and population problems, which only recently we treated as national or regional ones, into global problems. Thanks to the advances in mass media and means of transportation, the world seems to have become more visible and tangible. International communication has become easier than ever before.

Matbuotda Gorbachyov Vudro Vilsonga oʻn toʻrt ball berganiga, Atlantika Xartiyasini eʼlon qilgan Franklin Ruzvelt va Uinston Cherchillga, Gʻarbiy ittifoqni qurayotgan Jorj Marshall va Garri S. Trumanga qiyoslandi . Koʻrish qobiliyatiga ega boʻlsa-da, uning nutqiga ehtiyotkorlik bilan yondashish kerak edi, chunki u xalqaro munosabatlarni iqtisodiy va ekologik darajada tubdan qayta belgilashga urinish sifatida koʻrindi. Uning „mustaqillik, demokratiya va ijtimoiy adolatni“ qoʻllab-quvvatlashi alohida taʼkidlandi, biroq uning nutqidan olingan asosiy xabar plyuralizm, bagʻrikenglik va hamkorlikka asoslangan yangi dunyo tartibi haqida edi.[19]

For a new type of progress throughout the world to become a reality, everyone must change. Tolerance is the alpha and omega of a new world order.

— Gorbachev, June 1990

Yana qarang

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Globallashuvga qarshi harakat
  • Globallashuvni tanqid qilish
  • Global politsiyachi
  • Globallashuv
  • Yangi tartib (natsizm)
  • Yangi dunyo tartibi (bahoiy)
  • Yangi dunyo tartibi (fitna nazariyasi)
  • Novus ordo seclorum
  • Eski tartib (aniqlash)
  • Yangi Amerika asr uchun loyiha
  • Texnologik utopiya
  • Jahon federalistik harakati
  • Jahon hukumati
  • Eski va yangi jahon buyurtmalari

Eslatmalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Peters. „Documents Archive Search | The American Presidency Project | Search Franklin D. Roosevelt speeches for „world order““. The American Presidency Project. Qaraldi: 2-avgust 2021-yil.
  2. ↑ 2,0 2,1 Peters. „Documents Archive Search | The American Presidency Project | Search Harry S. Truman speeches for „world order““. The American Presidency Project. Qaraldi: 2-avgust 2021-yil.
  3. ↑ Roosevelt. „Address for Navy and Total Defense Day. October 27, 1941“. The American Presidency Project. — „Hitler has often protested that his plans for conquest do not extend across the Atlantic Ocean. His submarines and raiders prove otherwise. So does the entire design of his new world order. For example, I have in my possession a secret map made in Germany by Hitler's Government—by the planners of the new world order. It is a map of South America and a part of Central America, as Hitler proposes to reorganize it...That is his plan. It will never go into effect.“. Qaraldi: 2-avgust 2021-yil.
  4. ↑ Fireside Chat: The Arsenal of Democracy (December 29th 1940) : Roosevelt, Franklin D.. The public papers and addresses of Franklin D. Roosevelt. 1940 volume, War-and aid to democracies: with a special introduction and explanatory notes by President Roosevelt. [Book 1: Fireside Chat on National Security. White House, Washington, D.C. December 29, 1940], 2005 — 639-bet. Qaraldi: 2-avgust 2021-yil. „They may talk of a "new order" in the world, but what they have in mind is only a revival of the oldest and the worst tyranny. In that there is no liberty, no religion, no hope. The proposed "new order" is the very opposite of a United States of Europe or a United States of Asia. It is not a Government based upon the consent of the governed. It is not a union of ordinary, self-respecting men and women to protect themselves and their freedom and their dignity from oppression. It is an unholy alliance of power and pelf to dominate and enslave the human race.“ 
  5. ↑ Roosevelt, Franklin D. Fireside Chat The Arsenal Of Democracy (December 29th 1940) (at 20m 58s). Made available on YouTube by The Orchard Enterprises. Ultimate Speech Collection Vol. 1 from Master Classics Records. Released on: 2009-01-01. Retrieved from YouTube on 2021-08-02
  6. ↑ Roosevelt. „December 29, 1940: Fireside Chat 16: On the "Arsenal of Democracy"“ (text and audio). Miller Center, University of Virginia (20-oktabr 2016-yil). Qaraldi: 2-avgust 2021-yil.
  7. ↑ Amadeo. „How a 1944 Agreement Created a New World Order“ (inglizcha). The Balance (3-sentabr 2020-yil). Qaraldi: 2-avgust 2021-yil.
  8. ↑ Pickford. „Renew the Bretton Woods System“ (inglizcha). Chatham House – International Affairs Think Tank (12-iyun 2019-yil). — „It also established the International Monetary Fund (IMF) and World Bank[2] as the key institutions to manage this new world order.“. Qaraldi: 2-avgust 2021-yil.
  9. ↑ 9,0 9,1 „Address Before a Joint Session of Congress (September 11, 1990)—Miller Center“. 2016-yil 2-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 8-iyun 2016-yil.
  10. ↑ „Document: New world order: George Bush's speech, 6 Mar 1991“. Al-bab.com. 2011-yil 31-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-oktabr 2017-yil.
  11. ↑ Lawrence Freedman, 'The Gulf War and the New World Order,' Survival, 33/3, (1991): p 195-196.
  12. ↑ "The bloodhounds of history." The Economist. April 10, 1998.
  13. ↑ „Hitler - New World Order (1928).PDF (PDFy mirror)“ (2014-yil yanvar).
  14. ↑ Kurt Waldheim. „The United Nations: The Tarnished Image.“ Foreign Affairs (1984, Fall)
  15. ↑ Frankline Delano Roosevelt, "Armistice Day Address Before the Tomb of the Unknown Soldier, " (November 11, 1940), http://greatseal.com/mottoes/neworderFDR.html
  16. ↑ Kennedy. „Day of Affirmation Address“. www.jfklibrary.org. John F. Kennedy Library (6-iyun 1966-yil). Qaraldi: 13-iyul 2016-yil.
  17. ↑ "Gorbachev and Indian Prime Minister Hold Talks on November 19 Speeches Made at Peace Prize." November 21, 1988
  18. ↑ "Soviets 'in arms strategy shiftʼ", The Guardian, November 24, 1988
  19. ↑ "Vision on the World Stage", The Washington Post, November 9, 1988

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Quotations related to New World Order at Wikiquote
  • Works related to New world order (politics) at Wikisource
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Yangi_dunyo_tartibi_(siyosat)&oldid=5189430" dan olindi