Kontent qismiga oʻtish

Rosa rugosa

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Rosa rugosa
Rosa rugosa guli
Scientific classification edit
Olam: Plantae
Kichik olam: Tracheophytes
Katta sinf: Angiosperms
Sinf: Eudicots
Kichik sinf: Rosids
Tartib: Rosales
Oila: Rosaceae
Turkum: Rosa
Tur:
R. rugosa
Binomial nomi
Rosa rugosa

Rosa rugosa — Rosales tartibli oʻsimliklarg mansub boʻlib (rugosa atirgul, plyaj atirguli, yapon atirguli, Ramanas atirguli yoki letchberry) atirgulning bir turi boʻlib, sharqiy Osiyoda, shimoli-sharqiy Xitoy, Yaponiya, Koreya va janubi-sharqiy Sibirda yetishtirilgan boʻlib, u yerda plyaj qirgʻoqlari, koʻpincha qumtepalarda oʻsadi[1]. Uni „Yapon guli“ deb ham ataladigan Rosa multiflora bilan adashtirib yubormaslik kerak. Lotincha „rugosa“ soʻzi „ajinlangan“ degan maʼnoni anglatadi, ajin soʻzi barglariga nisbatan ishora qiladi[2][3].

Tavsifi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Rosa rugosa — soʻrgʻichsimon koʻrinishdagi buta boʻlib, u ildiz bachkilari hisobiga yangi oʻsimliklarni rivojlantiradi va 1-1,5 metrgacha qalin chakalakzorlarni hosil qiladi. Poyalari koʻp sonli, qisqa shaklli, toʻgʻridan-toʻgʻri 3–10 mm uzunlikda naychalar bilan zich qoplangan. Barglari 8-15 sm uzunlikdagi, 5-9 ta dona yaproqli murakkab tuzilgan, har bir yaproqcha 3-4 sm uzunlikda boʻlib koʻpincha 7 ta boʻlib joylashadi, aniq yuzasi bilan korirovka qilingan (, shuning uchun turning nomi qogʻoz maʼnosini anglatadi). Barg ellipssimon shaklga ega boʻlib, dumaloq asosli yoki keng enli boʻlib, tepa tomoni yashil rangga ega. Bargning orqa tomoni tomirlar boʻylab tukchalar bilan yashil-kulrang rangdan iborat. Barg chetlari bo‘ylab tishchalardan iborat bo‘lib, kuraksimon shaklda boʻladi. Gulning kengligi odatda 6-9 sm boʻlgan beshta gultojbarglari bor. Gulning har bir sm² qimida 200-250 ta ogʻizchalar mavjud boʻlib, boshqa turlardan uslubi jihatidan farq qiladi[4]. Gullari yoqimli hid taratadi, toʻq pushtidan oq rangacha boʻladi (R. rugosa f. alba (Ware) Rehderda), gulkosachabarglari uzunligi 6-9 sm, gullash vaqti bahorda sodir boʻladi[5].

Rosa rugosa mevalari 2-3 sm boʻlib, gilos va olcha urugʻining diametridan qisqaroq, choʻziqroq shaklga ega. Mevalari yozning oxirida va kuzning boshida gullarni toʻkadi va koʻpchilik turlari bir vaqtning oʻzida meva beradi. Barglari odatda, kuzda toʻkilishdan oldin yorqin sariq rangga aylanadi. 

  • Gulg'unchadi
    Gulg'unchadi
  • Gullash vaqti
    Gullash vaqti
  • Atirgul kesib ko'rilganda, pomidorga o'xshash bo'lishi mumkin
    Atirgul kesib ko'rilganda, pomidorga o'xshash bo'lishi mumkin
  • Rosa rugosa kurtaklari Grape Island, Massachusetts
    Rosa rugosa kurtaklari Grape Island, Massachusetts
  • Bir vaqtning o'zida o'simlikda gullashi va meva berishi
    Bir vaqtning o'zida o'simlikda gullashi va meva berishi

.

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bu atirgul turi Amerikaga 19-asr oʻrtalarida Yaponiyadan olib kelingan; u shoʻr suv muhitiiga chidamlik xususiyati sababli qadrlanadi[2].

Oʻstirilishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Rosa rugosa manzarali oʻsimlik sifatida keng qoʻllanadi. U Yevropa va Shimoliy Amerikaning koʻplab hududlarida ekiladi. Uning koʻplab umumiy nomlari mavjud. Ularning bir nechtasi mevasining shakli pomidorga oʻxshashligini bildiradi, jumladan, plyaj pomidori yoki dengiz pomidori; boshqalar tuzli atirgul, plyaj guli atirgul, kartoshka atirguli va Turkiston atirgulini oʻz ichiga oladi[6]. AQShning baʼzi shtatlarida mevalarni vaqti-vaqti bilan plyaj olxoʻri deb ham atashadi, bu esa Prunus maritima nomini olgan oʻsimlik bilan adashlikka olib keladi[7].

Foydalanilishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shirin xushboʻy hidli gullari anʼanaviy ravishda Xitoyda gul murabbo va shirinlik tayyorlash uchun ishlatiladi[8]. Ular Yaponiya va Xitoyda pot-purri tayyorlash uchun ham qoʻllanadi. Ushbu oʻsimlik turlari anʼanaviy Xitoy tabobati olamida tartibsiz hayz ko'rish, surunkali gastrit va boshqa bir qancha kasalliklarni davolash uchun ishlatiladi[9]. Plyaj atirgullari, boshqa atirgul turlari kabi, qandolatchilikda qoʻllanishi mumkin va murabbo, sirop, choy tayyorlash yoki xom holda isteʼmol qilish uchun ishlatilishi mumkin[10].

Bu tur boshqa koʻplab atirgullar bilan oson gibridlanadi[11] va atirgul seleksionerlari tomonidan atirgul zang va atirgul qora dogʻi kasalliklariga sezilarli qarshilik koʻrsatishi uchun qoʻllanadi. Bundan tashqari, u dengiz boʻyidagi tuz purkashlariga (dengiz suvi shoʻrligi sababli toʻlqinlar hisobiga) va boʻronlarga juda chidamli boʻlib, odatda qirgʻoqdan kelgan birinchi buta hisoblanadi. U obodonlashtirishda keng qoʻllanadi, nisbatan qattiq va ob-havoga bardoshli. Koʻpkina kasalliklarga chidamli boʻlgani uchun ozgina parvarish kerak, uning koʻplab oʻstirilishiga asosiy sabab; tuzga chidamliligi uni har qanday ekologik muhitga, turli tarkibli tuproqlarda oʻsa olishi, manzarali boʻlgani sababli yoʻllar chetiga ekish uchun foydalaniladi[12].

Bogʻdorchilikda foydalanish uchun koʻplab navlari yaratilngan, gul rangi oqdan toʻq qizil-binafsha ranggacha oʻzgarib turadi va yarim juftdan qoʻsh gullarga ega, bu yerda stamenslarning bir qismi yoki barchasi qoʻshimcha gulbarglar bilan almashtiriladi. Ommabop misollar: „Rubra Plena“ (yarim qoʻsh juftli, kuchli chinnigullari, xushboʻy hidli toʻq pushti gultojbarglari, toʻq yashil rangli gulkosachabarglari va katta dumaloq toʻq sariq-qizil mevasi)[2], „Hansa“ (juda xushboʻy, qizil-binafsha rangli)[3], „Fru Dagmar Hastrup“ (pushti rangli), „Pushti Grootendorst“ (pushti, yarim juft hosil qiladi), „Blanc Double de Coubert“ (oq, dumaloq shaklli guli) va keng tarqalgan „Roseraie de L’Haÿ“, double (pushti rangli)[13] koʻpincha oʻzining juda baquvvati ildizpoyasi va uning manzarali guli uchun ishlatiladi[14].

Iqtisodiy taʼsirlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ushbu turning navlari asosan bolalar bogʻchalariga ekish uchun sotiladi. Ekishda ushbu tur boshqa atirgullar bilan chatishtirilishi mumkin. U oʻzining jozibali gullari uchun qadrlanadi va u koʻpincha devorli toʻsiqlar va maxsus chegara yaratish uchun ishlatiladi. U tuproq holatini nazorat qila oladi va Germaniya va Daniyadagi avtomobil yoʻllari boʻylab ekilgan[15].

Turlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
'White Grootendorst' yapon atirguli
'Schneekoppe' navli atirgul
'Roselina' atirguli
'Polareis' och pushti rangli gul
'Therese Bugnet' turi
'Pink Robusta' bog' atirguli
'Pink Grootendorst' madaniy navi
'Jens Munk' nomli atirgul
"Arne" oq atirgul turi
"Konrad Ferdinand Meyer" och pushti rangli atirgul
"Fimbriata" oq atirguli
'Hansa' turi

Invaziv turlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Rosa rugosa Yevropaning koʻp hududlarida tabiiylashtirilgan va u baʼzi yashash joylarida, ayniqsa Shimoliy yevropaning dengiz qirgʻoqlarida invaziv tur hisoblanadi. Birinchi marta Angliyaga 1796-yilda Yaponiyadan, keyin esa 1845-yilda Germaniyaga kiritilgan. Bu Yevropa qitʼasida gulning birinchi mavjudligi hisoblangan. 1875-yilda Rosa rugosa Daniyada, keyin esa 1918-yilda Shvetsiyada roʻyxatga olingan. 2001-yilga kelib, gul turlari Yevropaning 61 mamlakatida yaxshi oʻrganildi. Garchi u Xitoyda yaratilgan boʻlsa-da, gul populyatsiyasining sezilarli darajada kamayishi tufayli u yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan tur sifatida muhofaza qilinadi[16]. Bu turning mevalarini qushlar va hayvonlarning isteʼmol qilishi va odamlarning atirgulni sotib olib, chet elga olib ketishi tufayli dunyo boʻylab keng miqyosda tarqalishiga sharoit boʻldi[17]. U mahalliy flora bilan raqobatlasha oladi va shu bilan biologik xilma-xillikka sabab boʻladi[18]. Germaniyaning shimolidagi Sylt orolida „Sylt atirgul“ nomi bilan mashhur boʻlgan turlari yetarli darajada koʻp faunani hosil qiladi[11].

AQShning baʼzi shtatlarida mazkur turga kiruvchii atirgullarning baʼzi turlari zararli tur hisoblanadi[19]. R. rugosa Shimoliy Amerikaga birinchi marta 1845-yilda kelitilgan. U ekilgan joydan uzoqda tabiiylashtirilganligi u haqidagi birinchi maʼlumot 1899-yilda Nantucketda paydo boʻlgan va 1911-yilga kelib tez vaqt ichida atrof-muhitga tarqaladi. 1920-yilga kelib, atirgul Nantucket va Konnektikutga yaxshi oʻrnatiladi[20]. Oʻn yil oʻtgach, u „tezda yoʻqolib ketayotgan“ vakillar qatoridan ekanligi haqida maʼlumotlar tarqaldi va bugungi kunda u Buyuk britaniyaning butun dengiz qirgʻogʻida, shimoli-sharqiy va Tinch okeanining shimoli-gʻarbiy qismidagi tarqoq joylarda tabiiylashtirilgan.

Nojoʻya taʼsiri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Olimlarning aniqlashicha gulning xushboʻy hidi allergik reaktsiyalarga olib kelishi mumkin[21]. Shuning uchun ushbu turdagi oʻsimliklar bilan ishlashda ehtiyot boʻlish lozim.

Xalqaro nomlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Yapon tilida mazkur oʻsimlik hamanasu (yaponcha: 浜茄子?) „plyaj baqlajoni“ va hamanashi (yaponcha: 浜梨?) „plyaj noki“ yoki oddiygina "bara" (yaponcha: 玫瑰?) „atirgul“ deb ataladi[22].
  • Mandarin Xitoy tilida u méiguì huā (玫瑰花) „atirgul“ yoki cì méiguì (刺玫瑰) „tikanli atirgul“ deb nomlanadi.
  • Koreys tilida esa Hangul bu tur (haedanghwa, 海棠), maʼnoda „dengiz sohilidagi gullar“ deb nomlanadi.  

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „Flora of China“. eFlora. Qaraldi: 2011-yil 15-oktyabr.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Jo Ann Gardner Living with Herbs: A Treasury of Useful Plants for the Home and Garden ... Google Booksda
  3. ↑ 3,0 3,1 Sara Williams Creating the Prairie Xeriscape Google Booksda
  4. ↑ „Rosa rugosa (Rugosa Rose)“ (en). Gardenia.net. Qaraldi: 2019-yil 6-aprel.
  5. ↑ name="FOC">„Flora of China“. eFlora. Qaraldi: 2011-yil 15-oktyabr.
  6. ↑ „Rosa rugosa“. Invasive Species Compendium. CAB International. Qaraldi: 2014-yil 17-sentyabr.
  7. ↑ „Beach rose hips are NOT beach plums and other things | Mary Richmond’s Cape Cod Art and Nature“ (en-US). www.capecodartandnature.com. Qaraldi: 2017-yil 25-dekabr.
  8. ↑ „【餐桌物种日历】玫瑰“. 果壳网. 物种日历 (2016-yil 5-avgust). 2019-yil 4-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 19-oktyabr.
  9. ↑ „Mei gui hua“. TCM Wiki. Qaraldi: 2017-yil 5-fevral.
  10. ↑ „Beach rose (Rosa rugosa)“ (en-US). www.edc.uri.edu. 2022-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 19-oktyabr.
  11. ↑ 11,0 11,1 name="CABI">„Rosa rugosa“. Invasive Species Compendium. CAB International. Qaraldi: 2014-yil 17-sentyabr.
  12. ↑ name="nobanis">Weidema, I. „NOBANIS — Invasive Alien Species Fact Sheet — Rosa rugosa“. Online Database of the European Network on Invasive Alien Species — NOBANIS (2006). Qaraldi: 2012-yil 29-avgust.
  13. ↑ „ROSE, ROSERAIE DE L'HAY (Rosa rugosa Roseraie de L'Hay). Hedging Plants, Trees, Shrubs and Conifers.“. www.hedging.co.uk. Qaraldi: 2019-yil 29-oktyabr.
  14. ↑ „Rugosa Roses - Shrub Roses - Type“. www.davidaustinroses.co.uk. Qaraldi: 2019-yil 29-oktyabr.
  15. ↑ name=":1">Weidema. „Invasive Alien Species Fact Sheet –Rosa rugosa“. Agency for Spatial and Environmental Planning, Ministry of the Environment, Copenhagen, Denmark (2006).
  16. ↑ Breed, Martin; Wenhao Gan; Isermann, Maike; Zhang, Shuping (2018-04-10). „Invasive Rosa rugosa populations outperform native populations, but some populations have greater invasive potential than others“. Scientific Reports (inglizcha). 8-jild, № 1. 5735-bet. Bibcode:2018NatSR...8.5735Z. doi:10.1038/s41598-018-23974-3. ISSN 2045-2322. PMC 5893583. PMID 29636551.
  17. ↑ name=":0">„Rosa rugosa“ (en). EDDMapS.org. Qaraldi: 2019-yil 6-aprel.[sayt ishlamaydi]
  18. ↑ Weidema, I. „NOBANIS — Invasive Alien Species Fact Sheet — Rosa rugosa“. Online Database of the European Network on Invasive Alien Species — NOBANIS (2006). Qaraldi: 2012-yil 29-avgust.
  19. ↑ USDA, NRCS. National Plant Data Team. „Rugosa Rose“. The Plants Database. USDA, NRCS (2002-yil 13-may).
  20. ↑ „Rosa rugosa“ (en). EDDMapS.org. Qaraldi: 2019-yil 6-aprel.[sayt ishlamaydi]
  21. ↑ Weidema. „Invasive Alien Species Fact Sheet –Rosa rugosa“. Agency for Spatial and Environmental Planning, Ministry of the Environment, Copenhagen, Denmark (2006).
  22. ↑ „Flower Calendar“. Imperial Household Agency. Qaraldi: 2020-yil 10-fevral.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Rosa_rugosa&oldid=5231063" dan olindi