Transplantalogiya
Transplantologiya - bu organlarni transplantatsiya qilish muammolarini (xususan, buyraklar, jigar, yurak, o'pka va hakazo), shuningdek, sun'iy organlar yaratish istiqbollarini va muammolarini o'rganadigan tibbiyot sohasi.
Transplantologiyaning bir necha turlari mavjud:
- ksenotransplantatsiya - boshqa biologik turdan organlar va / yoki to'qimalarni transplantatsiya qilish;
- allotransplantatsiya - transplantatsiya, bunda transplantatsiya donori genetik va immunologik jihatdan farqlanuvchi inson tanasi;
- sun'iy organlar[1] ;
- ildiz hujayralari yoki o'zak a'zolardan o'sayotgan organlar ;
- avtotransplantatsiya - transplantatni qabul qiluvchi transplantat organ uchun o'ziga o'zi donorlik qiladi.
Transplantatsiya tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Xayme Uge, 1459-1460.
Hayotiy organlarning, aynan, yurakning eksperimental transplantatsiyasi asoschisi Aleksis Karreldir 1912-yilda Nobel mukofotiga sazovor bo'lgan. U eksperimentda organlarni transplantatsiya qilish, ularni saqlash va tomirlar anastomozlarini qo'llash texnikasi bo'yicha amaliy tadqiqotlar olib bordi. U donor organlarni saqlash va perfuziya jarayonlarining asosiy tamoyillarini ishlab chiqdi.
Odamdan odamga organ ko'chirishga birinchi urinish 1933-yilda Xersonda Y.Y.Voronoy tomonidan amalda o'tkazilgan. Dunyo transplantologiyasining asoschilaridan biri rus olimi V.P. Demixov bo'lib, u 1951-yilda itga donor yurak transplantatsiyasinito'liq ishlab chiqdi. 1967-yil 3 -dekabrda Janubiy Afrikalik jarroh Kristian Barnard avval Demixov bilan, shuningdek, bir qator dunyo jarrohlik klinikalarida amaliyot o'tagan, dunyoda birinchi marta yurak ko'chirib o'tkazishni muvaffaqiyatli amalga oshirdi. Keyptaun. Barnard Demixovni o'zining ustozi deb hisobladi va uning laboratoriyasiga ikki marta tashrif buyurdi. Biroq, dunyo miqyosida shuhrat qozongan Bernarddan farqli o'laroq, Vladimir Petrovich qashshoqlikda, kommunal kvartirada vafot etdi. O'shandan beri 40 mingdan ortiq bunday operatsiyalar allaqachon amalga oshirilgan. SSSRda birinchi yurak transplantatsiyasi 1968-yil 4-noyabrda Sovet Armiyasi bosh jarrohi Aleksandr Aleksandrovich Vishnevskiy tomonidan amalga oshirildi va birinchi muvaffaqiyatli transplantatsiya taniqli jarroh, Rossiya Fanlar Akademiyasi akademigi Valeriy Ivanovich Shumakov tomonidan amalga oshirildi. 1987-yil 12-mart. Hozirgi vaqtda Moskvadagi Transplantologiya va sun'iy organlar instituti Rossiya Federatsiyasining klinik va eksperimental transplantatsiya sohasidagi etakchi muassasasi hisoblanadi.
Birinchi omadli buyrak ko'chirib o'tkazish 1954-yil dekabr oyida ikki bir xil egizak aka -uka o'rtasida Jozef Murreyboshchiligidagi jarrohlar jamoasi tomonidan amalga oshirildi. Jozef Murrey tadqiqotlarini davom ettirib, o'zaro qarindosh bo'lmagan donordan buyrak ko'chirib o'tkazish imkoniyatiga erishdi, shu bilan birgalikda immunosupressantlarning xususiyatlari va begona organni rad etish mexanizmi o'rganildi. Birinchi jigar transplantatsiyasi 1956-yilda Tomas Starzl tomonidan amalga oshirilgan. O'pka transplantatsiyasi birinchi marta 1963-yilda Missisipi universiteti kasalxonasida doktor Jeyms Xardi tomonidan amalga oshirilgan, biroq bemor operatsiyadan bir necha kun o'tib vafot etgan. Joel Kuper 1983-yilda bir o'pkani muvaffaqiyatli transplantatsiya qildi, 1986-yilda u ikkita o'pkani muvaffaqiyatli transplantatsiya qildi.
To'qima injeneriyasi orqali ishlab chiqarilgan traxeya transplantatsiyasi hozirgi vaqtda og'ir sikatrisial stenozli kasallik turidan aziyat chekadigan ko'plab bemorlar uchun yagona umiddir[2]. 2008-yilning iyun oyida Barselonadagi klinikada professor Paolo Makchiarini tomonidan o'zak hujayralaridan hosil qilingan inson organi birinchi transplantatsiyasi amalga oshirildi. Bemor katta yoshli ayol bo'lib, traxeya sil bilan kasallangan. Operatsiyadan bir oy o'tgach, transplantatsiya qilingan organning qon bilan ta'minlanishi to'liq tiklandi[3][4]. Biroq, bemorlar o'limi ko'pligi sababidan, ilmiy ma'lumotlarning manipulyatsiyasi va bemorlarda haqiqiy operatsiyalardan oldin zarur bo'lgan dastlabki tadqiqotlar va tajribalarning virtual imkoniytlari yo'qligi aniqlangan tergov boshlandi.[5][6]
Donor organ bilan umr ko'rish bo'yicha rekordchi amerikalik Toni Xyuisman hisoblanadi, u yurak transplantatsiyasi qilinganidan keyin 30 yil yashagan, shundan so'ng ham u yurak bialn aloqador bo'lmagan saraton kasalligidan vafot etgan[7].
Rossiyaning 1992-yil 22-dekabrdagi 4180-1-sonli Qonuniga muvofiq, tirik odam ham , murda ham donor bo'la olishi mumkin. Biroq, bu holatda ayrim organlarni (buyraklar, yurak yoki o'pka) olib saqlash faqat donorning biologik o'limi sodir bo'lganda amalga oshirilishi mumkin va lekin bu qonun buzilgan bir qancha holatlar mavjud. Masalan, 2003-yil 11-aprelda Moskvadagi 20-shahar shifoxonasi shifokorlari tirik odam buyragini, bemor A.T. ga ko'chirib o'tqazgan Reanimatologlarning sa'y-harakatlariga qaramay, bemor vafot etdi va 20-shifoxona shifokorlariga nisbatan qotillikka urinish aybi bilan jinoiy ish qo'zg'atildi, chunki buyrakni olish operatsiyasi uning biologik o'limini aniqlash to'g'risidagi dalolatnoma tuzilgandan keyingina boshlanishi mumkin edi[8].
2019-yil aprel oyida Ilmiy tibbiy tadqiqot markazi (ITTM) shifokorlari Akademik V. I. Shumakov fibrozlanuvchi mukovistsidozli toʻqqiz yoshli bolaga oʻpka va jigar transplantatsiyasi operatsiyasini dunyoda birinchi marta muvaffaqiyatli tarzda oʻtkazdi. Ishning o'ziga xosligi operatsiya vaqtida bolaning vazni atigi 30 kilogramm edi. Voyaga yetgan donorning organlari bo'yi va vazni kichik bo'lgan bemorga transplantatsiya qilindi. Shu munosabat bilan, bolaga ko'chirilgan jigarni kamaytirish shart bo'lmasada, o'pka sezilarli darajada qisqartiridi.[9]
2019-yilda Rossiyada birinchi marta Sankt-Peterburglik shifokorlar yuz transplantatsiyasi operatsiyasini amalga oshirdi. Elektr kuyishiga uchragan harbiy xizmatchiga yuz toʻqimalarining murakkab kompleksi, jumladan, burunning shilliq qavati bilan birga xaftaga tushadigan, suyak asoslari va mushaklari bilan toʻliq transplantatsiya qilingan. Operatsiyaga tayyorgarlik ikki yil davom etdi. Ushbu operatsiya dunyodagi 32-operatsiya bo'ldi.
Transplantologiya muammolari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Donor organlarning yetishmasligi zamonaviy klinik transplantatsiyaning asosiy muammolaridan biridir. Donor organlarni olishning standart asosidagi amaliyoti miya o'limi diagnostikasi o'tkazilishini talab qiladi, bu ko'p sonli mutaxassislarni jarayonga jalb qilishni talab qiladigan uzoq vaqt talab etuvchi jarayon bo'lib, ba'zi hollarda bu uzoq muddatli protsess donor organning sifat jihatdan yo'qotilishiga sabab bo'ladi, bundan tashqari to'satdan yurak tutilishi va marhumning tanasida intravital tizimli o'zgarishlar tufayli, donorning tanasida tromb hosil bo'lish jarayonlari, shuningdek, komplement tizimining faollashuvi bilan birga tizimli yallig'lanish reaktsiyasi rivojlanadi. Rivojlanayotgan patologik hodisalar majmuasi deyiladi ishemiya-reperfuziya shikastlanishi, bu " oksidlanish stressi " ning asosini tashkil qiladi, bu muqarrar ravishda anaerob metabolizm mahsulotlari transplantatsiyadan keyin qabul qiluvchining kislorodli qoni bilan o'zaro ta'sirlashganda yuzaga keladi.
Translantologiyaning zamonaviy yutuqlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]XXI asrning boshlarida zamonaviy immunosupressiya qiluvchi dorilar, ayniqsa siklosporin va glyukokortikoidlar yaratilishi , shuningdek donor va qabul qiluvchi organlarning mosligini mukammal va keng darajada tekshiruvchi usullar aniqlanganligi tufayli transplantatsiya ko'pincha ijobiy natija beradi[10]
Buyraklar transplantatsiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Buyrak transplantatsiyasida buyrak funktsiyasining qayta tiklanmas darajada shikastlangan bemorlarning taxminan 75% qisqa muddatli ijobiy natijaga erishadi.[10].
Jigar transplantatsiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Jigar transplantatsiya qilinganda odatda 70-80 hollarda 1 yildan so'nggina muvafaqqiyatli ishlashni boshlaydi[10].
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yurak transplantatsiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1 yil davomida transplantatning muvaffaqiyatli ishlashi retsipientlarning 70 foizida qayd etilgan[10].
Yurak transplantatsiyasini qabul qilgan ayrim bemorlar 20 yil umr ko'rgan. Rossiyada maksimal muddat taxminan 17 yil. Statistik ma'lumotlar quyidagicha: bemorlarning 90% operatsiyadan keyingi birinchi yilni muvaffaqiyatli yengib o'tishadi, 70% ga yaqini besh yil, yarmiga yaqini o'n yil umr ko'radi. Ularning barchasi transplantatsiyadan oldin o'lishi mumkinligini hisobga olsak, bu juda ko'p.
Immun T regs hujayralarida deb nomlangan tartibga soluvchi DEPTOR oqsil faolligining oshirilishi yurak transplantatsiyasini qabul qilgan organizm immunosupressantlardan foydalanmasdan ham sichqonlarda besh baravar ko'proq yashashga imkon berishini kashf qilishdan umidvor bo'ladi. Ushbu hodisani qo'shimcha tekshirish transplantatsiya muvaffaqiyatini sezilarli darajada oshirishi mumkin
Oshqozon osti bezi transplantatsiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Muvaffaqiyatli tarzda o'tgan oshqozon osti bezi transplantatsiyasi 70-80% ga yetadi. So'nggi paytlarda donor bezlaridan maxsus usullar yordamida ajratilgan insulin ishlab chiqarish uchun mas'ul bo'lgan Langergans orolchalarining hayoti uchun xavfli bo'lgan 1-tip qandli diabet hujayralarini ko'chirib o'tkazishga urinishlar qilindi. Transplantatni rad etish reaktsiyalarini yengish uchun transplantatsiya qilingan hujayralar ularni qabul qiluvchining immun tizimi bilan kontaktining oldini olishga harakat qilmoqda. Langergans orollarini ko'chirib o'tkazish haqida ko'proq ma'lumot olish uchun qarang maqolada orolcha hujayra transplantatsiyasi.
Shuningdek
[tahrir | manbasini tahrirlash]Transplantatni rad etishning oldini olish uchun CAR-modifikatsiyalangan hujayralardan foydalanish
Eslatmalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Маевский Е. И. Искусственные органы (Wayback Machine saytida 2022-07-01 sanasida arxivlangan)
- ↑ Барановский Д.С., Демченко А.Г., Оганесян Р.В., Лебедев Г.В., Берсенева Д.А., Балясин М.В., Паршин В.Д., Люндуп А.В. Получение бесклеточного матрикса хряща трахеи для тканеинженерных конструкций. Вестник Российской академии медицинских наук. 2017; 72(4): 254-260. DOI:10.15690/vramn723
- ↑ „Claudia Castillo: The pioneer's story“. The Independent(United Kingdom) (2008-yil 19-noyabr). 2011-yil 25-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 1-oktyabr.
- ↑ Michael Kahn. „Woman gets first trachea transplant without drugs“. Reuters (2008-yil 18-noyabr). 2011-yil 25-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 1-oktyabr.
- ↑ „Работающего в России известного хирурга коллеги обвинили в нарушении этических норм и дезинформации“ (ru). Газета.Ru. Qaraldi: 2021-yil 30-sentyabr.
- ↑ „Macchiarini May Face Involuntary Manslaughter Charges“ (en). The Scientist Magazine®. Qaraldi: 2021-yil 30-sentyabr.
- ↑ Проживший с донорским сердцем 31 год американец умер от рака. Медпортал, 11 августа 2009 г.
- ↑ Дело о трансплантации органов в 20-й больнице Москвы передано в суд (rus.)
- ↑ „В России впервые в мире провели успешную пересадку легких и печени ребенку“. ТАСС. Qaraldi: 2019-yil 28-may.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Пересадка органов
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Большая российская энциклопедия : [35 -tom] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.