Kontent qismiga oʻtish

Yadro va radiatsiyaviy avariyalar va hodisalar

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
2011-yilda Yaponiyaning Fukusimadagi AESdagi halokatidan so‘ng hukumat mamlakatdagi 54 ta atom elektr stansiyasini yopib qo‘ydi. Fukusima uchastkasi radioaktivligicha qolmoqda, 30 000 ga yaqin evakuatsiya qilinganlar hali ham vaqtinchalik turar joylarda yashashadi, ammo radiatsiya ta'siridan hech kim halok bo'lmagan yoki o'lishi kutilmoqda.[1] Qiyin tozalash ishi 40 yoki undan ko'proq yil davom etadi va o'nlab milliard dollarga tushadi.[2][3]
Havodagi radioaktiv ifloslanishdan odamga o'tish yo'llari
Kashivazaki-Kariva atom elektr stantsiyasi, etti blokdan iborat bo'lgan Yaponiya yadroviy stansiyasi, dunyodagi eng yirik yagona atom elektr stantsiyasi, 2007 yildagi zilziladan keyin 21 oy davomida butunlay yopildi. Xavfsizlik uchun muhim tizimlar zilziladan zarar ko'rmaganligi aniqlandi.[4][5]

Xalqaro atom energiyasi agentligi (XAEA) tomonidan yadroviy va radiatsiyaviy avariya “insonlar, atrof-muhit yoki ob’ekt uchun jiddiy oqibatlarga olib kelgan hodisa” deb ta’riflangan. Masalan, insonlar uchun halokatli ta'sirlar, atrof-muhitga katta miqdordagi radioaktivlik, reaktor yadrosining erishi kiradi[6]. Yirik yadroviy avariyalarga1986 yildagi Chernobil fojiasi va 2011 yilgi Fukusima AESidagi sodir bo'lgan avariyalarni misol qiloib keltirish mumkin [7].

Yadroviy avariyalarning ta'siri birinchi yadro reaktorlari 1954 yilda qurilganidan beri munozara mavzusi bo'lib kelgan va yadroviy ob'ektlar haqida jamoatchilikni tashvishga soladigan asosiy omil bo'lib kelgan[8]. Baxtsiz hodisalar xavfini kamaytirish yoki atrof-muhitga chiqariladigan radioaktivlik miqdorini minimallashtirish bo'yicha texnik choralar ko'rildi, ammo inson omili saqlanib qolmoqda. 2014 yil holatiga ko'ra, atom energiyasidan foydalanish bilan bog'liq 100 dan ortiq jiddiy yadroviy avariyalar va hodisalar sodir bo'lgan. Chernobil fojiasidan keyin 57 ta avariya yoki og'ir hodisalar sodir bo'ldi va yadroviy avariyalar / og'ir hodisalarning taxminan 60 foizi AQShda sodir bo'ldi[9]. Jiddiy atom elektr stansiyasidagi avariyalarga Fukusima AESdagi halokat (2011), Chernobil halokati (1986), Uch mil orolidagi avariya (1979) va SL-1 avariyasi (1961) kiradi[10]. Yadro energetikasidagi avariyalar odamlarning halok bo'lishi va ta'mirlash ishlari uchun katta pul xarajatlariga olib kelishi mumkin[11].

Yadro stansiyalaridagi avariyalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bugungi kungacha sodir bo'lgan eng falokatli avariya Ukrainada sodir bo'lgan Chernobil halokatidir. U 1986-yilda sodir bo'lgan. Bunda 30 ga yaqin odam to'g'ridan-to'g'ri halok bo'ldi [12] va taxminan 7 milliard dollarlik mulkka zarar etkazdi.  Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti tomonidan 2005 yilda chop etilgan tadqiqotga ko'ra, sezilarli darajada radiatsiya darajasiga duchor bo'lganlar orasida baxtsiz hodisa tufayli saraton kasalligidan 4000 tagacha o'lim bo'lishi mumkin[13]. Avariya natijasida radioaktiv chiqindilar Belarus, Ukraina va Rossiya hududlarida to‘plangan. Boshqa tadqiqotlar Chernobilda saraton kasalligining milliondan ortiq o'limini taxmin qildi[14][15]. Birlashgan Millatlar Tashkiloti, DOE va sanoat agentliklari hammasi epidemiologik hal qilinadigan o'lim chegaralaridan foydalanadilar, undan pastda ularning falokatdan kelib chiqqanligini qonuniy isbotlab bo'lmaydi. Mustaqil tadqiqotlar o'limga olib keladigan saratonni doza va aholi soni bo'yicha statistik hisoblab chiqadi, garchi qo'shimcha saratonlar soni epidemiologik o'lchov chegarasidan 1% atrofida bo'lsa ham. Bu ikki xil tushuncha bo'lib, hisob-kitoblarda katta farqlarga olib keladi. Ikkalasi ham turli ma'nolarga ega bo'lgan oqilona prognozlardir. Chernobil voqeasi bo'lganidan ko'p o'tmay, taxminan 350 000 kishi bu hududlardan majburan ko'chirildi. 10,800 kvadrat milya (28,000 km2) tozalashga 6 000 kishi jalb qilingan[16][17].

Semipalatinsk poligonining 18 000 km 2 kengligi (qizil rang bilan ko'rsatilgan), u Uelsning kattaligidagi maydonni egallaydi. Sovet Ittifoqi 1949 yildan 1989 yilgacha Semipalatinskda 456 ta yadro sinovini o'tkazdi va ularning mahalliy aholi va atrof-muhitga ta'sirini hisobga olmadi. Radiatsiya taʼsirining toʻliq taʼsiri koʻp yillar davomida Sovet hukumati tomonidan yashiringan va faqat 1991 yilda poligon yopilganidan keyin maʼlum boʻldi [18]
2007 ISO radioaktivlik xavfi belgisi. Qizil fon favqulodda xavfni bildirish uchun mo'ljallangan va belgi noto'g'ri foydalanish yoki buzish natijasida o'ta kuchli radiatsiya maydonlari paydo bo'lishi mumkin bo'lgan joylarda yoki jihozlarda foydalanish uchun mo'ljallangan. Maqsad shundan iboratki, oddiy foydalanuvchi hech qachon bunday belgini ko'rmaydi, ammo jihoz qisman demontaj qilingandan so'ng, odam ishni to'xtatib, voqea joyini tark etishi kerakligi haqida ogohlantiruvchi belgi paydo bo'ladi.
Dunyo bo'ylab o'ndan ortiq turli joylarda 2000 dan ortiq yadro sinovlari o'tkazildi. Qizil Rossiya/Sovet Ittifoqi, koʻk Fransiya, och koʻk Amerika Qoʻshma Shtatlari, binafsha rangli Britaniya, qora Isroil, sariq Xitoy, toʻq sariq Hindiston, jigarrang Pokiston, yashil Shimoliy Koreya va och yashil Avstraliya (yadro bombasi taʼsiriga uchragan hududlar)

1945 yil 16 iyuldan 1992 yil 23 sentyabrgacha, kuchli yadroviy qurol sinovlari dasturini davom ettirdi. Rasmiy ma'lumotlarga ko'ra bu vaqt davomida jami 1054 ta yadro sinovi va ikkita yadroviy hujum oʻtkazilgan, ularning 100 dan ortigʻi Tinch okeanidagi obʼyektlarda, 900 dan ortigʻi Nevada poligonida va oʻntasi Qoʻshma Shtatlardagi turli maydonlarda amalga oshirilgan. ( Alyaska, Kolorado, Missisipi va Nyu-Meksiko ).[19] 1962 yil noyabrigacha AQSh sinovlarining katta qismi atmosfera (ya'ni yer usti)da amalga oshirilgan; Sinovlarni qisman taqiqlash to'g'risidagi shartnoma qabul qilingandan so'ng, yadroviy chiqindilar tarqalishining oldini olish uchun barcha sinovlar yer ostida tartibga solindi.

Yadroviy parchalanish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yadroviy parchalanish - bu jiddiy yadroviy reaktor avariyasi bo'lib, u haddan tashqari qizib ketish natijasida reaktor yadrosining shikastlanishiga olib keladi. Bu yadroviy reaktor yadrosining tasodifiy parchalanishi sifatida ta'riflangan va yadroning to'liq yoki qisman qulashini anglatadi[20][21]. Yadroviy reaktor tomonidan ishlab chiqarilgan issiqlik sovutish tizimlari tomonidan chiqarilgan issiqlikdan kamida bitta yadroviy yoqilg'i elementi erish nuqtasidan oshib ketadigan nuqtaga yetib kelganda, yadro eritmasi halokati sodir bo'ladi. Bu yuqori harorat tufayli yuzaga kelmaydigan yonilg'i elementining ishdan chiqishidan farq qiladi. Erib ketish sovutish suvi yo'qolishi, sovutish suvi bosimining yo'qolishi yoki sovutish suvi oqimining pastligi yoki reaktor dizayn chegaralaridan oshib ketadigan quvvat darajasida ishlayotgan kritiklik ekskursiyasi natijasi bo'lishi mumkin. Shu bilan bir qatorda, RBMK-1000 kabi reaktor zavodida tashqi yong'in yadroga xavf tug'dirishi mumkin, bu esa erib ketishiga olib keladi.

  • 1979-yilda AQShning Pensilvaniya shtatidagi Three Mile Island avariyasi .
  • Chernobil AESdagi halokat, Ukraina, SSSR, 1986-yil.
  • Yaponiyadagi zilzila va tsunamidan keyin Fukusima Daichi yadroviy halokati, 2011-yil mart.
  • NRX (harbiy), Ontario, Kanada, 1952-yil
  • BORAX-I (eksperimental), Aydaho, AQSh, 1954-yil
  • EBR-I, Aydaho, AQSh, 1955-yil
  • Shamol shkalasi (harbiy), Sellafild, Angliya, 1957-yil (qarang Shamol yong'ini )
  • Natriy reaktori tajribasi, Santa Susana dala laboratoriyasi (fuqarolik), Kaliforniya, AQSh, 1959-yil
  • Fermi 1 (fuqarolik), Michigan, AQSh, 1966-yil
  • Chapelcross atom elektr stantsiyasi (fuqarolik), Shotlandiya, 1967-yil
  • Lucens reaktori, Shveysariya, 1969-yil
  • Sen-Laurent atom elektr stantsiyasi (fuqarolik), Fransiya, 1969-yil
  • A1 zavodi, (fuqarolik) Yaslovské Bohunitse, Chexoslovakiya, 1977-yil
  • Sen-Laurent atom elektr stantsiyasi (fuqarolik), Fransiya, 1980-yil
  • Sovet dengiz flotining bir nechta yadro suv osti kemalarida yadro yadrolari mavjud edi: K-19 (1961), K-11 (1965), K-27 (1968), K-140 (1968), K-222 (1980) va K-431 (1985)[22].

Inson xatosi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Slotin ekskursiyasi paytida har bir odam ta'sirlangan nurlanish miqdorini aniqlash uchun shifokorlar tomonidan ishlatiladigan eskiz.

Ba'zi yirik yadroviy avariyalar qisman operator yoki inson xatosi bilan bog'liq. Chernobilda operatorlar sinov tartibidan chetga chiqishdi va reaktorning ma'lum parametrlarining dizayn chegaralaridan oshib ketishiga ruxsat berishdi. TMI-2da operatorlar sovutish suvi nasoslari noodatiy ishlayotganini kuzatishdan oldin reaktor zavodidan minglab gallon suv oqib chiqishiga yo'l qo'yishdi. Shunday qilib, nasoslarni himoya qilish uchun sovutish suvi nasoslari o'chirildi, bu esa o'z navbatida reaktorning o'zini yo'q qilishga olib keldi, chunki yadro ichida sovutish butunlay yo'qolgan.

Fransiyadagi Commissariat à l'Énergie Atomique (CEA) tomonidan o'tkazilgan baholash shuni ko'rsatadiki, hech qanday texnik innovatsiyalar atom elektr stantsiyalarining ishlashi bilan bog'liq inson tomonidan qo'zg'atilgan xatolar xavfini bartaraf eta olmaydi. Ikki turdagi xatolar eng jiddiy deb topildi: avariyaga olib kelishi mumkin bo'lgan texnik xizmat ko'rsatish va sinov kabi dala operatsiyalari paytida qilingan xatolar; va to'liq muvaffaqiyatsizlikka uchragan kichik baxtsiz hodisalar paytida qilingan inson xatolari. Sovacool, Benjamin K. (2010). "A Critical Evaluation of Nuclear Power and Renewable Electricity in Asia". Journal of Contemporary Asia. 40 (3): 369–400. doi:10.1080/00472331003798350. S2CID 154882872.</ref>

Yadro xavfsizligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yadro xavfsizligi yadro va radiatsiyaviy avariyalarning oldini olish yoki ularning oqibatlarini va atrof-muhitga etkazilgan zararni cheklash bo'yicha ko'riladigan harakatlarni o'z ichiga oladi. Bu atom elektr stansiyalari, shuningdek, boshqa barcha yadroviy ob'ektlar, yadroviy materiallarni tashish, tibbiy, energetika, sanoat va harbiy maqsadlarda foydalanish uchun yadroviy materiallardan foydalanish va saqlashni o'z ichiga oladi.

Yadro energetikasi sanoati reaktorlarning xavfsizligi va ishlashini yaxshiladi va yangi xavfsizroq (lekin umuman sinovdan o'tmagan) reaktor konstruksiyalarini taklif qildi, ammo reaktorlarning to'g'ri ishlab chiqilishi, qurilishi va ishlashiga kafolat yo'q. Xatolar sodir bo'ladi va Yaponiyadagi Fukusima reaktorlari konstruktorlari zilzila natijasida yuzaga kelgan tsunami zilziladan keyin reaktorni barqarorlashtirishi kerak bo'lgan zaxira tizimlarini o'chirib qo'yishini taxmin qilishmagan. UBS AG ma'lumotlariga ko'ra, Fukusima I yadroviy avariyalari hatto Yaponiya kabi ilg'or iqtisodiyot ham yadro xavfsizligini o'zlashtira olishiga shubha uyg'otdi[23]. Terror hujumlari bilan bog'liq halokatli stsenariylarni ham tasavvur qilish mumkin.

"MA'LUMOT O'ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI FIZIKA FAKULTETI TOMONIDAN TARJIMA QILINDI"

  1. ↑ „SOURCES, EFFECTS AND RISKS OF IONIZING RADIATION : UNSCEAR 2013 Report“. Unscea.org. Qaraldi: 2019-yil 12-mart.
  2. ↑ Richard Schiffman. „Two years on, America hasn't learned lessons of Fukushima nuclear disaster“. The Guardian (2013-yil 12-mart).
  3. ↑ Martin Fackler. „Report Finds Japan Underestimated Tsunami Danger“. New York Times (2011-yil 1-iyun).
  4. ↑ „Regulator OKs safety report on Kashiwazaki-Kariwa units - World Nuclear News“. World-nuclear-news.org. Qaraldi: 2019-yil 12-mart.
  5. ↑ „IAEA Team to Report on Kashiwazaki Kariwa Nuclear Power Plant Examination“. Iaea.org. Qaraldi: 2019-yil 12-mart.
  6. ↑ Staff, IAEA, AEN/NEA. International Nuclear and Radiological Events Scale Users' Manual, 2008 Edition. Vienna, Austria: International Atomic Energy Agency — 183-bet. Qaraldi: 2010-yil 26-iyul. 
  7. ↑ Yablokov, Alexey V.. Chernobyl: Consequences of the Catastrophe for People and the Environment Sherman-Nevinger: . Boston, MA: Blackwell Publishing for the Annals of the New York Academy of Sciences, 2009. ISBN 978-1-57331-757-3. Qaraldi: 2016-yil 11-iyun. 
  8. ↑ M.V. Ramana. Nuclear Power: Economic, Safety, Health, and Environmental Issues of Near-Term Technologies, Annual Review of Environment and Resources, 2009, 34, p. 136.
  9. ↑ Sovacool, Benjamin K. (2010). „A Critical Evaluation of Nuclear Power and Renewable Electricity in Asia“. Journal of Contemporary Asia. 40-jild, № 3. 369–400-bet. doi:10.1080/00472331003798350.
  10. ↑ „The Worst Nuclear Disasters“. TIME.com (2009-yil 25-mart).
  11. ↑ Gralla, Fabienne, Abson, David J., and Muller, Anders, P. et al. "Nuclear accidents call for transdisciplinary energy research", Sustainability Science, January 2015.
  12. ↑ „Will Chernobyl Ever End?“. The New Yorker (ingliz (Amerika)). 2016-04-26. Qaraldi: 2022-01-02.
  13. ↑ „Chernobyl: the true scale of the accident“. World Health Organization (2005-yil 5-sentyabr). Qaraldi: 2019-yil 17-iyun.
  14. ↑ „Predicting the global health consequences of the Chernobyl accident Methodology of the European Committee on Radiation Risk“. Bsrrw.org.
  15. ↑ „Chernobyl Consequences of the Catastrophe for People and the Environment“. Strahlentelex.de.
  16. ↑ „National Geographic: Stories of Animals, Nature, and Culture“ (en). NatGeo. Qaraldi: 2019-yil 14-noyabr.
  17. ↑ Benjamin K. Sovacool. A preliminary assessment of major energy accidents, 1907–2007, Energy Policy 36 (2008), pp. 1802-1820.
  18. ↑ Togzhan Kassenova. „The lasting toll of Semipalatinsk's nuclear testing“. Bulletin of the Atomic Scientists (2009-yil 28-sentyabr).
  19. ↑ „Gallery of U.S. Nuclear Tests“. The Nuclear Weapon Archive (2001-yil 6-avgust).
  20. ↑ Nuclear Regulatory Commission, U.S. Reactor Safety Study, 1975. 
  21. ↑ „Meltdown - Definition and More from the Free Merriam-Webster Dictionary“. Merriam-webster.com.
  22. ↑ Kristin Shrader-Frechette. „Fukushima, Flawed Epistemology, and Black-Swan Events“. Ethics, Policy and Environment, Vol. 14, No. 3 (2011-yil oktyabr).
  23. ↑ James Paton. „Fukushima Crisis Worse for Atomic Power Than Chernobyl, UBS Says“. Bloomberg Businessweek (2011-yil 4-aprel). 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Yadro_va_radiatsiyaviy_avariyalar_va_hodisalar&oldid=5192680" dan olindi