Kontent qismiga oʻtish

Psixologiya tarixi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Psixologiya — „xulq-atvor va aqliy jarayonlarni ilmiy oʻrganish“ deb taʼriflanadi. Inson ongi va xulq-atvoriga falsafiy qiziqish Misr, Fors, Gretsiya, Xitoy va Hindistonning qadimgi sivilizatsiyalari davridan boshlangan[1].

Psixologiya eksperimental tadqiqot sohasi sifatida 1854-yilda Germaniyaning Leyptsig shahrida Gustav Fexner hissiy tajribalar haqida hukm chiqarish va ular ustida qanday tajriba oʻtkazish haqida birinchi nazariyani yaratgandan soʻng boshlangan. Bugungi kunda Signalni aniqlash nazariyasi sifatida eʼtirof etilgan Fexner nazariyasi qiyosiy mulohazaning statistik nazariyalari va uning gʻoyalari asosida minglab tajribalar rivojlanishini bashorat qildi. Keyinchalik, 1879-yilda Vilgelm Vundt Germaniyaning Leyptsig shahrida faqat psixologik tadqiqotlarga bagʻishlangan birinchi psixologik laboratoriyaga asos soldi. Vundt oʻzini psixolog deb atagan birinchi odam ham edi. Vundtning muhim kashfiyotchisi Ferdinand Uebervasser (1752-1812) edi, u 1783-yilda oʻzini empirik psixologiya va mantiq professori etib tayinladi va Germaniyaning Eski Myunster universitetida empirik psixologiya boʻyicha maʼruzalar oʻqidi[2]. Bu sohaga boshqa muhim hissa qoʻshganlar orasida Hermann Ebbinghaus (xotirani oʻrganish boʻyicha kashshof), Uilyam Jeyms (amerikalik pragmatizmning otasi) va Ivan Pavlov (klassik konditsionerlik bilan bogʻliq protseduralarni ishlab chiqqan).

Eksperimental psixologiyaning rivojlanishidan koʻp oʻtmay, amaliy psixologiyaning har xil turlari paydo boʻldi. G.Stenli Xoll 1880-yillarning boshlarida Germaniyadan AQSHga ilmiy pedagogikani olib keldi. Jon Dyuining 1890-yillardagi taʼlim nazariyasi yana bir misol edi. Shuningdek, 1890-yillarda Gyugo Myunsterberg psixologiyani sanoat, huquq va boshqa sohalarda qoʻllash haqida yozishni boshladi. Lightner Witmer 1890-yillarda birinchi psixologik klinikani yaratdi. Jeyms MakKin Kettell 1890-yillarda birinchi aqliy test dasturini yaratish uchun Frensis Galtonning antropometrik usullarini moslashtirdi. Shu bilan birga, Vena shahrida Zigmund Freyd ongni oʻrganish uchun psixoanaliz deb nomlangan mustaqil yondashuvni ishlab chiqdi.

XX-asr Edvard Titchenerning Vundt empirizmini tanqid qilganiga munosabat bildirgan. Bu B. F. Skinner tomonidan ommalashtirilgan Jon B.Uotson tomonidan bixeviorizmning shakllanishiga yordam berdi. Bixeviorizm ochiq xulq-atvorni oʻrganishga urgʻu berishni taklif qildi, chunki buni miqdoriy va oson oʻlchash mumkin. Dastlabki bixevioristlar "ong"ni oʻrganishni samarali ilmiy oʻrganish uchun juda noaniq deb hisoblashgan. Biroq, Skinner va uning hamkasblari fikrlashni yashirin xulq-atvor shakli sifatida oʻrganishdi, ularda ochiq (omma tomonidan kuzatilishi mumkin boʻlgan) xatti-harakatlar bilan bir xil printsiplarni qoʻllashlari mumkin edi.

XX-asrning soʻnggi oʻn yilliklarida inson ongini oʻrganishga fanlararo yondashuv boʻlgan kognitiv fanning yuksalishi kuzatildi. Kognitiv fan yana kognitiv psixologiya, tilshunoslik, informatika, falsafa, bixeviorizm va neyrobiologiya vositalaridan foydalangan holda "aql"ni tadqiqot mavzusi sifatida koʻrib chiqadi. Tadqiqotning ushbu shakli inson ongini keng tushunish mumkinligini va bunday tushunchani sunʼiy intellekt kabi boshqa tadqiqot sohalarida qoʻllash mumkinligini taklif qildi.

Psixologiyaning „kuchlar“ yoki „toʻlqinlar“ deb ataladigan kontseptual boʻlinmalari mavjud boʻlib, ular maktablari va tarixiy tendentsiyalariga asoslanadi. Ushbu atama psixologlar orasida 1930-yillardan boshlab terapevtik amaliyotda kuchayib borayotgan gumanizmni, Uotsonning bixeviorizmi va Freyd psixoanalizining deterministik tendentsiyalariga javoban „uchinchi kuch“ deb atalganini farqlash uchun ommalashgan[3]. Gumanistik psixologiyaning muhim tarafdorlari Karl Rojers, Avraam Maslou, Gordon Allport, Erich Fromm va Rollo Meydir. Ularning gumanistik kontseptsiyalari ekzistensial psixologiya, Viktor Franklning logoterapiyasi, pozitiv psixologiya (Martin Seligman yetakchi eksponentlardan biri), C. R. Kloningerning farovonlik va xarakter rivojlanishiga yondashuvi[4], shuningdek, transpersonal psixologiya bilan bogʻliq. Ma'naviyat, oʻz-oʻzidan oʻtish, oʻz-oʻzini anglash, oʻz-oʻzini amalga oshirish va eʼtiborlilik kabi tushunchalarni oʻzida mujassam etgan[5]. Kognitiv xulq-atvor psixoterapiyasida shunga oʻxshash atamalar ham kiritilgan boʻlib, ular tomonidan

  • „birinchi toʻlqin“ boshlangʻich xulq-atvor terapiyasi hisoblanadi;
  • „ikkinchi toʻlqin“, Albert Ellisning kognitiv toʻlqini;
  • „uchinchi toʻlqin“, qabul qilish va majburiyat terapiyasi bilan, insonning salbiy fikrlash sxemalariga qarshi turish oʻrniga qadriyatlarga, oʻz-oʻzini anglash usullariga, qabul qilish va psixologik moslashuvchanlikka intilishini taʼkidlaydi[6].
  • „Toʻrtinchi toʻlqin“ terapevt nuqtai nazariga bogʻliq boʻlgan heterojenligi va nazariy yoʻnalishi uchun baʼzi tadqiqotchilar tomonidan tanqid qilingan tarzda transpersonal tushunchalar va ijobiy gullashni oʻz ichiga olgan toʻlqin boʻladi[7].
  • „Beshinchi toʻlqin“ endi oldingi tushunchalarni birlashtiruvchi nazariyaga integratsiyalashga intilayotgan bir guruh tadqiqotchilar tomonidan taklif qilingan[8][9].

Dastlabki psixologik fikrlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tarix davomida koʻplab madaniyatlar ong, yurak, qalb, ruh, miya va boshqalarning tabiati haqida mulohaza yuritgan.

Qadimgi yunon faylasuflari Thalesdan (miloddan avvalgi 550-yil) hatto Rim davrigacha boʻlgan davrda oʻzlari psuchẽ (psixika) deb atagan („psixologiya“ning birinchi yarmi undan olingan), shuningdek, boshqa nazariyalarni ishlab chiqdilar. „psixologik“ atamalar — nous, thumos, logistikon va boshqalar[10]. Klassik Yunonistonda (miloddan avvalgi V asr) faylasuflar tabiat qonunlari inson taqdirini belgilovchi xudolar va jinlardan farqli oʻlaroq, bizning dunyomizni shakllantiradi, degan eʼtiqodni „naturalizm“ ni oʻrgatishgan. Masalan, Alkmeon yurakni emas, miyani „fikr organi“ deb hisoblardi. U tanadan miyaga koʻtarilayotgan sezgi nervlarini kuzatib, aqliy faoliyat markaziy asab tizimida paydo boʻlishini va ruhiy kasallikning sababi oʻz-oʻzidan ekanligini taʼkidladi. U bu tushunchani ruhiy kasalliklar va davolash usullarini tasniflashda qoʻllagan. Bu psixologlarning eng taʼsirchanlari Platon (ayniqsa, Respublikada)[11], Pifagor va Aristotelning (xususan, Peri Psyches, lotincha „De“ nomi bilan mashhur boʻlgan) hisoblanadi[12]. Platonning ruhning uch tomonlama nazariyasi, Arava allegoriyasi va eros kabi tushunchalar psixikaning keyingi Gʻarb falsafasi qarashlarini belgilab berdi va Freydning id, ego va super-ego va libido kabi zamonaviy psixologik takliflarini kutdi. „1920-yilda Freyd psixoanalizning ilmiy va madaniy oʻzaro bogʻliqligini aniqlashga qaratilgan strategiyaning bir qismi sifatida Platonni oʻz nazariyasining asoschisi sifatida koʻrsatishga qaror qildi“[13]. Ellinistik faylasuflar (yaʼni stoiklar va epikuriylar) bir qancha muhim jihatlarda, ayniqsa, ongning fiziologik asoslari masalalari bilan shugʻullanishlarida Klassik yunon anʼanalaridan ajralib chiqdilar[14]. Rim shifokori Galen bu masalalarga eng batafsil va taʼsirchan tarzda murojaat qilgan. Yunon anʼanalari bu mavzu boʻyicha baʼzi xristian va islomiy fikrlarga taʼsir qildi.

Yahudiy-xristianlik anʼanalarida Intizom qoʻllanmasi (Oʻlik dengiz oʻramlaridan, taxminan miloddan avvalgi 21-61 yillar) inson tabiatining ikki temperamentga yoki qarama-qarshi ruhlarga boʻlinishini qayd etadi[15].

Valter M.Friman 2008-yilda Mind and Matter jurnalida chop etilgan „Nonlinear Brain Dynamics and Intention As Aquinas“ nomli maqolasida tomizm neyrodinamika bilan eng mos keladigan bilishni tushuntiruvchi falsafiy tizim ekanligini taklif qiladi[16].

Osiyoda Xitoy oʻz taʼlim tizimining bir qismi sifatida qobiliyat testlarini oʻtkazishning uzoq tarixiga ega edi. 2500 yil muqaddam Xitoy matnlarida neyropsikiyatrik kasalliklar, shu jumladan epilepsiya bilan yoki epilepsiyasiz maniya va psixoz taʼriflari qayd etilgan. „Muvozanatsizlik“ psixoz mexanizmi edi. Taʼriflangan boshqa holatlarga chalkashlik, vizual illyuziyalar, mastlik, stress va hatto yomon munosabat kiradi.

Milodiy 6-asrda Lin Xie birinchi tajriba oʻtkazdi, unda u odamlardan bir qoʻli bilan kvadrat chizishni va bir vaqtning oʻzida ikkinchi qoʻli bilan aylana chizishni soʻradi (goʻyoki odamlarning chalgʻitishga zaifligini tekshirish uchun). Taʼkidlanishicha, bu birinchi psixologiya tajribasi edi[17][18].

Hindiston oʻzining Vedanta falsafiy asarlarida „men“ nazariyasiga ega edi. Bundan tashqari, hindular shaxsning oʻzini koshalar deb nomlanuvchi turli darajalar bilan oʻralgan deb oʻylashgan[19]. Bundan tashqari, Sankya falsafasiga koʻra, ong besh komponentdan iborat, jumladan manas (pastki ong), ahankara (menlik hissi), chitta (ongning xotira banki), budhi (aql) va atman (oʻzlik/ruh). Patanjali yoga anʼanalarining asoschilaridan biri boʻlib, miloddan avvalgi 200-400 yillar (buddist psixologiyasidan oldingi davr) va Vedalarning talabasi edi. U nafas va ong fanini rivojlantirdi va oʻz bilimlarini 194-196 yillar oraligʻida Patanjali yoga sutralari deb nomlangan aforizmlar shaklida yozdi. U psixologik moslashuvchanlik va muvozanat uchun zamonaviy yoga ishlab chiqdi. U yogadan hozirgidek tashvish, depressiya va ruhiy kasalliklar uchun terapevtik tarzda foydalangani maʼlum[20]. Buddist falsafalar bir qancha psixologik nazariyalarni ishlab chiqdilar (qarang Buddizm va psixologiya), ong va tushunchalarni talqin qilish, masalan, yigʻindilar (skandhalar), boʻshliq (sunyata), oʻz-oʻzidan boʻlmagan (anatta), ong va Budda-tabiat, bugungi kunda ularga murojaat qilinadi. Gumanistik va transpersonal psixologiya nazariyotchilari tomonidan[21][22] bir nechta buddist nasl-nasabi zamonaviy Gʻarb psixologiyasiga oʻxshash tushunchalarni ishlab chiqdi. Masalan, ongsiz, shaxsiy rivojlanish va xarakterni yaxshilash[23][24], ikkinchisi Sakkizlik ezgu yoʻlning bir qismi boʻlib, Tathagatagarbha Sutrada ifodalangan[25]. Teravada kabi Hinayana anʼanalari koʻproq individual meditatsiyaga eʼtibor qaratadi. Mahayana anʼanalari esa boddhisattva idealini amalga oshirishda Buddaning donoligi (prajña) va rahm-shafqat (karuṇā) tabiatiga erishishni taʼkidlaydi. Lekin uni metafizik jihatdan koʻproq tasdiqlaydi. Buddist rohib va olim D.T.Suzuki shaxsning ichki maʼrifati va aqlining o‘z-o‘zini anglashining ahamiyatini taʼriflaydi. Tadqiqotchi Devid Germano Longchenpa haqidagi dissertatsiyasida dzogchen taʼlim avlodida oʻz-oʻzini namoyon qilish muhimligini ham koʻrsatadi[26].

Oʻrta asr musulmon tabiblari ham turli „aql kasalliklari“ bilan ogʻrigan bemorlarni davolash usullarini ishlab chiqdilar[27].

Ahmad ibn Sahl al-Balxiy (850-934) bu anʼanada birinchilardan boʻlib tana va aql bilan bogʻliq kasalliklarni muhokama qilgan. Al-Balxiy tan va ruh sogʻlom yoki kasal boʻlishi yoki „muvozanatli yoki muvozanatsiz“ boʻlishi mumkinligini tan oldi. Tanadagi nomutanosiblik isitma, bosh ogʻrigʻi va boshqa tana kasalliklariga olib kelishi mumkin, ruhning muvozanati esa gʻazab, tashvish, gʻamginlik va boshqa nafs bilan bogʻliq alomatlarga olib kelishi mumkinligini yozgan[28].

Ibn Sino ham xuddi shunday, nafs bilan bogʻliq kasalliklarni davolashda dastlabki ishlarni amalga oshirdi va ongdagi oʻzgarishlarni ichki tuygʻular bilan bogʻlash tizimini ishlab chiqdi. Avitsenna, shuningdek, biz hozirda neyropsikiyatrik kasalliklar sifatida tanilgan hodisalarni, jumladan, gallyutsinatsiya, maniya, dahshatli tush, melanxoliya, demans, epilepsiya va tremorni tasvirlab berdi[29].

Psixologiya bilan bogʻliq masalalarni muhokama qilgan qadimgi va oʻrta asr mutafakkirlari:

  • Afinalik Suqrot (miloddan avvalgi 470 — 399 yillar). Fazilatli axloqni taʼkidladi. Gnoseologiyada — dialektika haqiqatga intilishda markaziy oʻrin tutadi[30].
  • Miloddan avvalgi 4-asrdayoq yunon shifokori Gippokrat ruhiy buzilishlar gʻayritabiiy emas, balki jismoniy sabablar bilan bogʻliq degan nazariyani ilgari surgan[31].
  • Aflotunning ruh haqidagi uchlik nazariyasi, Arava allegoriyasi va eros kabi tushunchalar ruhiyat haqidagi keyingi Gʻarb falsafasi qarashlarini belgilab berdi va zamonaviy psixologik takliflarni kutdi[32].
  • Miloddan avvalgi 387-yilda Aflotun aqliy jarayonlar sodir boʻladigan joy miya ekanligini taʼkidlagan[33].
  • Boethius va uning ishi oʻzi va falsafa oʻrtasidagi xayoliy psixologik dialogni ifodalagan. Falsafa ayol sifatida tasvirlangan va dunyoning koʻrinadigan tengsizligiga qaramay, buni taʼkidlagan.
  • Milodiy 6-asrda Lin Xie erta psixologik tahlil tajribasini oʻtkazdi. Bu birinchi psixologiya eksperimenti ekanligi taʼkidlangan[34].
  • Ali ibn Sahl Rabbon at-Tabariy Al-iloj an-nafs(baʼzan „psixoterapiya“ deb tarjima qilinadi)ni ishlab chiqqan[35].
  • Padmasambhava VIII-asrda Tibetning tibbiyot Buddasi boʻlib, oʻsha paytdagi Buddist Hindistondan tibetliklarni qoʻrqitish uchun chaqirilgan va Tibet psixiatriya tibbiyotini rivojlantirishda muhim rol oʻynagan[36].
  • Patanjali yoga va nafas olish mashqlari va ichki tinchlik orqali psixologik muvozanat va chidamlilik usuliga asos solgan[37].
  • Abu al-Qosim az-Zahraviy (Abulkasis) bosh jarrohligini tasvirlagan[38]
  • Thomas Aquinas asarlarida hissiyotlar haqida tushuncha berilgan[39].
  • Albertus magnus psixologiya va falsafiy nazariyalarda metafizik axloqni tasvirlaydi.
  • Maymonidlar quturish va belladonna zaharlanishini tasvirlagan[40].

Witelo idrok psixologiyasining kashshofi hisoblanadi. Uning Perspektivasi psixologiyaga oid koʻplab materiallarni oʻz ichiga oladi. Gʻoya va ongsizligi haqidagi zamonaviy tushunchalarga yaqin qarashlarni belgilaydi.

Keyingi rivojlanish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qadimgilarning koʻpgina asarlari Islom Oltin Asrida „Donishmandlar uyi“, „Bilmlar uyi“ va boshqa shu kabi muassasalardagi musulmon, nasroniy va yahudiy tarjimonlarning saʼy-harakatlarisiz yoʻqolib ketgan boʻlar edi. Ularning nashrlari va sharhlari keyinchalik XII-asrda lotin tiliga tarjima qilingan. Biroq, bu manbalar Uygʻonish davrida qanday qoʻllanilganligi aniq emas va ularning keyinchalik psixologiya intizomi sifatida paydo boʻlishiga taʼsiri ilmiy munozara mavzusidir[41].

Etimologiya va soʻzning dastlabki qoʻllanishi

„Psixologiya“ atamasi, yaʼni yunoncha neo-lotin psixologiyasining birinchi bosma qoʻllanishi 1525-yildagi koʻplab asarlarga tegishli.[34] Etimologiya uzoq vaqtdan beri nemis sxolastik faylasufi Rudolf Gökkel (1547-1628, koʻpincha lotincha Rodolf Goklenius shaklida tanilgan) bilan bogʻliq boʻlib, u 1590-yilda Marburgda „Psychologia hoc est:de hominis perfectione, animo et imprimis ortu hujus…“ asarini nashr etgan. Xorvat gumanisti Marko Marulich (1450-1524) bu atamani Psichiologia deratione animae humanae (taxminan 1520) nomli lotin risolasining sarlavhasida ishlatgan bo‘lishi mumkin. Garchi risolaning oʻzi saqlanib qolmagan boʻlsa-da, uning nomi Marulichning kichik zamondoshi Franjo Bozichevich-Natalis tomonidan „Vita Marci Maruli Spalatensis“ (Krstić, 1964) tomonidan tuzilgan asarlari roʻyxatida keltirilgan.

Bu atama nemis ratsionalist faylasufi Kristian Volf (1679-1754) oʻzining „Psychologia empirica“ (1732) va „Psychologia rationalis“ (1734) asarlarida ishlatmaguncha mashhur boʻlmagan. Empirik va ratsional psixologiya oʻrtasidagi bu farq Denis Didro (1713-1780) va Jan le Rond d’Alemberning (1717-1783) Entsiklopediyasida (1751-1784) olingan va Fransiyada Men de Biran (186) tomonidan ommalashgan. Angliyada „psixologiya“ atamasi IXX-asr oʻrtalarida, ayniqsa, Uilyam Gamilton (1788-1856) asarida „aqliy falsafa“ni ortda qoldirdi[42].

Maʼrifiy psixologik fikr

Ilk psixologiya ruhni oʻrganuvchi fan sifatida qaralgan (bu atamaning nasroniy maʼnosida)[45]. Psixologiyaning zamonaviy falsafiy shakliga Rene Dekartning (1596-1650) asarlari va u yaratgan munozaralar katta taʼsir koʻrsatdi, ulardan eng dolzarbi uning matni bilan nashr etilgan Birinchi falsafa boʻyicha meditatsiyalariga (1641) eʼtirozlar edi. Psixologiyaning keyingi rivojlanishi uchun uning „Ruh ehtiroslari“ (1649) va „Inson haqida traktat“ (1632 yilda nihoyasiga yetgan, ammo butun dunyo bilan bir qatorda Dekart katolik cherkovining Galileyni qoralagani haqida eshitganidan keyin nashr etishdan olib tashlangan. 1664 yilda vafotidan keyin nashr etilgan) ham muhim ahamiyatga ega edi.

Shifokor sifatida maʼlumotga ega boʻlmagan boʻlsa-da, Dekart buqalarning yuraklarini keng qamrovli anatomik tadqiqotlar oʻtkazdi va Uilyam Xarvi unga javob beradigan darajada muhim deb hisoblangan. Dekart birinchilardan boʻlib Harveyning qon aylanishi modelini maʼqullagan. Ammo uni tushuntirish uchun uning metafizik asosiga rozi boʻlmagan. Dekart hayvonlar va inson jasadlarini ajratib oldi va natijada qon oqimi boʻyicha tadqiqotlar bilan tanish boʻlib, bu tanani ruhsiz harakat qilishga qodir boʻlgan murakkab qurilma degan xulosaga keldi va shu bilan „Ruh haqidagi taʼlimot“ ga zid keladi. Psixologiyaning tibbiy fan sifatida paydo boʻlishiga Tomas Uillis nafaqat miya faoliyati nuqtai nazaridan psixologiyaga („Ruh haqidagi taʼlimot“) murojaat qilishda, balki 1672 yilda batafsil anatomik ishi va risolasi orqali katta turtki berdi. De anima brutorum quae hominis vitalis ac sentitiva est: exercitationes duae („Yovuzlarning ruhlari haqida ikkita nutq“ — „hayvon“ degan maʼnoni anglatadi). Biroq, Uillis Dekartning raqibi Per Gassendi taʼsirini oʻz ijodi uchun ilhom manbai sifatida tan oldi.

Britaniya empirik va assotsiatsiya maktablari faylasuflari eksperimental psixologiyaning keyingi kursiga katta taʼsir koʻrsatdilar. Jon Lokkning „Inson tushunchasi haqida ocherk“ (1689), Jorj Berklining „Inson bilimlari tamoyillari haqidagi risola“ (1710) va Devid Xumning „Inson tabiati haqida risola“ (1739-1740) kabi, Devid Xartlining (1749) „Inson haqidagi kuzatishlari“ (1749) kabi kitoblari alohida taʼsir ko‘rsatdi.) va Jon Styuart Millning Mantiq tizimi. (1843). Ayrim kontinental ratsionalist faylasuflarning, ayniqsa Barux Spinozaning (1632-1677) „Tushunishni takomillashtirish toʻgʻrisida“ (1662) va Gotfrid Vilgelm Leybnitsning (1646-1716) „Inson tushunchasi boʻyicha yangi insholari“ (1715-yilda nashr etilgan) asarlari ham diqqatga sazovordir. Yana bir muhim hissa Fridrix Avgust Rauchning (1806-1841) „Psixologiya: Yoki, inson ruhiga qarash“ kitobi edi; Jumladan, Antropologiya (1840)[43][44] Amerika auditoriyasi uchun Hegel falsafasining birinchi ingliz ekspozitsiyasi[45].

Nemis idealizmi ongsizlik haqidagi taklifga kashshof boʻlib, Yung buni birinchi marta shifokor va faylasuf Karl Gustav Karus tomonidan psixologik jihatdan tasvirlangan deb hisobladi[46]. Fridrix Vilgelm Jozef fon Shelling (1775-1835)[47] va Eduard fon Xartmanning „Behushlik falsafasi“ (1869) asarida foydalanishlari ham diqqatga sazovordir; Psixolog Hans Eyzenk „Freyd imperiyasining tanazzul va qulashi“ (1985) asarida Xartmanning ongsizlik haqidagi versiyasi Freydnikiga juda o‘xshashligini yozadi[48].

Daniyalik faylasuf Soren Kierkegor ham oʻzining „Tashvish tushunchasi“ (1844) va „Oʻlimgacha boʻlgan kasallik“ (1849) asarlari bilan gumanistik, ekzistensial va zamonaviy psixologik maktablarga taʼsir koʻrsatdi.

Zamonaviy psixologiyaga oʻtish

Psixologiyaning paydo boʻlgan intizomiga mesmerizmning samaradorligi (gipnozning kashshofi) va frenologiyaning ahamiyati atrofidagi munozaralar ham taʼsir koʻrsatdi. Birinchisi 1770-yillarda avstriyalik shifokor Frans Mesmer (1734-1815) tomonidan ishlab chiqilgan boʻlib, u tortishish kuchidan, keyinroq „hayvon magnitlanishi“ dan turli jismoniy va ruhiy kasalliklarni davolash uchun foydalanishni daʼvo qilgan. Mesmer va uning davolanishi Venada ham, Parijda ham modaga aylangani sayin, u ham shubhali amaldorlar nazoratiga tusha boshladi. 1784 yilda Parijda qirol Lyudovik XVI tomonidan Amerika elchisi Benjamin Franklin, kimyogar Antuan Lavuazye va shifokor Jozef-Ignas Giyotin (keyinchalik gilyotinni ommalashtiruvchi) ishtirok etgan tergov topshirildi. Ular Mesmerning usuli foydasiz degan xulosaga kelishdi. Abbé Faria, hind-portugal ruhoniysi hayvonlarning magnitlanishiga jamoatchilik eʼtiborini jonlantirdi. Mesmerdan farqli oʻlaroq, Faria taʼsir bemorning kutish va hamkorlik kuchi bilan „ongda yaratilgan“ deb taʼkidladi. Garchi bahsli boʻlsa-da, „magnit“ anʼanasi Mesmerning shogirdlari va boshqalar oʻrtasida davom etdi va IXX asrda Angliyada shifokor Jon Elliotson (1791-1868) va jarrohlar Jeyms Esdayl (1808-1859) va Jeyms Braidning (1795-1860) (u uni Mesmeristning „kuch“i emas, balki sub’ekt ongining mulki sifatida qayta kontseptsiyalashtirgan va uni „gipnoz“ deb atagan) ishlarida qayta tiklandi. Mesmerizm IXX asr davomida Angliyada kuchli ijtimoiy davom etdi. Fariyaning yondashuvi Nensi maktabining Ambroise-Auguste Liebeault va Hippolyte Bernxaymning klinik va nazariy ishlari bilan sezilarli darajada kengaytirildi. Fariyaning nazariy pozitsiyasi va Nensi maktabidagilarning keyingi tajribalari Emile Kuening keyingi avtotaklif texnikasiga katta hissa qoʻshdi[49]. Parijdagi Salpetrier kasalxonasi direktori Jan-Martin Sharko (1825-1893) tomonidan isteriyani davolash uchun qabul qilingan.

Frenologiya nemis shifokori Frans Jozef Gall (1758-1828) tomonidan ishlab chiqilgan miya tuzilishi nazariyasi „organologiya“ sifatida boshlangan. Gallning taʼkidlashicha, miya juda koʻp funktsional „aʼzolarga“ boʻlinadi, ularning har biri insonning maʼlum aqliy qobiliyatlari va moyilliklari uchun javobgardir — umid, sevgi, ma'naviyat, ochkoʻzlik, til, ob’ektlarning hajmi, shakli va rangini aniqlash qobiliyati va hokazo. U bu organlarning har biri qanchalik katta boʻlsa, tegishli ruhiy xususiyatning kuchi shunchalik katta boʻlishini taʼkidladi. Bundan tashqari, u maʼlum bir odamning bosh suyagi yuzasini his qilish orqali organlarning oʻlchamlarini aniqlash mumkinligini taʼkidladi. Gallning miyaga nisbatan oʻta mahalliylashtirish pozitsiyasi tez orada hujumga uchradi. Ayniqsa fransuz anatomi Per Flourens (1794-1867), u ablasyon tadqiqotlarini (tovuqlar ustida) oʻtkazdi. Bu funktsiyaning juda kam yoki umuman yoʻqligini koʻrsatdi. Gall jiddiy (agar notoʻgʻri yoʻnaltirilgan boʻlsa) tadqiqotchi boʻlsa-da, uning nazariyasini uning yordamchisi Iogann Gaspar Spursgeym (1776-1832) qabul qildi va tez orada, ayniqsa, Britaniyada mustaqil amaliyotchilar sanoati gullab-yashnagan, foydali, mashhur frenologiya korxonasiga aylandi. Shotlandiya diniy rahnamosi Jorj Komb (1788-1858) qoʻlida (uning „Inson Konstitutsiyasi“ kitobi asrning eng koʻp sotilgan kitoblaridan biri boʻlgan) frenologiya siyosiy islohotlar harakati va tenglik tamoyillari bilan kuchli bogʻlangan. Tez orada Spursgeym frenologiyani Amerikaga ham tarqatdi, u yerda sayohatchi amaliy frenologlar tayyor mijozlarning ruhiy farovonligini baholashdi.

Zamonaviy psixologiyaning rivojlanishi XVIII-XIX asrlarda psixiatriya bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan, oʻsha paytda yevropaliklar ularning patologik holatini birinchi marta koʻrib chiqqandan soʻng, ruhiy kasallarni xospislarda davolashda inqilob sodir boʻlgan. Maʼrifatparvarlik gʻoyalariga asoslangan ruhiy salomatlikni insonparvarlik va ilmiy davolashni birinchi boʻlib Gʻarbda amalga oshirgan fransuz begona olimlari psixopatologiyaning empirik kuzatishini ishlab chiqdilar, klinik sharoitlarni, ularning fiziologik munosabatlarini tavsiflab, ularni tasnifladilar. U ratsionalistik-empirik maktab deb ataldi, uning eng mashhur koʻrsatkichlari Pinel, Esquirol, Falret, Morel va Magnan edi. XIX asrning oxirida fransuz oqimi asta-sekin nemis oʻrganish sohasi tomonidan engib oʻtildi. Dastlab, nemis maktabiga romantik ideallar taʼsir koʻrsatdi va aqldan koʻra koʻproq empatiyaga asoslangan aqliy jarayon spekulyatorlari qatorini keltirib chiqardi. Ular turli oqimlarni Reil („psixiatriya“ soʻzini yaratuvchisi), Geynrot (birinchi boʻlib „psixosomatik“ atamasini ishlatgan) Ideler va Karuslar tomonidan taʼkidlangan Psixiker, mentalist yoki psixolog sifatida tanildi. Asr oʻrtalarida mentalizmning spekulyativ taʼlimotlariga qarshi „somatik reaksiya“ (somatiker) shakllandi va u neyroanatomiya va nevropatologiyaga asoslandi. Unda psixopatologik tasnifga muhim hissa qoʻshganlar Grisinger, Vestfal, Krafft-Ebbing va Kahlbaum boʻlib, ular oʻz navbatida Vernik va Meynertga taʼsir koʻrsatadi. Kraepelin sindromlardagi ruhiy kasalliklarning diagnostik jihatlarini birinchi boʻlib aniqlagan inqilobni amalga oshirdi va Shnayder, Kretschmer, Leonhard va Yaspersning hissasi bilan psixologik tasniflash ishi zamonaviy sohada kuzatildi. Buyuk Britaniyada oʻn toʻqqizinchi asrda birinchi psixologiya jurnali — „Aql“ ning asoschisi va oʻsha paytdagi „Mental Science: Psixologiya toʻplami“ va „Falsafa tarixi“ kabi maʼlumotnomalar muallifi Aleksandr Beyn ajralib turadi. (1868) va Genri Maudsli. Shveytsariyada Bleuler „chuqur psixologiya“, „shizofreniya“, „shizoid“ va „autizm“ atamalarini kiritdi. Qoʻshma Shtatlarda shveytsariyalik psixiatr Adolf Meyer bemorga psixosomatik tibbiyot deb ataladigan psixosomatik omillarni, tushunchalarni taʼkidlab, integratsiyalashgan „psixobiologik“ bir butun sifatida qarash kerakligini taʼkidladi[50][51][52].


Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ For a condensed historical overview of psychology, see the timeline of psychology article.
  2. ↑ Schwarz, K. A.; Pfister, R. (2016). „Scientific psychology in the 18th century: a historical rediscovery“. Perspectives on Psychological Science. 11 (3): 399-407. doi:10.1177/1745691616635601. S2CID 6784135.
  3. ↑ Angyal, Andras; Maslow, Abraham; Murray, Henry A.; Bugental, J. F. T.; Murphy, Gardner; Rogers, Carl (1981). Wolman, Benjamin B. (ed.). „Humanistic Psychology“. Contemporary Theories and Systems in Psychology. Boston, MA: Springer US: 507-515. doi:10.1007/978-1-4684-3800-0_14. ISBN 9781468438000. S2CID 240658779.
  4. ↑ Cloninger, C. R. (2004). Feeling Good: The Science of Well-Being. EUA: Oxford University Press
  5. ↑ Friedman, Harris L.; Hartelius, Glenn (2015). The Wiley-Blackwell Handbook of Transpersonal Psychology. Wiley Blackwell.
  6. ↑ Hayes, Steven C. (November 2016). „Acceptance and Commitment Therapy, Relational Frame Theory, and the Third Wave of Behavioral and Cognitive Therapies — Republished Article“. Behavior Therapy. 47 (6): 869-885. doi:10.1016/j.beth.2016.11.006. ISSN 0005-7894.
  7. ↑ Peteet, J. R. (2018). „A Fourth Wave of Psychotherapies“. Harvard Review of Psychiatry. 26 (2): 90-95. doi:10.1097/hrp.0000000000000155. S2CID 3812244.
  8. ↑ „Psychotherapy’s Fifth Wave“. Psychology Today. Retrieved 2019-09-06.
  9. ↑ Henriques, Gregg. (2011). A new unified theory of psychology. [S.l.]: Springer. ISBN 9781461400578. OCLC 733246746
  10. ↑ see e.g., Everson, 1991; Green & Groff, 2003
  11. ↑ see, e.g., Robinson, 1995
  12. ↑ see, e.g., Durrant, 1993; Nussbaum & Rorty, 1992
  13. ↑ Stok, Fabio (2011). „Sigmund Freud’s Experience with the Classics“. Classica (Brasil). 24 (1/2).
  14. ↑ see e.g., Annas, 1992
  15. ↑ See sub-heading: Of the two Spirits of Man
  16. ↑ Freeman, Walter (2008). „Nonlinear Brain Dynamics and Intention According to Aquinas“. Mind and Matter. 6 (2): 207-234.
  17. ↑ Higgins, Louise T. and Zheng Mo „An Introduction to Chinese Psychology--Its Historical Roots until the Present Day“ Archived 2014-01-22 at archive.today, The Journal of Psychology Vol. 136, No. 2, March 2002, pp. 225-39.
  18. ↑ Ramoo, Dinesh (2017-09-02). „History of Psychology as a Science“ (PDF).
  19. ↑ Kak, Subhash C. (2005). Science in Ancient India (PDF). Louisiana State University. p. 4.
  20. ↑ Kak, Subhash C. (2005). Science in Ancient India (PDF). Louisiana State University. p. 4.
  21. ↑ Shiah, Yung-Jong (2016). „From Self to Nonself: The Nonself Theory“. Frontiers in Psychology. 7 (124): 124. doi:10.3389/fpsyg.2016.00124. PMC 4740732.
  22. ↑ Segall, Seth Robert. (2003). Encountering Buddhism: Western Psychology and Buddhist Teachings (SUNY series in transpersonal and humanistic psychology). [S.l.]: State University of New York Press. OCLC 940561199
  23. ↑ Aich, TapasKumar (2013). „Buddha philosophy and western psychology“. Indian Journal of Psychiatry. 55 (6): S165-70. doi:10.4103/0019-5545.105517. ISSN 0019-5545. PMC 3705677.
  24. ↑ Germano, David F.; Waldron, William S. „A Comparison of Alaya-Vijñana in Yogacara and Dzogchen“. In Nauriyal, D. K. Drummond, Michael S. Lal, Y. B. Buddhist Thought and Applied Psychological Research: Transcending the Boundaries. London and New York: Routledge. 2006. pp. 36-68
  25. ↑ William H. Grosnick. „The Mahavaipulya Tathagatagarbha Sutra“. In Lopez Jr; Donald S. (2007) Buddhism in Practice: Abridged Edition. Princeton: Princeton University Press.
  26. ↑ Germano, David F.; Waldron, William S. „A Comparison of Alaya-Vijñana in Yogacara and Dzogchen“. In Nauriyal, D. K. Drummond, Michael S. Lal, Y. B. Buddhist Thought and Applied Psychological Research: Transcending the Boundaries. London and New York: Routledge. 2006. pp. 36-68
  27. ↑ A. Vanzan Paladin (1998), „Ethics and neurology in the Islamic world: Continuity and change“, Italian Journal of Neurological Science 19: 255-258 [257], Springer-Verlag.
  28. ↑ Deuraseh, Nurdeen; Abu Talib, Mansor (2005). „Mental health in Islamic medical tradition“. The International Medical Journal. 4 (2): 76-79.
  29. ↑ S Safavi-Abbasi, LBC Brasiliense, RK Workman (2007), „The fate of medical knowledge and the neurosciences during the time of Genghis Khan and the Mongolian Empire“, Neurosurgical Focus 23 (1), E13, p. 3.
  30. ↑ Lorenz, Hendrik (2009), „Ancient Theories of Soul“, in Zalta, Edward N. (ed.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2009 ed.), Metaphysics Research Lab, Stanford University, retrieved 2022-10-14
  31. ↑ „Société Médico-Psychologique | A propos“. Société Médico-Psychologique (in French). Retrieved 2019-09-08.
  32. ↑ Martin-Araguz, A.; Bustamante-Martinez, C.; Fernandez-Armayor, Ajo V.; Moreno-Martinez, J. M. (2002). „Neuroscience in al-Andalus and its influence on medieval scholastic medicine“. Revista de Neurología. 34 (9): 877-892. doi:10.33588/rn.3409.2001382.
  33. ↑ Schwarz, K. A.; Pfister, R. (2016). „Scientific psychology in the 18th century: a historical rediscovery“. Perspectives on Psychological Science. 11 (3): 399-407. doi:10.1177/1745691616635601. S2CID 6784135.
  34. ↑ Higgins, Louise t.; Zheng, Mo (March 2002). „An Introduction to Chinese Psychology—Its Historical Roots Until the Present Day“. The Journal of Psychology. 136 (2): 225-239. doi:10.1080/00223980209604152. ISSN 0022-3980. . S2CID 11438100.
  35. ↑ Haque, Amber (2004). „Psychology from Islamic Perspective: Contributions of Early Muslim Scholars and Challenges to Contemporary Muslim Psychologists“. Journal of Religion and Health. 43 (4): 357-377 [361]. doi:10.1007/s10943-004-4302-z. S2CID 38740431
  36. ↑ Mick, David Glen (2017-01-01). „Buddhist psychology: Selected insights, benefits, and research agenda for consumer psychology“. Journal of Consumer Psychology. 27 (1): 117-132. doi:10.1016/j.jcps.2016.04.003. ISSN 1057-7408.
  37. ↑ Malhotra, Ashok Kumar (2017-07-31), „Patanjali: founder of the Yoga system“, An Introduction to Yoga Philosophy, Routledge, pp. 17-18, doi:10.4324/9781315262635-6, ISBN 9781315262635, retrieved 2022-10-14
  38. ↑ Martin-Araguz, A.; Bustamante-Martinez, C.; Fernandez-Armayor, Ajo V.; Moreno-Martinez, J. M. (2002). „Neuroscience in al-Andalus and its influence on medieval scholastic medicine“. Revista de Neurología. 34 (9): 877-892. doi:10.33588/rn.3409.2001382.
  39. ↑ Santo., Tomás de Aquino (1985). Summa theologiae. Biblioteca de Autores Cristianos. ISBN 84-220-0219-1. OCLC 638962580.
  40. ↑ Martin-Araguz, A.; Bustamante-Martinez, C.; Fernandez-Armayor, Ajo V.; Moreno-Martinez, J. M. (2002). „Neuroscience in al-Andalus and its influence on medieval scholastic medicine“. Revista de Neurología. 34 (9): 877-892. doi:10.33588/rn.3409.2001382.
  41. ↑ Advances in the History of Psychology » Blog Archive » Presentism in the Service of Diversity?
  42. ↑ See Danziger, 1997, chap. 3.
  43. ↑ Reissued in 2002 by Thoemmes, Bristol, as Vol. 1 of The Early American Reception of German Idealism
  44. ↑ See Joseph Henry Dubbs, The Reformed Church in Pennsylvania, Lancaster, PA: Pennsylvania German Society, 1902; pp. 295-312.
  45. ↑ See E. Brooks Holifield, Theology in America: Christian thought from the Age of the Puritans to the Civil War, New Haven, CT: Yale University Press, 2003; p. 470.
  46. ↑ Jung, C. G. ([1959] 1969). The Archetypes and the Collective Unconscious, Collected Works, Volume 9, Part 1, Princeton, N. J.: Princeton University Press. ISBN 0-691-01833-2
  47. ↑ McGrath, Sean J. (2010). „Schelling on the Unconscious“. Research in Phenomenology. 40: 72-91. doi:10.1163/008555510X12626616014664.
  48. ↑ Eysenck, Hans (1986). Decline and Fall of the Freudian Empire. Harmondsworth: Penguin Books. p. 33. ISBN 0-14-022562-5.
  49. ↑ See Yeates, Lindsay B. (2016a), „Émile Coué and his Method (I): The Chemist of Thought and Human Action“, Australian Journal of Clinical Hypnotherapy & Hypnosis, Volume 38, No.1, (Autumn 2016), pp.3-27; (2016b), „Émile Coué and his Method (II): Hypnotism, Suggestion, Ego-Strengthening, and Autosuggestion“, Australian Journal of Clinical Hypnotherapy & Hypnosis, Volume 38, No.1, (Autumn 2016), pp.28-54; and (2016c), „Émile Coué and his Method (III): Every Day in Every Way“, Australian Journal of Clinical Hypnotherapy & Hypnosis, Volume 38, No.1, (Autumn 2016), pp.55-79.
  50. ↑ Berrios, G. E. (1996). The history of mental symptoms: descriptive psychopathology since the nineteenth century. Cambridge: Cambridge University.
  51. ↑ Berrios, G. E.; Porter, R. (1999). A history of clinical psychiatry: the origin & history of psychiatric disorders. London: Athlone.
  52. ↑ Pichot, P. (1983) Un siècle de psychiatrie. Paris: Dacosta. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Psixologiya_tarixi&oldid=5282633" dan olindi