Yale universiteti

	inglizcha: Yale University
Xalqaro nomi	Yale University
Asos solingan sanasi	1701-yil
Veb-sayti	www.yale.edu

Yale Universiteti (talaffuzi: Yel universiteti) – AQShning Konnektikut shtatining Nyu-Xaven shahrida joylashgan xususiy universitet va oʻrmala gul ligasi aʼzosi. Yoshi va ilmiy tadqiqotlari jihatidan Amerika Qoʻshma Shtatlarida uchinchi oʻrinni egallab kelmoqda, shuningdek, AQShning buyuk insonlariga taʼlim berish borasida ham unchalik katta boʻlmagan Garvard Universitetidan qolishmaydi. Ushbu universitet shu darajada saviyasini oliy oʻringa yetkazgan Ayruka, Bakalavriat maktabi hamda Yale kolleji, Yale huquq maktabining salmoqli hissalaridir. Bu maskanni Amerika Qoʻshma Shtatlari tarixidagi prezidentlar va juda koʻp davlat arboblari umumlashgan. Hususan, 5 ta AQSh prezidenti va 70 yaqin Nobel mukofoti sovrindorlarini tayyorlagan. 1861-yilda AQShda ilk Yale huquq maktabi doirasida hozirgi vaqtgacha ish yuritib kelayotgan oʻquv yurtidir. Yale universitetining byudjeti umumiy 42.3 milliard AQSh dollarini tashkil qiladi (koʻlamligi jihatidan AQShda ikkinchi oʻrinda). Kutubxonalarida 12,1 millionga yaqin kitoblar mavjud.

Yale universitetining 2022-yillik maʼlumotlariga qaraganda, bir yillik umumiy oʻqish toʻlovi 84,525$ AQSH dollariga toʻgʻri keladi. Binobarin, Yale universiteti 50,000$ AQSH dollaridan 75,000$ AQSH gacha ijtimoiy yordamlar taklif qiladi, bu koʻrsatkichlar xalqaro va mahalliy talabalar uchun ham bir xildir. Bugungi kunda u mashxur huquq oliygohlaridan biri hisoblanadi.

Yale kollejining dastlabki tarixi

Kelib chiqishi

Yale oʻzining boshlanishini „Kollegial maktab qurish erkinligi toʻgʻrisidagi qonun“ dan izlaydi, bu nizom 1701-yil 9-oktyabrda Konnektikut koloniyasining Bosh sudi tomonidan Nyu-Xeyvendagi yigʻilishda qabul qilingan. Konnektikut uchun vazirlarni tayyorlash va rahbarlikni tayinlash uchun institut yaratish. Koʻp oʻtmay, oʻnta jamoat vazirlari, Semyuel Endryu, Tomas Bukingem, Isroil Chauncy, Samuel Mather (Increase Matherning jiyani), ruhoniy Jeyms Noyes II (Jeyms Noyesning oʻgʻli), Jeyms Pierpont, Avraam Pierson, Noadiya Rassell, Jozef. Uebb va Timoti Vudbrij, Harvardning barcha bitiruvchilari, Konnektikut shtatining Branford shahrida joylashgan Muhtaram Semyuel Rassellning oʻquv xonasida uchrashib, maktab kutubxonasini tashkil qilish uchun kitoblarini hadya qilishdi. Jeyms Pierpont boshchiligidagi guruh hozirda „Asoschilar“ nomi bilan tanilgan.

Oʻzining kelib chiqishidan boshlab u „Kollegiya maktabi“ nomi bilan tanilgan, institut oʻzining birinchi rektori Avraam Piersonning uyida ochilgan, u bugungi kunda Yalening birinchi prezidenti hisoblanadi. Pierson Killingvortda (hozirgi Klinton) yashagan. Maktab Saybrukka, keyin esa Wethersfildga koʻchib oʻtdi. 1716-yilda u Konnektikut shtatidagi Nyu-Xeyvenga koʻchib oʻtdi.

Shu bilan birga, Harvardda uning oltinchi prezidenti Increase Mather va Harvardning qolgan ruhoniylari oʻrtasida kelishmovchiliklar paydo boʻldi, Mather ularni borgan sari liberal, cherkovga nisbatan yumshoq va cherkov siyosatida haddan tashqari kengroq deb hisobladi. Bu janjal Matherni Kolleji maktabining muvaffaqiyati uchun u Puritan diniy pravoslavligini Harvardda boʻlmagan tarzda saqlab qolish umidida himoya qilishga sabab boʻldi. Massachusets shtatidagi Dedham shahridagi Birinchi cherkov va cherkovning vaziri ruhoniy Jeyson Xeyven prezidentlikka oʻzining pravoslav ilohiyotshunosligi va "Uslubning pokligi va qadr-qimmati yuqorida aytib oʻtilganlardan ustun turadi. " lekin „juda valetudinary va zaif sogʻligʻi“ tufayli vafot etdi.

Nomlanishi va rivojlantirishi

Elixu Yale oilasining gerbi, universitet 1718-yilda uning nomi bilan atalgan^[1]^[2].

1718-yilda rektor Samuel Endryu yoki koloniya gubernatori Gurdon Saltonstallning buyrugʻiga binoan Cotton Mather Bostonda tugʻilgan muvaffaqiyatli biznesmen Elixu Yale bilan bogʻlanib, kollej uchun yangi bino qurishda moliyaviy yordam soʻradi. Sharqiy Hindiston kompaniyasida Fort-Sent-Jorjning birinchi prezidenti sifatida ishlagan vaqtida Madrasda boylik orttirgan Yale Jeremiah Dummerning ishontirishi bilan (asosan Madras savdogarlari bilan kompaniya siyosati boʻyicha noqonuniy boʻlgan maxfiy shartnomalar orqali), toʻqqiz toʻplam tovarni hadya qildi, ular oʻsha paytda katta miqdorda pul boʻlgan 560 funt sterlingdan koʻproqqa sotilgan. Cotton Mather maktab nomini „Yale kolleji“ deb oʻzgartirishni taklif qildi. Uelscha nomi Yale Ialning inglizcha imlosi boʻlib, Llandegla qishlogʻi yaqinidagi Plas yn Ialdagi oilaviy mulk deb atalgan.

Ayni paytda Angliyada ishlagan Harvard bitiruvchisi 180 ga yaqin taniqli ziyolilarni Yalega kitob sovgʻa qilishga koʻndirgan. 1714-yilda joʻnatilgan 500 ta kitob oʻsha davrdagi zamonaviy ingliz adabiyoti, fanlari, falsafasi va ilohiyotining eng yaxshi namunalari edi. Bu Yaledagi ziyolilarga katta taʼsir koʻrsatdi. Bakalavr Jonatan Edvards Jon Lokning asarlarini kashf etdi va uning „yangi ilohiylik“ deb nomlanuvchi asl ilohiyotini ishlab chiqdi. 1722-yilda yangi gʻoyalarni muhokama qilish uchun oʻquv guruhiga ega boʻlgan rektor va uning olti doʻsti kalvinizmdan voz kechib, arminian boʻlib, Angliya cherkoviga qoʻshilganliklarini eʼlon qilishdi. Ular Angliyada tayinlangan va koloniyalarga Anglikan eʼtiqodi uchun missionerlar sifatida qaytishgan. Tomas Klapp 1745-yilda prezident boʻldi va u kollejni Kalvinist pravoslavligiga qaytarishga harakat qilganda, kutubxonani yopmadi. Boshqa talabalar kutubxonadan Deist kitoblarini topdilar.

XXI asr tarixi

2006-yilda Yale va Pekin Universiteti (PKU) Pekinda Qoʻshma bakalavriat dasturini tashkil etdi, bu almashuv dasturi Yale talabalariga bir semestr davomida PKU faxriy talabalari bilan birga yashash va oʻqish imkonini beradi. 2012-yil iyul oyida Yale universiteti-PKU dasturi zaif ishtirok tufayli yakunlandi.

2007-yilda Yale prezidenti lavozimini tark etgan Rik Levin Yalening institutsional ustuvorliklarini tavsiflab berdi: „Birinchidan, Yale mamlakatning eng yaxshi tadqiqot universitetlari orasida bakalavriat taʼlimida mukammallikka intiladi. Ikkinchidan, bizning magistratura va kasb-hunar maktablarimizda, shuningdek, Yale kollejida biz yetakchilarni tarbiyalashga bel bogʻlagan“.

2009-yilda Buyuk Britaniyaning sobiq Bosh vaziri Toni Bleyr Toni Bler Faith Jamgʻarmasining Amerika Qoʻshma Shtatlari Eʼtiqod va Globallashuv Tashabbusi uchun Yaleni bitta joy deb tanladi, qolganlari Britaniyaning Durham universiteti va Universiti Technology Mara. 2009-yildan boshlab, Meksikaning sobiq prezidenti Ernesto Zedillo Yale globallashuvni oʻrganish markazi direktori boʻlib, „Globallashuv boʻyicha bahs-munozaralar“ nomli bakalavriat seminarida dars beradi. 2009-yildan boshlab, sobiq prezidentlikka nomzod va DNC raisi Xovard Din turar joy kollejida „Siyosat va siyosatchilarni tushunish“ seminarida dars beradi. Shuningdek, 2009-yilda Yale, London Universitet kolleji va ikkala maktabga qarashli shifoxona majmualari oʻrtasida bemorlarga yordam koʻrsatishni toʻgʻridan-toʻgʻri takomillashtirishga qaratilgan tadqiqotlarni olib borish uchun ittifoq tuzildi. Prezident Richard Levin Yel butun dunyo boʻylab yuzlab boshqa hamkorlikka ega ekanligini taʼkidladi, ammo „birorta ham mavjud hamkorlik UCL bilan yangi hamkorlik miqyosiga mos kelmaydi“.

2013-yil avgust oyida Singapur Milliy universiteti bilan yangi hamkorlik Singapurda Yale-NUS kollejining ochilishiga olib keldi, bu hamkorlikda Osiyoda Gʻarb va Osiyo anʼanalarini oʻz ichiga olgan oʻquv dasturiga ega boʻlgan yangi liberal sanʼat kollejini yaratishga qaratilgan.

2017-yilda, oʻnlab yillar davomida taklif qilingan , Yale universiteti Kalxun kolleji nomini oʻzgartirdi, u qul egasi, abolitsiyaga qarshi va oq tanlilar supremacisti vitse-prezidenti Jon C. Kalxun (hozirgi Greys Xopperdan keyin Hopper kolleji) nomini oldi.

2020-yilda butun dunyoda irqiy munosabatlar va jinoiy adliya islohotiga qaratilgan norozilik namoyishlari ortidan #CancelYale yorligʻi ijtimoiy tarmoqlarda Elixu Yale nomini Yale universitetidan olib tashlashni talab qilish uchun ishlatilgan. Oʻzgarishlarni qoʻllab-quvvatlashning aksariyati Mayk Cernovich va Enn Koulter kabi siyosiy konservativ ekspertlar tomonidan onlayn bekor qilish madaniyatining haddan tashqari haddan tashqari koʻrinishini satirik qilishdan kelib chiqqan. Yale qullar bilan bir qatorda tovarlar savdosi bilan shugʻullanuvchi Ost-Indiya kompaniyasining prezidenti boʻlgan va uning juda katta xayr-ehsoni Yale oʻzining birinchi stipendiyalari uchun qul savdosidan tushgan pulga tayanishiga olib keldi. vaqflar.

2020-yil avgust oyida AQSh Adliya vazirligi Yaleni osiyolik va oq tanli nomzodlarni irqiga koʻra kamsitilganlikda ayblab, tasdiqlovchi harakatlarni qabul qilish siyosati orqali sudga berdi. 2021-yil fevral oyi boshida, yangi Biden maʼmuriyati ostida Adliya vazirligi daʼvoni qaytarib oldi. Xuddi shu masala boʻyicha Harvardga qarshi xuddi shunday daʼvo bilan mashhur boʻlgan „Adolatli qabul uchun talabalar“ guruhi daʼvoni qayta topshirishni rejalashtirmoqda.

Qabullar

Qabul qilish statistikasi

Qabul qilish darajasi 6,5 % (barqaror −0,2)

Daromad darajasi 54,9 % (kamaytirish −12)

Test ballari oʻrta 50 %

SAT EBRW 720-780

SAT Math 740-800

ACT kompozitsiyasi 33-35

Oʻrta maktab GPA+

Yuqori 10 % 94 % (kamaytirish −3)

Maktablari oʻrinni egallagan talabalar orasida

Yale kollejiga bakalavriatga qabul qilish US News tomonidan „eng tanlangan“ deb hisoblanadi. 2022-yilda Yale 2026-yil sinfiga 50 015 abituriyentdan 2 234 talabani qabul qildi, 4,46 % qabul darajasi. Talabalarning 98 %i olti yil ichida bitiradi.

Ehtiyojga asoslangan moliyaviy yordam dasturi orqali Yale barcha ariza beruvchilarning toʻliq koʻrsatilgan moliyaviy ehtiyojlarini qondirish majburiyatini oladi. Aksariyat moliyaviy yordam grantlar va stipendiyalar koʻrinishida boʻlib, universitetga qaytarib toʻlanishi shart emas va 2017-yilgi sinf uchun oʻrtacha ehtiyojga asoslangan yordam granti 46,395 dollarni tashkil etdi. Yale kolleji talabalarining 15 % ota-onasining hissasi yoʻqligi kutilmoqda va taxminan 50 % moliyaviy yordam oladi. 2013-yilgi sinfning 16 % ga yaqini oʻqishni tugatgandan soʻng qandaydir shaklda talaba krediti boʻyicha qarzga ega boʻlgan, qarz oluvchilar orasida oʻrtacha 13 000 AQSh dollari qarzi boʻlgan. 2019-yilda Yale 2500 AQSh dollari miqdoridagi Milliy xizmatlari uchun stipendiya (140 nafar olim) oluvchilarni roʻyxatga olish boʻyicha ikkinchi oʻrinni egalladi.

Yale magistrantlarining yarmi ayollar, 39 % dan ortigʻi AQSH fuqarolari (19 % kam vakillik qiladigan ozchiliklar) va 10,5 % xalqaro talabalardir. 55 % davlat maktablarida va 45 % xususiy, diniy yoki xalqaro maktablarda oʻqigan va oʻquvchilarning 97 % oʻrta maktab sinfining eng yaxshi 10 % ini tashkil qilgan. Har yili Yale kolleji Eli Uitni talabalari dasturi orqali noanʼanaviy talabalarning kichik guruhini ham qabul qiladi.

Siyosatchilar

Yale Universitetini bitirgan AQShning beshta prezidenti

Uilyam Taft, Govard – AQShning 27-nchi Prezidenti (1909—1913-yillar), 10-Oliy sud raisi AQSh (1921—1930);
Jerald Ford, Rudolf – AQShning 38-nchi Prezidenti (1974—1977-yillar), 40-AQSh vitse-prezidenti (1973—1974);
George H. W. Bush‎ – AQShning 41-nchi Prezidenti (1989—1993-yillar), 43-AQSh vitse-prezidenti (1981—1989);
Bill Clinton – AQShning 42-nchi Prezidenti (1993—2001);
George Bush – AQShning 43-nchi Prezidenti (2001—2009).

AQShning boshqa taniqli davlat arboblari

Uolkott, Oliver – 2-AQSh moliya vaziri (1795—1800);
Kelxun, Djon Koldvell – 7-AQSh vitse-prezidenti (1825—1832), 16-AQSh davlat kotibi (1844—1845);
Mak-Vey, Franklin – 45-AQSh moliya vaziri (1909—1913);
Stimson, Genri Lyuis – 46-AQSh davlat kotibi (1929—1933), 45-54-AQSh mudofa vaziri (1911—1913 va 1940—1954);
Acheson, Din – 51-AQSh davlat kotibi (1949—1953);
Lovett, Robert – AQSh mudofa vaziri (1951—1953);
Fauler, Genri Xemmill – 58-AQSh moliya vaziri (1965—1968);
Vens, Sayrus – 57-AQSh davlat kotibi (1977—1980);
Boldridj, Malkolm – 27-AQSh savdo vaziri (1981—1987);
Breydi, Nikolas Frederik – 68-AQSh moliya vaziri (1988—1993);
Rubin, Robert Edvard – 70-AQSh moliya vaziri (1995—1999);
Hillary Clinton – 67-AQSh davlat kotibi (2009-2012), 44-AQShning birinchi ledisi (1993—2001);
Lokk, Geri – 36-AQSh savdo vaziri (2009—2011).
Janet Yellen – AQSH Federal rezervi raisi

Horijiy mamlakatlarning davlat arboblari

Karstens Karl – Germaniya Federal prezidenti (1979—1984);
Monti Mario – Italiya Vazirlar maslahat uyushmasi raisi (2011—2012);
Sedilo Ernesto – Meksika prezidenti (1994—2000);
Tansu Chiller – Birinchi va hozircha yagona Turkiya bosh vaziri (1993—1996).
Aleksey Navalniy – taniqli rossiylik oppozitsioner

Olimlar

Akerlof, Jorj – amerikalik iqtisodchi,Iqtisodiyot sohasida Nobel mukofoti laureati (2001)
Vikri, Uilyam – amerikalik iqtisodchi, Iqtisodiyot sohasida Nobel mukofoti laureati (1996)
Vishaus, Erik – amerikalik biolog, Fiziologiya va Tibbiyot sohasida Nobel mukofoti laureati (1995)
Gell-Mann, Myurrey – amerikalik fizik, Fizika sohasida Nobel mukofoti laureati (1969)
Gibbs, Jozayya Uillard – amerikalik matematik, fizik va fizikoximik
Gilman, Alfred – amerikalik farmakolog va bioximik, Fiziologiya va Tibbiyot sohasida Nobel mukofoti laureati (1994)
Daymond, Piter – amerikalik iqtisodchi, Iqtisodiyot sohasida Nobel mukofoti laureati (2010)
Krugman, Pol – amerikalik iqtisodchi, laureat Iqtisodiyot sohasida Nobel mukofoti laureati (2008)
Kushing, Xarvi – amerikalik neyrojarroh, amerika va jahon neyrojarrohligining asos soluvchisi
Lederberg, Joshua – amerikalik genetik va bioximik, Fiziologiya va Tibbiyot sohasida Nobel mukofoti laureati (1958)
Li, David Morris – amerikalik fizik, Fizika sohasida Nobel mukofoti laureati (1996)
Lourens, Ernest Orlando – amerikalik fizik, Fizika sohasida Nobel mukofoti laureati (1939)
Nevill, Robert Kammings – amerikalik faylasuf va teolog.
Tompson, Jon Griggs – amerikalik matematik, Uch karra: Fildsov mukofoti (1970), Volf mukofoti (1992), Abelya mukofoti (2008) laureatidir.
Felps, Edmund – amerikalik iqtisodchi, Iqtisodiyot sohasida Nobel mukofoti laureati (2006)
Enders, Djon Franklin – amerikalik virusolog, Fiziologiya va Tibbiyot sohasida Nobel mukofoti laureati (1954)

Tadbirkorlar, madaniyat, sanʼat va sport arboblari

Ayvz, Charlz – amerikalik bastakor
Braun, Samuel Robbins – amerikalik missioner Xitoyda va Yaponiyada
Bakli, Kristofer – amerikalik yozuvchi
Jiamatti, Pol – amerikalik aktyor va komik, „Oltin globus“ mukofoti laureati (2008, 2010)
Duxov, Devid – amerikalik aktyor, „Oltin globus“ mukofoti laureati (1997, 2007)
Lyuis, Sinkler – amerikalik yozuvchi, birinchi bor AQShda Adabiyot sohasida Nobel mukofoti laureati (1930)
Lyus, Genri – amerikalik jurnalist va nashriyotchi, Time jurnal asoschisi
Makdormend, Frensis – amerikalik aktrisa, „Oskar“ mukofoti laureati (1996)
Morze, Semyuel – amerikalik rassom
Hayal Pozanti – turk-amerikalik rassom
Norton, Edvard – amerikalik aktyor, ssenarist, rejisser, „Oltin globus“ mukofoti laureati (1996)
Nyuman, Pol – amerikalik aktyor, „Oskar“ mukofoti laureati (1987) va „Oltin globus“ mukofoti laureati (1957, 1969, 2006)
Podolof, Moris – birinchi prezident NBA (1946—1963)
Strip, Meril – amerikalik aktrisa, „Oskar“ (1980, 1981, 2012) va „Oltin globus“ mukofotlari laureati(1980, 1982, 1983, 2003, 2004, 2007, 2010, 2012)
Templton, Jon Marks – amerikalik tadbirkor va filantrop
Foster, Jodi – amerikalik aktrisa, „Oskar“ mukofoti laureati (1989, 1992)
Uiver, Sigurni – amerikalik aktrisa
Shollander, Don – besh marotiba suzish boʻyicha Olimpiya chempioni
Yang, Aaron – amerikalik zamonaviy rassom

Manbalar

↑ Hamid, Zainab; Treisman, Rachel; Yaffe-Bellany, David „Calhoun College to be renamed for Grace Hopper“ (en). Yale Daily News (2017-yil 11-fevral).
↑ Newman, Andy; Wang, Vivian. „Calhoun Who? Yale Drops Name of Slavery Advocate for Computer Pioneer“ (2017-yil 3-sentyabr). 2021-yil 13-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 5-iyul.

Havolalar

Ofitsialniy sayt Yelskogo universiteta
Open Yale courses Zapisi (video, audio, stenogrammi) leksiy Yelskogo universiteta
Video leksiy Yelskogo universiteta na sayte Academic Earth

Oliy oʻquv yurti haqidagi ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib, Vikipediyaga yordam berishingiz mumkin.

[1] Hamid, Zainab; Treisman, Rachel; Yaffe-Bellany, David „Calhoun College to be renamed for Grace Hopper“ (en). Yale Daily News (2017-yil 11-fevral).

[2] Newman, Andy; Wang, Vivian. „Calhoun Who? Yale Drops Name of Slavery Advocate for Computer Pioneer“ (2017-yil 3-sentyabr). 2021-yil 13-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 5-iyul.

[1]

[2]