Qirgʻiz xoqonligi
Qirgʻiz xoqonligi [1] — Barsbek xogon [2] tomonidan asos solingan, 7—10-asrlarda Sibir hududida mavjud boʻlgan, 840-yilga kelib Sharqiy Tyan-Shangacha kengaygan Yenisey qirgʻizlarining davlati. Mavjudligining turli davrlarida u o'z mustaqilligini yo'qotdi. Faqat Azhe urug'ining vakillari xoqon bo'lishdi. 840—925 yillarda Qirgʻiz xoqonligi oʻz qudratining eng yuqori choʻqqisiga chiqdi. Bu davrni akademik V. DA. Bartold "Qirg'iz buyuk qudrati".
| Qirg'iz xoqonligi qirgʻizcha: Кыргыз каганаты qirgʻizcha: Kyrǵyz kaǵanaty | ||||
| ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| Poytaxti | Kemijket Ordo-Balik | |||
| Til(lar)i | Qirg'iz tili | |||
| Dini | tangrichilik | |||
| Aholisi | Qirg'izlar | |||
| Boshqaruv shakli | imperiya | |||
| Sulola | Ajo | |||
| Xoqonlar: | ||||
| - 693-711 yillarda | Barsbek | |||
| - 820-840 yillarda | Ajo | |||
| - 840-847 | Alp Solag'ay | |||
| - 847-847 | Are xoqon | |||
| Meros boʻlib oʻtishi | ||||
| ← Uygʻur xoqonligi Moʻgʻullar istilosi → | ||||
Davriylashtirish
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qirgʻiz xoqonligi 693-yilda Uygʻur xoqonligi Xitoylik Tang imperiyasidagi Yenisey qirgʻizlari yerlarini bosib olgandan keyin tashkil topgan.
- Qadimgi turklarning Xuanga qarshi qoʻzgʻolonidan soʻng (552) Yenisey qirgʻizlari davlatchilikka erishdilar [3] .
- 555-581. Yenisey qirgʻizlari davlati Turk xoqonligi parchalanmaguncha unga vassal qaramlikda boʻldi.
- 629-632. Yenisey qirgʻizlari davlati Teles xoqonligining vassali.
- 648-693. Xitoy Tan imperiyasida Yenisey qirg'izlarining hududi - Jiankun viloyati tashkil etildi.
- 758-840. Qirgʻiz xoqonligi dastlab Uygʻur xoqonligi tomonidan boshqarilgan, ammo 20 yillik urushdan soʻng Uygʻur xoqonligi quladi.
- 840-924. Bartold bu davrni qirg'izlarning buyuk kuchi deb atagan.
- 924 yilga kelib Yenisey qirg'izlari zaiflashdi, ularning xoqonligi hududi Yenisey daryosi vodiysiga, shuningdek, poytaxti Kemidjketda bo'lgan Oltoyga qisqardi [4] .
Torixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
“Qirgʻiz xoqonligi” — atamasini birinchi marta rus va sovet sharqshunosi, turkologi V. DA. Bartold .
6—7 -asrlarda Yenisey qirgʻizlari tayga xalqlariga boʻysungan holda Oʻrta Osiyo davlatlarining periferik merosini tashkil etgan, ularga gubernator Elteber (qirg. Элтебер) boshchilik qilgan. 8-asr boshlarida mahalliy bek va inallar, birinchisi Bars-bek boʻlib, xoqonlik unvoniga daʼvo qilib, xoqonlikdan ajralib chiqish va oʻz davlatini tuzish uchun kurasha boshladilar.
9-asrda - ilohiylashtirilgan xoqon oilasi bilan tez kengayib borayotgan qotti dasht imperiyasi.
840 yilda bu davlat Uyg'ur xoqonligini vayron qildi, qirg'izlar Uyg'ur poytaxti Xara-Balg’asni [5] yoqib yubordi va o'z hokimiyatini Tuva va Mo'g'ulistonga uzatdi. Uyg'urlarning qoldiqlarini ta'qib qilib, Yenisey qirg'izlari Irtish va Amurga yo'l olishdi, Sharqiy Turkiston vohalariga bostirib kirishdi. Tarixning bu davri DA. Bartold “qirg‘iz buyuk davlati” [6] deb atalgan.
Yenisey qirg'izlarining g'arbga harbiy-siyosiy ekspansiyasi G'arbiy Sibir janubidagi dasht va o'rmon-dasht hududlariga etib bordi. Aftidan, Osiyoning yuragidan kelgan musofirlar qadimgi Ugr-Magyarlarning Uralsdan ketishiga sabab bo'ldi. Buni Chelyabinsk viloyatining (rus. Челябинская область) janubidagi arxeologlarning topilmalari ("Tyuxtyat" madaniyati deb ataladigan qabrlar) tasdiqlaydi [7] .
Madaniyat
[tahrir | manbasini tahrirlash]“Ilohiy davlat” (qirg'iz el) va hukmdorga xizmat qilish harbiy tabaqa uchun eng oliy sharaf hisoblangan. Hukmdor xoqon unvonini olgan. Uning xotini katun unvoniga ega edi. Imperator juftligi xalq tomonidan ilohiy er-xotin Tengri ("Osmon") va Umay - tug'ish va bolalik davridagi ayollarning homiysi bo'lgan erdagi "gipostaz" sifatida hurmatga sazovor bo'lgan.
Koynoklar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „БРЭ/Кыргызский каганат“. 2016-yil 6-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 27-mart.
- ↑ Т.К. Чороев. Зарождение Кыргызского Каганата, 2005, г. Бишкек, Кыргызская Республика: Издательство "Раритет", 2005 — 12—14-bet.
- ↑ Ю.С. Худяков. „Древние тюрки на Енисее“ (русский). 2020-yil 18-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 8-aprel.
- ↑ „В середине IX в. Кыргызский каганат находился на вершине своего могущества, а китайский император искал с ним союза“. 2020-yil 26-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 24-mart.
- ↑ Развалины Города Хара-Балгас (Орду-Балык)
- ↑ Бартольд В. В. Киргизы: Исторический очерк. Фрунзе, 1927
- ↑ Иванов В. Финно-угры на южном Урале и в Приуралье // История татар с древнейших времён в 7 тт. Т. I. Народы степной Евразии в древности. — Казань, 2002. — С. 204—209.