Kontent qismiga oʻtish

Rubus chamaemorus

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Rubus chamaemorus
Ilmiy tasniflash
O‘simliklar
Yuksak oʻsimliklar
Gulli oʻsimliklar
Ikki urugʻpallalilar
Rosids
Rosales
Rosaceae
Rubus
Rubus subg. Chamaemorus
R. chamaemorus
Binar nomi
Rubus chamaemorus

L. 1753 not Fisch. ex Ser. 1825
Sinonimlar
  • Chamaemorus anglica Clus. ex Greene
  • Chamaemorus anglicus Greene
  • Chamaemorus chamaemorus (L.) House
  • Chamaemorus norvegicus Greene
  • Chamaemorus norwegica Clus. ex Greene
  • Rubus chamaemorus var. pseudochamaemorus (Tolm.) Hulten
  • Rubus nubis Gray
  • Rubus pseudochamaemorus Tolm.
  • Rubus yessoicus Kuntze

Rubus chamaemorus raʼnodoshlar oilasiga mansub gulli oʻsimlik turi boʻlib, salqin moʻtadil iqlimli mintaqalarda, alp va arktik tundrada va tayga oʻrmonlarida o‘sadi[2]. Inglizcha umumiy nomlari orasida bulutli meva, nordic berry, bakeapple (Nyufaundlend va Labradorda), knotberry, noutberry (Angliyada), aqpik yoki past buta, qizil ikra (Alyaskada — qizil ikra, Rubus spectabilis bilan adashtirmaslik kerak)[3], averin(Shotlandiyada) bor[4][5].

Tavsif

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Erkak gul

Oʻsimlikning bo‘yi 10–25 cm (4–10 in) gacha oʻsadi[6]. Barglari tekis. Changlanishdan soʻng oq (baʼzan qizgʻish uchli) gullar malina oʻlchamdagi yigʻma mevalarni hosil qiladi, ular quyosh nuri taʼsir qiladigan joylarda emas, balki oʻrmonlarda soya joylarda koʻproq o‘sadi. Har bir meva dastlab och qizil rangga ega boʻlib, kuzning boshida qahrabo rangiga kiradi.

Tarqatish va ekologiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Cloudberries — tabiiy ravishda Shimoliy yarim sharda va asosan, togʻli va togʻli hududlarda tarqalgan[7]. Yevropada ular shimoliy mamlakatlarda oʻsadi, lekin Boltiqboʻyi davlatlarida (Estoniya, Latviya va Litva) va Polshada ham uchraydi[8]. Ular shimolda Rossiya, sharqda Tinch okeaniga, janubda Yaponiyagacha boʻlgan hududlarda uchraydi. Torf yerlarining drenajlanishi va torfning ekspluatatsiyasi tufayli ular yoʻqolib ketish xavfi ostida sanaladi. Germaniyaning Vezer, Elba vodiylarida hamda Angliya Pennin orollari va Shotlandiya togʻlaridagi alohida joylarda qonuniy himoya ostida.

Shimoliy Amerikada bulutli mevalar Grenlandiya, Kanadaning shimoliy qismi, Alyaska, Minnesota, Nyu-Xempshir, Meyn va Nyu-Yorkda yovvoyi holatda oʻsadi[9].

O‘simlikning tarqalishida qushlar va sutemizuvchilar oshqozonida hazm boʻlmaydigan urugʻlar katta rol oʻynaydi. Bundan tashqari ildizpoyalari orqali koʻpayadi[8]. May yoki avgust oylarida olingan ildizpoyalar ota-ona oʻsimlikning genetik nusxasi boʻladi[10]. Bulutlar botqoqlarda, botqoqlarda, nam oʻtloqlarda, tundrada, Norvegiyada dengiz sathidan 1,400 metr yuqorida kislotali tuproqda (3,5 va 5 p H orasida) o‘sadi[8].

Cloudberry barglari bir nechta Lepidoptera turlarining qurtlari uchun ozuqa hisoblanadi. O‘simlik coleophora thulea kuyasi uchun yagona ozuqa hisoblanadi.

Kultivatsiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Pishgan bulut mevalar

Nozik taom sifatida (ayniqsa, Shvetsiya, Norvegiya va Finlandiyada) talab katta boʻlishiga qaramay, bulut oʻsimlik keng oʻstirilmaydi. Ulgurji narxlar yillik hosil hajmiga qarab farq qiladi, bulutli mevalarning taxminiy narxi 10 evro/kg (2004-yilda)[11].

Biroq, 1990-yillarning oʻrtalaridan boshlab, bu tur ustida tadqiqot boshlandi. 2002-yildan boshlab, fermerlar baʼzi navlarni o‘stira boshlashdi, xususan, „Apolto“ (erkak), „Fjellgull“ (ayol) va „Fjordgull“ (ayol).  Bulutli mevani boshqa ekinlar yetishtirish mumkin boʻlmagan Arktika hududlarida, masalan, Norvegiyaning shimoliy qirgʻoqlarida yetishtirish mumkin. 

Foydalanish

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Pishmagan bulut mevalar
Bulut mevasidan murabbo

Pishgan bulutli mevalar oltin-sariq, yumshoq va suvli boʻlib, S vitaminiga boy[12]. Yangi isteʼmol qilinganda, bulutli mevalar oʻziga xos tort taʼmli bo‘ladi. Haddan tashqari pishgan mevalar, yogurtga oʻxshash qaymoqli tuzilishga va shirin taʼmga ega[13]. Ulardan koʻpincha murabbo, sharbatlar, tortlar va likyorlarga tayyorlanadi. Finlandiyada rezavorlar qizdirilgan leipäjuusto bilan isteʼmol qilinadi (mahalliy pishloq; nomi „non-pishloq“ deb tarjima qilingan). Shvetsiyada bulutli mevalar (hjortron) va bulutli murabbo muzqaymoq, krep va vafli uchun qoʻshimcha sifatida ishlatiladi. Norvegiyada ulardan koʻpincha multekrem deb ataladigan shirinlik tayyorlanadi(bulutli krem).

Kanadaning Nyufaundlend va Labrador shtatlarida bulutli mevalar „pirog“ yoki murabbo tayyorlash uchun ishlatiladi. Arktikada rezavorlarni kurakoyoqlilar yogʻi, bugʻu yoki karibu yogʻi va shakar bilan aralashtirib, „ Eskimo muzqaymoq“ yoki akutaqni tayyorlanadi[14]. Muzqaymoq retseptlari mintaqaga qarab farq qiladi.

S vitaminining yuqori miqdori tufayli[15] meva shimoliy dengizchilar va shimoliy mahalliy xalqlar tomonidan qadrlanadi. Meva tarkibidagi polifenollar, jumladan, ellagik kislota, flavonoid birikmalari mevalarni hech qanday kimyoviy birikmalarsiz ham tabiiy holatda saqlaydi[16].

Bulut mevalarining ekstrakti dush jeli, qoʻl kremi va tana losonlari kabi kosmetika vositalarida ishlatiladi.

Spirtli ichimliklar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Cloudberry akvavit tayyorlash uchun aromatizator sifatida ishlatiladi. Kvebekning shimoli-sharqida, chicoutai deb nomlanuvchi bulutli likyor (aborigen nomi) tayyorlanadi[17].

  • Rubus chamaemorus
    Rubus chamaemorus
  • Rubus chamaemorus
    Rubus chamaemorus
  • Finlandiya markasida tasvirlangan rubus chamaemorus
    Finlandiya markasida tasvirlangan rubus chamaemorus

Oziq moddalar va fitokimyoviy moddalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bulut mevalari C vitamini va ellagik kislota[8], limon kislotasi, olma kislotasi, a-tokoferol, antosiyaninlar va provitamin A karotinoid, b-karotinga boy[18]. Meva tarkibida ellagitanninlar lambertianin C va sanguin H-6 ham mavjud[19]. Bulutli meva navlarning genotipi ellagitanninlar, sanguin H-6, antosiyaninlar va quercetin uchun polifenol tarkibiga ham taʼsir qilishi mumkin[20].

Rubus chamaemorus bargi va mevasi

Bulut mevalaridan olingan polifenol ekstraktlari maltodekstrin DE5-8 yordamida mikrokapsullanganda saqlash xususiyatlarini yaxshilaydi[21]. Tarkibida vanillin bo‘lgan 14 ta uchuvchi birikmalar bulutli mevalarning xushboʻyligini taʼminlaydi[22].

Madaniy maʼlumotnomalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Muurame gerbidagi bulut meva

1942-yilda „BB“ (Denis Uotkins-Pitchford) tomonidan yozilgan " The Little Grey Men " bolalar kitobidagi gnomlardan biri „Cloudberry“ deb nomlangan.

Jamoat mulkida hosil yigʻish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Norvegiya kabi shimoliy Yevropaning baʼzi mamlakatlarida yogʻoch boʻlmagan oʻrmon mahsulotlaridan umumiy foydalanish siyosati har qanday odamga jamoat mulkida bulutli mevalarni terib olish va ularni joyida yeyish imkonini beradi. Lekin faqat mahalliy aholi ularni oʻsha joydan yig‘ib olishi mumkin[23][24][25]. Koʻpgina tumanlarda pishgan bulutli mevalarni terib olingan joyidan tashishga ruxsat berilgan[23].

1970-2004-yillarda Norvegiyada pishmagan bulutli mevalarni yigʻish noqonuniy edi[26][27]. Koʻpchilik hali ham Norvegiyada pishmagan bulutli mevalarni yigʻish noqonuniy deb o‘ylashadi, ammo qonun bekor qilingan[27].

Galereya

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Pishgan bulutli
  • Pishgan bulut meva, 2006-yil fevral
    Pishgan bulut meva, 2006-yil fevral
  • Pishgan bulut, meva 2006-yil iyul
    Pishgan bulut, meva 2006-yil iyul
  • Cloudberry distribution in US, Map
    AQShda Cloudberryning tarqalishi[28], Xarita

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Maiz-Tome, L. (2016). „Rubus chamaemorus“. IUCN Red List of Threatened Species. 2016: e.T64323876A67730717. doi:10.2305/IUCN.UK.2016-1.RLTS.T64323876A67730717.en. Retrieved 29 April 2022.
  2. ↑ Thiem B (2003). "Rubus chamaemorus L. – a boreal plant rich in biologically active metabolites: a review". Biological Letters 40 (1): 3–13. http://www.biollett.amu.edu.pl/biollett_40_1_3_13.pdf. 
  3. ↑ University of Alaska @ Fairbanks, Cooperative Extension Service, Cloudberrries
  4. ↑ „Cloudberry“. FooDB. Qaraldi: 2022-yil 23-oktyabr.
  5. ↑ Rapp. „About the Cloudberry“. Joint Global Ocean Flux Study. Qaraldi: 2022-yil 23-oktyabr.
  6. ↑ Thiem B (2003). "Rubus chamaemorus L. – a boreal plant rich in biologically active metabolites: a review". Biological Letters 40 (1): 3–13. http://www.biollett.amu.edu.pl/biollett_40_1_3_13.pdf. 
  7. ↑ Thiem B (2003). "Rubus chamaemorus L. – a boreal plant rich in biologically active metabolites: a review". Biological Letters 40 (1): 3–13. http://www.biollett.amu.edu.pl/biollett_40_1_3_13.pdf. 
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Thiem B (2003). "Rubus chamaemorus L. – a boreal plant rich in biologically active metabolites: a review". Biological Letters 40 (1): 3–13. http://www.biollett.amu.edu.pl/biollett_40_1_3_13.pdf. 
  9. ↑ Thiem B (2003). "Rubus chamaemorus L. – a boreal plant rich in biologically active metabolites: a review". Biological Letters 40 (1): 3–13. http://www.biollett.amu.edu.pl/biollett_40_1_3_13.pdf. 
  10. ↑ K. Rapp (1986). "Vegetativ oppformering av molte (Rubus chamaemorus L.)". Jord og Myr 10: 1–11. 
  11. ↑ Ville Heiskanen & Juho Erkheikki. „Record Cloudberry Crop Lures Thousands of Finns to Lapland Bogs (see § "Prices Drop"; ¶ 1)“. Bloomberg (2005-yil 28-iyul). Qaraldi: 2015-yil 13-avgust.
  12. ↑ Thiem B (2003). "Rubus chamaemorus L. – a boreal plant rich in biologically active metabolites: a review". Biological Letters 40 (1): 3–13. http://www.biollett.amu.edu.pl/biollett_40_1_3_13.pdf. 
  13. ↑ Ogletree. „What Are Cloudberries?“. Farm Flavor (2020-yil 18-mart). Qaraldi: 2022-yil 23-oktyabr.
  14. ↑ Thiem B (2003). "Rubus chamaemorus L. – a boreal plant rich in biologically active metabolites: a review". Biological Letters 40 (1): 3–13. http://www.biollett.amu.edu.pl/biollett_40_1_3_13.pdf. 
  15. ↑ Thiem B (2003). "Rubus chamaemorus L. – a boreal plant rich in biologically active metabolites: a review". Biological Letters 40 (1): 3–13. http://www.biollett.amu.edu.pl/biollett_40_1_3_13.pdf. 
  16. ↑ Thiem B (2003). "Rubus chamaemorus L. – a boreal plant rich in biologically active metabolites: a review". Biological Letters 40 (1): 3–13. http://www.biollett.amu.edu.pl/biollett_40_1_3_13.pdf. 
  17. ↑ „Chicoutai“ (fr). terroirsquebec.com. 2013-yil 24-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 7-aprel.
  18. ↑ Jaakkola, M; Korpelainen, V; Hoppula, K; Virtanen, V (2012). "Chemical composition of ripe fruits of Rubus chamaemorus L. Grown in different habitats". Journal of the Science of Food and Agriculture 92 (6): 1324–30. doi:10.1002/jsfa.4705. PMID 22083544. 
  19. ↑ Kähkönen, M; Kylli, P; Ollilainen, V; Salminen, J-P; Heinonen, M (2012). "Antioxidant activity of isolated ellagitannins from red raspberries and cloudberries". J Agric Food Chem 60 (5): 1167–74. doi:10.1021/jf203431g. PMID 22229937. 
  20. ↑ McDougall, G. J.; Martinussen, I; Junttila, O; Verrall, S; Stewart, D (2011). "Assessing the influence of genotype and temperature on polyphenol composition in cloudberry (Rubus chamaemorus L.) using a novel mass spectrometric method". Journal of Agricultural and Food Chemistry 59 (20): 10860–8. doi:10.1021/jf202083b. PMID 21916411. 
  21. ↑ Laine, P; Kylli, P; Heinonen, M; Jouppila, K (2008). "Storage stability of microencapsulated cloudberry (Rubus chamaemorus ) phenolics". Journal of Agricultural and Food Chemistry 56 (23): 11251–61. doi:10.1021/jf801868h. PMID 18989975. 
  22. ↑ Pyysalo, T; Honkanen, E (1977). "The influence of heat on the aroma of cloudberries (rubus Chamaemorus l.)". Zeitschrift für Lebensmittel-Untersuchung und -Forschung 163 (1): 25–30. doi:10.1007/BF01123552. PMID 835340. 
  23. ↑ 23,0 23,1 Saastamoinen. „Forest policies, access rights and non-wood forest products in northern Europe“. FAO. 2022-yil 21-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 17-avgust.
  24. ↑ „Guide to Cloudberries“. My Little Norway. Qaraldi: 2015-yil 17-avgust.
  25. ↑ „Dette har du lov til å gjøre på tur“ (no). UT.no, Norwegian Trekking and NRK (2015). 2015-yil 16-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 17-avgust.
  26. ↑ „Lov om forbud mot plukking av moltekart - Lovdata“. lovdata.no. Qaraldi: 2022-yil 19-avgust.
  27. ↑ 27,0 27,1 „Is It Illegal To Pick Unripe Cloudberries In Norway In 2022? All You Need To Know! - The Norway Guide“ (en-US) (2022-yil 13-avgust). Qaraldi: 2022-yil 19-avgust.
  28. ↑ „Cloudberry“ (en-CA). Sierra Club BC (2016-yil 15-dekabr). — „Cloudberry is a relative of the raspberry. It has toothed leaves, white flowers in June-July and yellow-orange berries that ripen in August-September...You can find cloudberries in Canada, Scandinavia, Greenland, Russia and the US.“. Qaraldi: 2022-yil 23-oktyabr. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Rubus_chamaemorus&oldid=5260051" dan olindi