Kontent qismiga oʻtish

Qabala

Koordinatalari: 40°58′53″N 47°50′45″E / 40.98139°N 47.84583°E / 40.98139; 47.84583
Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Qabala

ozarbayjoncha: Qəbələ
Shahar
40°58′53″N 47°50′45″E / 40.98139°N 47.84583°E / 40.98139; 47.84583
Mamlakat Ozarbayjon
Tuman Qabala
Hukumat
Asos solingan 1537
Maydon 1,548 km2 (598 kv mi)
Rasmiy til(lar)i ozarbayjon tili
Aholisi
 (2011)
 12 808[1]
Vaqt mintaqasi UTC+4:00
Telefon kodi +994 160
Qabala xaritada
Qabala
Qabala

Qabala (ozarbayjoncha: Qəbələ) Ozarbayjondagi shahar, Qabala tumanining maʼmuriy markazi[2]. Munitsipalitet tarkibiga Qabala shahri va Küsnat qishlogʻi kiradi[3]. Ilgari shahar Kutkashen nomi bilan mashhur boʻlgan, ammo Ozarbayjon Respublikasi mustaqillikka erishgach, arxeologik obyekti 20 km janubi-gʻarbda joylashgan Kavkaz Albaniyasining sobiq poytaxti Gabala shahri sharafiga shahar nomi oʻzgartirildi.

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Antik davr

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gabala — Kavkaz Albaniyasining qadimiy poytaxti. Arxeologik dalillar shuni koʻrsatadiki, shahar miloddan avvalgi IV asrdayoq Kavkaz Albaniyasining poytaxti boʻlgan[4]. Hozirgacha bu yerda qadimiy shahar xarobalari va Kavkaz Albaniyasining asosiy darvozasi bor. Chuxur qishlogʻi yaqinida olib borilayotgan qazishmalar shuni koʻrsatadiki, Gabala eramizdan avvalgi IV-III asrlar va 18-asrlargacha savdo va hunarmandchilik rivojlangan asosiy shaharlardan biri boʻlgan. Qadimiy shahar xarobalari viloyat markazidan 15 km uzoqlikda, Garachoy va Jourluchoy daryolari oraligʻidagi hududda joylashgan[5]. Gabala 2500 yillik Buyuk Ipak yoʻlining oʻrtasida joylashgan boʻlib, uni Kichik Pliniy „Kabalaka“, yunon geografi Ptolemey Klavdiy „Xabala“, arab tarixchisi Ahmad ibn Yahyo al-Balozuriy „Xazar“ nomi bilan tilga olgan. 19-asrda ozarbayjonlik tarixchi Abbasgulu Bakixonov oʻzining „Gulistoni Irem“ kitobida Kbala yoki Xabala aslida Gabala ekanligini eslatib oʻtgan.

Miloddan avvalgi 60-yillarda Rim qoʻshinlari Kavkaz Albaniyasiga hujum qilishdi, ammo Qabala hududini egallashga muvaffaq boʻlishmadi. Milodiy 262-yilda Kavkaz Albaniyasi Sosoniylar davlati tomonidan bosib olingan, ammo siyosiy va iqtisodiy maqomini saqlab qolgan. 464-yilda shimoliy koʻchmanchi qabilalarning koʻp yillik bosqinlari tufayli oʻz mustaqilligini yoʻqotdi va poytaxtini Partavaga (hozirgi Ozarbayjondagi Bardaa) koʻchirishga majbur boʻldi.

Feodal davr

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gabalani Shirvonshoh Fariburz, 1120-yilda Gruziya qiroli David IV, 1386-yilda Amir Temur, 1538-yilda Safaviylar shohi Tahmosb I, 1734-yilda fors shohi Nodirshoh egallab olgan, ammo oʻz madaniyati va oʻziga xosligini saqlab qola olgan. 1747-yilda Nodirshoh vafotidan keyin viloyat mustaqil xonlik va sultonliklarga boʻlinib ketdi va Gabala Qutqashen sultonligiga aylandi. U Gabala Mahali deb ham atalgan. Ozarbayjon Respublikasi 1813-yilda Rossiya-Fors urushi (1804-1813) va natijada tuzilgan Guliston shartnomasi natijasida Qojarlar sulolasi boshqaruvidagi Fors imperiyasidan Rossiya imperiyasi tomonidan qoʻshib olingan. 1813-yilda maʼmuriy islohotlar oʻtkazdi va 1841-yilda bu hududdagi xonliklar tugatilib, hududlar gubernatorlik tarkibiga kiritildi. Gabala hududi Yelizavetpol gubernatorligining Nuxa uyezdiga qoʻshildi. Gabaladagi arxeologik topilmalar tufayli u 1985-yilda Milliy davlat qoʻriqxonasi deb eʼlon qilingan[6].

Respublika davri

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ozarbayjondagi Albaniya poytaxti Gabala darvozalari xarobalari
Qabala tabiati

Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin Qabala oʻz tarixida koʻrilmagan miqyosda qayta qurish jarayonini boshladi[7]. Sovet davridan qolgan minglab binolar uning qirgʻogʻida yashil kamar qurish uchun buzib tashlangan; Qabala etagini toʻldirib oʻzlashtirilgan yerlarda bogʻlar va parklar barpo etildi[8]. Umumiy tozalash, texnik xizmat koʻrsatish va axlat yigʻishda yaxshilanishlar amalga oshirildi va bu xizmatlar endi Gʻarbiy Yevropa standartlariga mos keladi. Shahar Kaspiy dengizi qirgʻoqlari boʻylab shimol oʻqida jadal sur’atlar bilan rivojlanmoqda.

2010-yillardan boshlab Qabala 2013-yildagi Turkiy Kengash sammiti kabi voqealar magniti sifatida namoyon boʻlmoqda[9]. 2013-yilda shahar Ozarbayjon va mintaqa tarixiga qoʻshgan uzoq yillik hissasi eʼtirof etilgan holda Mustaqil davlatlar hamdoʻstligining madaniy poytaxti deb eʼlon qilindi[10].

Geografiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shaharning geografik joylashuvi va togʻli relefi vertikal qurgʻoqchilik zonasida murakkab iqlim sharoitining shakllanishiga, shuningdek, daryolar tarmogʻining zichligi va tuproq-oʻsimlik qoplamining boyligiga katta taʼsir koʻrsatdi[11]. Qabala hududining relefi va nam iqlim sharoiti hududda qalin daryolar tarmogʻining shakllanishiga olib keldi. Shahar daryolari Koʻra havzasining chap tarmoqlariga tegishli boʻlib, toʻgʻridan-toʻgʻri Koʻra yoki Shirvon zonasi daryolariga quyiladi[11].

Shahar kashtan va findiq daraxtlariga boy[2]. Tumanning oʻsimlik va hayvonot dunyosi boy. Oʻrmonda kiyik va togʻ turlari, yovvoyi choʻchqa, quyon, ayiqlar, boʻrilar, tulkilar va koʻplab qushlar — qirgʻovul, grouse, frankolin va boshqalarni topish mumkin. Bu xususiyatlar ovchilarni oʻziga tortadi.

Iqlimi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qabala nam subtropik iqlim (Cfa) chegarasiga yaqin nam kontinental iqlimga (DFA) ega. Qabala iqlimi issiq moʻtadil, qishi past yerlarda quruq, baland togʻlarda sovuq va nam, janubda yillik yogʻin miqdori 500-600 mm, shimoliy baland togʻlarda 1600 mm gacha[12].

Iqtisodiyoti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qabala iqtisodiyoti qisman qishloq xoʻjaligiga, qisman turizmga asoslangan boʻlib, ayrim ishlab chiqarish tarmoqlari, asosan, oziq-ovqat konservalari, tamaki va ipak qurti quritish bilan shugʻullanadi[5]. Shaharning asosiy ishlab chiqarish kompaniyalari muhandislik, qurilish, pivo va distillash va oziq-ovqat ishlab chiqarish bilan shugʻullanadi[13][14]. Shuningdek, „Beltmann“ pianino zavodi ham bor, uning pianino ishlab chiqaruvchisi Xans Leferink — 1901-yilda Niderlandiya Qirolligida shunga oʻxshash biznesga asos solgan Iogann Beltmanning nabirasi[15][16]. Tumanda sharbat zavodi, yongʻoq zavodi kabi turli zavodlar ishlab turibdi.

Turizmi va savdosi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qabala oʻzining bahoriy iqlimi, togʻli landshafti va xilma-xil faunasi tufayli sayyohlik maskani hisoblanadi[17]. Koʻpgina jahon darajasidagi mehmonxonalar va kurortlar mavjud boʻlib, ular Kavkaz tarmogʻining koʻp qismini tashkil qiladi[18]. Hududning tabiiy iqlim sharoiti tumanda yozgi va qishki turizmni rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Qabalaning shimoliy tomoni Katta Kavkaz togʻ tizmasining janubiy yon bagʻirlariga, markaziy qismi Alazan-Haftaron vodiysiga, janubiy qismi Ajinohur togʻlariga tegishli. Bundan tashqari, respublikaning eng baland choʻqqisi — Bozorduzu togʻi (4466 metr) shu hududda joylashgan[12].

Qabalada Yeddi Goʻzel sharsharasi ham joylashgan. Bu nom sharsharaning yetti bosqichidan kelib chiqqani uchun „yetti goʻzal“ degan maʼnoni anglatadi, lekin ayni paytda klassik Nizomiy Ganjaviy hikoyasini aks ettiradi. Vandam gʻarbidagi oʻrmonzorlarda joylashgan sharsharaga har yili minglab odamlar koʻtarilishadi — pastki qavatlarga zinapoyalar orqali chiqish mumkin[19].

Shaharda „Qabaland“ koʻngilochar bogʻi, konkida uchish maydonchasi va yunoncha teatr, tashqarida konsertlar uchun maxsus qurilgan ijara uylari mavjud[20]. Qabalada bir qancha qebelede kiraye evler savdo markazlari ham bor[21].

Qabalada Ozarbayjondagi eng yaxshi changʻi kurorti[22] va Kavkazdagi eng ilgʻorlardan biri hisoblangan Tufandag togʻ-changʻi majmuasi joylashgan[23]. Majmua kuniga 3000 kishigacha xizmat qiladi[24].

Madaniyati

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qabala xalqaro musiqa festivali.

2009-yildan beri shaharda Qabala xalqaro musiqa festivali oʻtkazib kelinadi, unda Al Jarro va Qirollik filarmonik orkestri kabi klassik va jazz ijrochilarining chiqishlari namoyish etiladi[25][26].

Qabala shuningdek, Qabala tarixiy etnografiya muzeyi va Qabala madaniyat markazi kabi koʻplab muzeylarga, xususan, Jalil Mammadqulizoda nomidagi xalq teatriga ega[27].

Diqqatga sazovor joylari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qabala radar stansiyasining 1984-yilgi tasviriy konsepsiyasi.

Qabala miloddan avvalgi 4-asrga oid qadimiy devor bilan oʻralgan shahar Çuxur Qəbələ xarobalari bilan mashhur. Shaharda katta urush yodgorligi, koʻplab qadimiy tosh uylar va ulkan kitob shaklidagi Rashidbek yodgorligi joylashgan[2].

Yana bir diqqatga sazovor joy — Qabala radar stansiyasi boʻlib, u shahardan koʻrinib turadigan masofada janubiy ufqda joylashgan. Sobiq SSSRdagi ikkita Daryal tipidagi raketalarni erta ogohlantirish stantsiyalaridan biri sanaladi[28].

Parklari va bogʻlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qabala milliy hukumat tomonidan saqlanib qolgan yoki yashil zonalar sifatida belgilangan katta yashil oʻsimliklarga ega. Shahar tarkibiga Ozarbayjondagi eng katta istirohat bogʻi boʻlgan „Qabaland“ kiradi[29].

Sporti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shaharda Ozarbayjon futbolining yuqori ligasida qatnashadigan bitta professional futbol jamoasi bor — hozirda Ozarbayjon Premer-ligasida oʻynaydigan Qabala. Jamoani 2010—2011-yilgi mavsumda Angliya va Arsenalning sobiq futbolchisi Tony Adams boshqargan[30]. Klublar uy oʻyinlarini Qabala shahar stadionida oʻtkazadi. Qabala ot poygalari majmuasi ot poygalari musobaqalari uchun ishlatiladi[31]. 2013-yildan boshlab shaharda Qabala otish klubi faoliyat yuritmoqda[32].

Oshxonasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tumanning Ozarbayjonning boshqa hududlari kabi oshxonasi boy[manba kerak]. Mahalliy taomlar orasida Qabala palovi, yongʻoqli doʻlma, dovga, uchguloq va chigirtma turlari (tovuq chigirtma, baqlajon chigirtma, chigirtma palov, yangi yashil loviya chigirtma va boshqalar mashhur.

Transporti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jamoat transporti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qabala muntazam avtobus va mikroavtobus orqali Boku, kamroq qatnov orqali esa boshqa tuman markazlari bilan bogʻlangan. Shahar ichida soatiga bir yoki ikki marta uchta raqamli mikroavtobus yoʻnalishlari mavjud.

Havo transporti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qabala aeroporti shahardan 20 km janubda joylashgan. Bokuga haftasiga ikki marta reyslar va Dubay va Rossiyaga xalqaro aloqalar mavjud[33].

Taʼlimi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shaharda 4 ta boshlangʻich maktab, 5 ta oʻrta maktab va 4 ta maxsus maktab bor[34].

Sogʻliqni saqlash tizimi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qabala markaziy mintaqaviy kasalxonasi shahardagi eng yirik shifoxona boʻlib, Qabala bolalar kasalxonasi va Qabala davolash-diagnostika markazi reabilitatsiya va uzoq muddatli kasalliklar va sharoitlarga ixtisoslashgan[35].

Mintaqaviy OAV

[tahrir | manbasini tahrirlash]

SSSR davrida Qabalada „Galibiyat“ gazetasi nashr etilgan.

Hozirda bir guruh yoshlar tumanning turizm salohiyatini rivojlantirish maqsadida Qabala haqida maʼlumot beruvchi Gabalacity.net sayti yaratgan.

Tumanda bugun 1933-yil 15-oktabrda „Boʻl“ nomi bilan nashr etilgan „Qabala“ gazetasi nashr etilmoqda[36].

Galereya

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Qabaland koʻngiolchar parki
    Qabaland koʻngiolchar parki
  • Qadimiy Qabala qal’asi
    Qadimiy Qabala qal’asi
  • Qabala qal’asi arxeologik joyi
    Qabala qal’asi arxeologik joyi
  • Arxeologik qazishmalar
    Arxeologik qazishmalar
  • Qabaladagi arxeologik qazishmalar
    Qabaladagi arxeologik qazishmalar
  • Sopol topilmalar
    Sopol topilmalar
  • Qabala koʻli
    Qabala koʻli
  • Qoʻlda ishlangan qushlar
    Qoʻlda ishlangan qushlar
  • Hunarmandchilik Qabaladagi alohida sanʼat turi hisoblanadi
    Hunarmandchilik Qabaladagi alohida sanʼat turi hisoblanadi
  • Qabaladagi sharshara
    Qabaladagi sharshara

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „Azərbaycan Respublikası Qəbələ Rayon İcra Hakimiyyəti“. www.qebele-ih.gov.az.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 „Gabala Travel Guide - Tours, Attractions and Things To Do“. www.advantour.com.
  3. ↑ „Belediyye Informasiya Sistemi“ (az). 2008-yil 24-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  4. ↑ „6.2 Revisiting History: Ancient Gabala“. azer.com.
  5. ↑ 5,0 5,1 „Xəta 404 - Səhifə tapılmadı!“. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi.
  6. ↑ „Azərbaycan Respublikası Qəbələ Rayon İcra Hakimiyyəti“. www.qebele-ih.gov.az.
  7. ↑ „History of Qabala“. www.qebele-ih.gov.az. Qaraldi: 2014-yil 11-noyabr.
  8. ↑ „Президент Ильхам Алиев: Сегодня Габала стала одним из культурных и туристических центров Азербайджана“. www.azeri.lv. Qaraldi: 2014-yil 11-noyabr.
  9. ↑ „The Third Turkic Council Summit Meeting was held in Gabala“. www.mfa.gov.tr. Qaraldi: 2014-yil 11-noyabr.
  10. ↑ „Summit to See“. www.thebusinessyear.com. 2014-yil 11-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 11-noyabr.
  11. ↑ 11,0 11,1 „The climate of the region“. www.qebele-ih.gov.az. Qaraldi: 2014-yil 11-noyabr.
  12. ↑ 12,0 12,1 „Azerbaijan Republic Gabala Region Executive Power“. Qaraldi: 2017-yil 26-may.
  13. ↑ „Wine Adventures of Italians in Qabala. Furor Magazine (March 2013)“. www.aspiwinery.com. Qaraldi: 2014-yil 11-noyabr.
  14. ↑ „Infrastructure of Gabala“. www.qebele-ih.gov.az. Qaraldi: 2014-yil 11-noyabr.
  15. ↑ „"Beltman" piano factory“. www.qebele-ih.gov.az. Qaraldi: 2014-yil 11-noyabr.
  16. ↑ Beltmann website (Wayback Machine saytida 2 April 2015 sanasida arxivlangan)
  17. ↑ Qəbələ rayonu on Qabala.aztelekom.org (Wayback Machine saytida 25 July 2011 sanasida arxivlangan) (ozarbayjoncha)
  18. ↑ „Recommended for you in Gabala“. www.booking.com. Qaraldi: 2014-yil 10-noyabr.
  19. ↑ Yeddi Gözəl
  20. ↑ Machlachlan, Fiona „Getting to know Dmitry Yablonsky“. Visions of Azerbaijan. Qaraldi: 2011-yil 23-sentyabr.
  21. ↑ „Grand shopping center to be opened in Gabala“. www.today.az. Qaraldi: 2014-yil 10-noyabr.
  22. ↑ „Ski resorts Azerbaijan - skiing in Azerbaijan (Azərbaycan)“. www.skiresort.info.
  23. ↑ „Mountain-skiing tourist complexes“. azerbaijan.travel. 2014-yil 11-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 10-noyabr.
  24. ↑ „Ilham Aliyev reviewed progress of construction of the "Tufan" summer and winter ski resort in Gabala“. en.president.az. Qaraldi: 2014-yil 10-noyabr.
  25. ↑ „Gabala International Music Festival programme“. news.az. 2010-yil 1-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 15-avgust.
  26. ↑ „Second International Music Festival officialy [sic] opens in Gabala“. news.az. 2010-yil 5-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 15-avgust.
  27. ↑ „Culture in Qabala“. www.qebele-ih.gov.az. Qaraldi: 2014-yil 11-noyabr.
  28. ↑ „Gabala Radar Station: "Somebody is watching us"“. 2009-yil 26-avgustda asl nusxadan arxivlangan.
  29. ↑ „Travel to Gabala“. azerbaijan.travel. 2017-yil 1-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 9-noyabr.
  30. ↑ „Tony Adams' grand plans for Azerbaijan“ (2010-yil 11-may).
  31. ↑ „"Qəbələ" atıcılıq klubu Dünya Kubokunun finalına ev sahibliyi edəcək“ (az). az.trend.az (2014-yil 21-oktyabr). Qaraldi: 2014-yil 10-noyabr.
  32. ↑ „Target in Sight“. www.thebusinessyear.com. 2014-yil 11-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 11-noyabr.
  33. ↑ Yagubov, Elvin. „New flight launched from Qabala to Moscow“. apa.az/. Azeri-Press Agency (APA) LLC (2014-yil 25-iyul). Qaraldi: 2014-yil 28-iyul.
  34. ↑ „Qəbələdə Təhsil“ (az). www.qebele-ih.gov.az. Qaraldi: 2014-yil 12-noyabr.
  35. ↑ „Healthcare in Gabala“. www.qebele-ih.gov.az. Qaraldi: 2014-yil 11-noyabr.
  36. ↑ Qəbələ rayonu

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Qabala&oldid=4346396" dan olindi