Sharq chinori
| Sharq chinori | |
|---|---|
 Gretsiyaning Krit oroli hududida. | |
Ilmiy tasniflash | |
| Olam: | O‘simliklar |
| Tip: | Gul |
| Sinf: | Dikot |
| Oila: | Platanaceae (Platanaceae T. Lestib. (1826), nom. cons.) |
| Xalqaro ilmiy nomi | |
| Platanus orientalis L. | |
Sharq chinori (lotincha: Platanus orientalis), shuningdek, chinor[1] — yogʻochsimon daraxt, chinordoshlar (Platanaceae) oilasiga mansub chinorning (Platanus) bir turi.
Tarqatishi va ekologiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Tabiatan ushbu turning keng tarqalishi Ozarbayjon, Armaniston, Italiya, Bolqon yarim oroli (Albaniya, Gretsiya), Egey dengizi orollari, Kichik Osiyoning janubi va gʻarbi (Turkiya), Oʻrtayer dengizi (Suriya, Livan, Isroil), Kipr va Krit orollari sharqiy qirgʻoqlarni qamrab oladi. Qadim zamonlardan buyon butun Oʻrta yer dengizi boʻyida yetishtiriladi; Markaziy Osiyoda Ham keng tarqalgan.
U vodiy va daryolar boʻyida, toʻqay oʻrmonlarida, daralar tubida, soy va buloqlar boʻyida va toshloq yerlarda oʻsadi, Bolqon yarim orolida dengiz sathidan 800 m gacha, Kichik Osiyoda 1500 m gacha.yuqoriga koʻtariladi.
Sharqiy chinor kuchli gidroksidi tuproqlarda yaxshi oʻsadi. Yirik shaharlar sharoitida tutunni haydab chiqaradi.
Sharq chinorlari ulkan oʻlchamlarga ega va uzoq umr koʻradilar. Egey dengizidagi Kos orolida tana aylanasi 18 m, balandligi 36 m boʻlgan chinor boʻy rostlab turibdi. Olimlarning fikricha, uning yoshi 2300 yil. Ehtimol, Bosfor yaqinidagi Buyukdere vodiysida balandligi 50 m ga yetgan, aylanasi 80 m ga yaqin kronaga (Barglari bilan daraxtning butun shoxlangan qismi.)ega mashhur chinorning yoshi ham Kos orolidagi chinordan kam emas. Turkmanistonda, Kopetdogʻning Firuza darasida tana aylanasi 26 m tashkil etgan, balandligi 45 m boʻlgan „yetti aka-uka“ ming yillik chinor (bunday nom bilan atalishiga sabab uning kronasi yettita yirik baquvvat daraxt tanasini qurshab olgan) maʼlum[2].
Botanik tavsifi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ushbu chinorning balandligi 25-30 m, baʼzi hollatlarda 50 m gacha boʻlgan daraxt, notekis, tugunli, koʻpincha yuqoriga qarab oʻrlaydi, diametri 12 m gacha boʻlgan baquvvat tanasi, odatda keksaygan sayin ichi gʻovak va yonlamasiga tarvaqaylab ketadi. Shoxlari qayrilgan, tanasidan deyarli toʻgʻri burchak ostida chiqib ketadi, pastki qismi esa yerga osilgan boʻladi. Tanasining poʻstlogʻi och kulrang yoki yashil-kulrang boʻlib, oq yoki sargʻish-kulrang poʻstlogʻining yengil ichki qatlamining dogʻlarini ochadigan yirik ingichka poʻstlogʻi poʻst tashlaydi.
Barglari asosan besh, kamdan-kam etti boʻlakli, baʼzan yosh kurtaklarida uch boʻlakli boʻlib, uzunligi 12-15 sm, eni 15-18 sm, poyasi kesilgan yoki keng xanjarsimon, kamdan-kam hollarda yuraksimon boʻladi. Barg boʻlaklari choʻzinchoq, katta tishli, har ikki tomonida ikki-besh tishli, kamdan-kam hollarda deyarli butun, tishlari qisqa uchli, boʻlaklar orasidagi tirqishlari dumaloq. Ikkala tomondagi yosh barglar oq yulduzsimon tuklar bilan zich qoplangan, keyinroq tepada quyuq yashil, koʻpincha silliq, quyisi ochroq, Bargi panjasimon qirqilgan, 5-7 boʻlakli, eni 12-18 sm. Boʻlaklari choʻziqroq, oʻyilgan, yirik tishchali. Gullari bir jinsli, sharsimon toʻpgulga yigʻilgan.
Taxminan meva qalpoqchasi 2-7 tadan, diametri 2-5 sm atrofida. Mevasi yongʻoqchasimon, tumshuqchali, yotiq qalin tuklar bilan qoplangan.
Mevalar choʻqqiga qarab qalinlashgan, butun yuzasi boʻylab qattiq, bosilgan tuklar bilan, konussimon choʻqqisi bilan, taxminan 4 mm uzunlikdagi tekis, yalangʻoch uslubga aylanadi.
Maʼnosi va qoʻllanishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sharqiy chinor Bolqon yarim oroli va Yaqin va Oʻrta Sharq mamlakatlarida sevimli soyali daraxtdir. Buloqlar, ariqlar, quduqlar va soylar yaqinida, ibodatxonalar va turar-joy binolari yaqinida ekiladi. Bu daraxt qadimgi yunonlar tomonidan bosib olinganda, xususan, miloddan avvalgi 390-yillarda eʼtiborga loyiq boʻlgan va tarqatilgan, ular tomonidan Italiyaga olib kelingan. Qadimgi rimliklar oʻzlarining kengayishi davrida uni oʻzlarining imperiyalari boʻylab gʻarbiy va shimol tomon surdilar. Britaniya orollarida sharqona chinor 16-asrning oʻrtalarida madaniyatida Rim istilosi davrida paydo boʻlgan.
Bu chinor turi bogʻu rogʻlarda, parklar va koʻcha maydonlarda yakka holatda ekiladi, shuningdek, katta soyali xiyobonlar hosil qilish uchun koʻchalarga ekishga moʻljallangan.
Muhofaza choralari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Asrga tengdosh yirik chinorlarning har biri nazorat ostiga olingan va davlat tomonidan muhofaza etiladi.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Словарь Ушакова: Chinar m. r., chinara, chinari, j. r. (pers.) (bot.). Derevo sem. platanovix, to je, chto vostochniy platan. "Pod svejeyu chinaroyu leju ya na kovre." M. Yu. Lermontov.
- ↑ Po dannim knigi „Derevya i kustarniki SSSR“ (sm. razdel Literatura).
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Platan — Platanus L. // Derevya i kustarniki SSSR : Dikorastuщie, kultiviruemie i perspektivnie dlya introduksii : v 6 t. — M. ; L. : Izd-vo AN SSSR, 1954. — T. 3 : Pokritosemennie. Semeystva Troxodendronovie — Rozotsvetnie / red. S. Ya. Sokolov. — S. 246—248. — 872 s. — 3000 ekz.
- Rod 716. Platan — Platanus L. // Flora SSSR : v 30 t. / gl. red. V. L. Komarov. — M. ; L. : Izd-vo AN SSSR, 1939. — T. 9 / red. toma S. V. Yuzepchuk. — S. 275. — 540, XIX s. — 5200 ekz.