Trenschin shartnomasi
Trenschin shartnomasi — 1335-yil 24-avgustda Polsha qiroli Kazimir III va Bogemiya qiroli Ioann hamda uning oʻgʻli Margrave Charlz IV oʻrtasida tuzilgan shartnoma. Kelishuv Vengriya qiroli Karl I Kazimirning kuyovi tomonidan imzolangan va Vengriya qirolligidagi Trencsen qal’asida (hozirgi Trenchin, Slovakiya) imzolangan. U Polshaning sobiq Sileziya viloyati ustidan hukmronlikni Bogemiya Qirolligiga oʻtkazish tashabbusi bilan bo‘lgan. Shundan soʻng Sileziya gersogliklari Bogemiya qirolligi tarkibiga kiritildi.
Preludiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]
992-yilda oʻlimidan biroz oldin, Polshaning birinchi hukmdori Meshko I umumiy chegara boʻylab choʻzilgan Sileziya mintaqasini bosib oldi. 1137-yil Hosil bayramida Imperator Lothair III tomonidan taklif qilingan Bogemiya gersogi Sobeslav I, Piast gersogi Boleslav III foydasiga yerlardan rasman voz kechgan edi[1]. Boleslav keyingi yili vafot etdi va oʻz vasiyatida yangi tashkil etilgan Sileziya gersogligini toʻngʻich oʻgʻli Vladislav II ga vasiyat qildi. Ammo Vladislav oʻzining oʻgay akalari tomonidan haydab yuborilgan. Natijada u Muqaddas Rim imperatoridan yordam soʻrashga majbur boʻlgan — bu asta-sekin begonalashishning boshlanishi edi. Uning toʻngʻich oʻgʻli gersog Boleslav I ning Sileziya ustidan hukmronligi imperator Frederik Barbarossa bosimi ostida 1163-yilda tiklandi. Boleslavning oʻgʻli Genrix hatto 1232-yilda Polshaning oliy hukmdori boʻldi. Oʻzining vorisi Dyuk Genrix II taqvodorning Anna Bogemiya qirol Ottokar I ning qizi bilan nikohi Sileziya Piastlari va Chexiya Premyslid sulolasi oʻrtasidagi aloqalarni mustahkamladi. Biroq, Genrix 1241-yilgi Legnika jangida vafot etganidan soʻng, Sileziya uning avlodlari ostida koʻplab mayda hududlarga boʻlinib ketdi.
1280-yilda Vrotslav gersogi Genrix IV Polshaning Krakov viloyatini qoʻlga kiritish istagi tufayli Germaniya qiroli Rudolf I ga hurmat koʻrsatdi va haqiqatan ham Leshek II dan keyin 1288-yilda Polsha oliy gersogligi lavozimini egallashga muvaffaq boʻldi. Shu bilan birga, Polsha suvereniteti zaiflashganini hisobga olib, Premyslidlar uchun yana bir bor Sileziyaga oʻz taʼsir doirasini kengaytirish uchun imkoniyat paydo boʻldi. 1289-yilda Bogemiya qiroli Vatslav II Baytom gersogi Kazimirni Polsha taxti uchun yangi kurashda oʻziga vassalga aylantirdi. 1290-yilda gersog Genrix IV toʻsatdan vafot etganidan soʻng, viloyat Kazimirning ukasi Opole Bolko I bilan raqib polshalik Piast Vladislav I va Przemisl II ga qarshi ittifoq tuzdi. Ular nihoyat Krakovni bir yildan soʻng Bogemiya qiroliga berishga majbur boʻldilar. Biroq, qirol Vatslav dastlab Polsha hukmdorligini qoʻlga kirita olmadi. Chunki Przemisl II Oliy hukmdor boʻldi va 1295-yilda Gnezno arxiyepiskopi Yakub Shvinka tomonidan toj kiydirildi, 1079-yilda Boleslav II taxtdan oʻtkazilgandan keyin birinchi Polsha qiroli edi. 1296-yilda Przemisl II oʻldirilganida, Vatslav II yana imkoniyatdan foydalanib, oliy gersog unvonini oldi. Przemislning qizi Elizabet Richezaga uylandi va nihoyat 1300-yilda arxiyepiskop Yakub Shvinka tomonidan Polsha qiroli deb e‘lon qilinib, taxtga oʻtirdi.
1305-yilda qirol Vatslav II vafot etdi va keyingi yili uning oʻgʻli Vatslav III, soʻnggi Prjemislid hukmdori oʻldirildi. Polsha suvereniteti yana Piast sulolasiga o‘tdi. Vladislav I qirollikni oʻz hukmronligi ostida birlashtira boshladi. Ventslavning Bogemiyadagi vorislari karintiyalik Genrix va avstriyalik Rudolflar ham Polsha qiroli unvoniga daʼvo qilishgan. Ammo g‘alaba qozona olmadilar. Vladislav 1320-yilda qirollik taxtiga oʻtirar ekan, 1310-yilda Germaniya qiroli Genrix VII ning toʻngʻich oʻgʻli Luksemburglik graf Ioann Pragada hokimiyatni oʻz qoʻliga olgan Premyslid malika Yelizaveta bilan turmush qurishi bilan 1310-yilda Chexiyaning hokimiyatga intilishi yana kuchaydi. Garchi u Rimliklarning qiroli sifatida otasining oʻrnini egallay olmagan boʻlsa-da, u qirol Vladislavning qarshiligiga qarshi koʻproq Sileziya gersoglari unga sodiqlik qasamyod qilgan edi: 1327-yilda u Vrotslav va Opole gersoglarini, keyin esa Legnika gersoglarini vassallikka aylantirdi. 1329-yilda Zagan, Olesnika, Skinava und Brzegni bosib oldi. Qirol Jon 1331-yilda Sileziya Glogov gersogligini qoʻshib olgan va 1308-yilda Gdanskni egallab olgandan keyin Kuyaviya va Dobrzin yerlarida boshlangan Polsha-Teutonik urushiga aralasha boshlaganida keskinlik kuchaygan.
Shartnoma
[tahrir | manbasini tahrirlash]
1333-yilda Polsha qiroli Vladislav oʻrniga murosaga tayyor boʻlgan oʻgʻli Kazimir III taxtga oʻtirdi: u Tevton ordeni boʻyicha Rim kuriyasida sudga murojaat qildi va avliyo Varfolomey kunida vaqtinchalik Trentschin shartnomasi asosida Chexiya qiroli Ioann bilan kuchayib borayotgan mojaroni hal qildi. 1335-yil Polsha qirolining vakillari „abadiy ravishda“ Sileziyaga boʻlgan barcha daʼvolardan Chexiya foydasiga voz kechdilar. Qirol Jon va uning oʻgʻli Charlz esa oʻz navbatida Pjemislidlardan olingan Polsha taxtiga daʼvolaridan voz kechdilar. Hukmdorlar 1335-yil noyabr oyida Visegrad kongressida uchrashganda, kelishuv tasdiqlanishi kerak edi.
Qirol Jon endi Sileziyaning Zibitse/Myunsterberg (1336) va Nysa/Neisse (1342) knyazliklarini vassallashtirishni davom ettirish huquqiga ega edi. Biroq, 1339-yil 9-fevralgacha Kazimir Krakovda shartnomani ratifikatsiya qildi. Shartnoma Muqaddas Rim imperiyasi uchun yana 1346-yilda rimliklarning qiroli etib saylangan Ioannning oʻgʻli Karl IV tomonidan 1348-yilda qirol Kazimir III bilan Namslau shartnomasida va yana 1372-yilda Kasimirning vorisi qirol Lui I tomonidan tasdiqlandi.
Bolko II yagona Sileziya gersogi boʻlib qoldi. U Bogemiya hukmronligini qabul qilishdan mamnun emas edi. Biroq, uning erkak merosxoʻri boʻlmagani va jiyani Anna fon Shvaydnits 1353-yilda imperator Karl IV ga turmushga chiqqanligi sababli, u meros shartnomasini imzoladi. Shundan soʻng 1392-yilda uning bevasi avstriyalik Agnes vafotidan soʻng uning Yavor gersogligi nihoyat Bogemiyaga oʻtdi.
Natija
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Trenschin shartnomasi bilan Sileziya Polsha qirolligidan boʻlindi. 1348-yilda qirol Charlz IV uni Moraviya va Lusatiya bilan birga Bogemiya qirolligiga qoʻshib oldi. Buning natijasida Sileziya gersoglari Muqaddas Rim imperiyasining bilvosita vassallariga aylandilar. Sileziya yerlari sobiq Moraviya gersogligini ham oʻz ichiga olgan boʻlsa, Yuqori Sileziya Sieverz, Osviecim va Zator knyazliklari XV asrda Polsha tomonidan qoʻlga kiritilgan. Quyi Sileziyaning Krosno gersogligi 1476-yilda Brandenburgga oʻtdi.
1526-yilgi Mohach jangida Bogemiya qiroli Lui II vafot etgach, uning qirollik yerlari Gabsburg qiroli Ferdinand I tomonidan meros boʻlib, Gabsburg monarxiyasining tarkibiy qismiga aylandi. 1740-yildan Bogemiya qirolichasi archgersoginya Mariya Tereza 1742-yilgi Breslau shartnomasida Prussiya qiroli Fridrix II tomonidan bosib olingandan keyin Sileziya qirolligining koʻp qismini yoʻqotdi. 1945-yildagi Potsdam kelishuviga binoan Oder-Neisse shartnomasi amalga oshirilgandan soʻng, Sileziyaning asosiy qismi Polsha Respublikasiga qaytarildi[2].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Joachim Bahlcke: Schlesien und die Schlesier. ISBN 3-7844-2781-2, S. 23–28
- Hugo Weczerka (Hrsg.): Handbuch der historischen Stätten. Band: Schlesien (= Kröners Taschenausgabe. Band 316). Kröner, Stuttgart 1977, ISBN 3-520-31601-3, S. XLIV–XLV.