Ong falsafasi

Miyaning frenologik tasvirlanishi. Frenologiya bu miyaning muayyan qismlariga konkret vazifalar yuklashga urinib koʻrgan eng birinchi urinishlardan biri boʻlib, bugungi kunda mazkur yoʻnalish ishonchni yoʻqotgan.

Ong falsafasi falsafaning ongning tabiati va ontologiyasini tadqiq etuvchi, uning tana bilan oʻzaro aloqasini oʻrganuvchi sohasidir^[1]. Falsafada tana-ong muammosi anchagina bahsga sabab boʻlgan muammodir, biroq bu borada baʼzi kelishmovchiliklar hal etilgan^[2]^[3]. Bular qatoriga „Murakkab ong muammosi“, maxsus ong holatlari kabi muammolarni keltirish mumkin. Ongning bu sohada tadqiq etiluvchi jihatlari qatoriga ong hodisalari, ong funksiyalari, ong xususiyatlari, onglilik va uning asab tizimi vositachilari, ong ontologiyasi, bilish va fikrlash hodisalari tabiati hamda ong va tana munosabatlari kabilarni keltirish mumkin.

Dualizm va monizm qarama qarshiligi

Ong-tana muammosidagi eng markaziy qarama-qarshi falsafa yoʻnalishlariga dualizm va monizmni keltirish mumkin. Biroq mazkur muammoning yuqoridagi ikki kategoriya qoliplariga sigʻmaydigan turli oʻziga xos jihatlari ham mavjud.

Dualizm

Dualizm falsafaga XVII asrda fransuz faylasufi René Descartes ijodi bilan kirib kelgan^[4]. Descartes kabi substansialist dualistlar ongning mustaqil tarzda mavjud boʻluvchi substansiyadan iborat, deb hisoblasa, xususiyatchi dualistlar fikricha, ong — bu miyadan kelib chiquvchi, biroq miyaning oʻzi bilan cheklanmaydigan bir qancha mustaqil xususiyatlar boʻlib, ular alohida moddiy birlik, yaʼni substansiya emasdir^[5].

Monizm

Monizmda esa tana va ong mustaqil substansiyalar emas, balki ontologik jihatdan bir-biridan farqlanmaydigan birliklardir. Bunday qarash dastlab Gʻarb falsafasida miloddan avvalgi V asrda qadimgi yunon faylasufi Parmenid tomonidan ilgari surilgan boʻlib, keyinchalik, XVII asrda Benedikt Spinoza tomonidan rivojlantirilgan.^[6] Moddiyatchilar, monistlar fikricha, faqatgina fizik nazariyalar tomonidan mavjud sifatida eʼlon qilinuvchi jismlar mavjud, ong hodisalari esa oxir-oqibatda moddiy nazariyalar rivojlanishi bilan mazkur nazariyalar bilan tushuntirilishi mumkin. Fizikalistlar ong hodisalarini jismoniy hodisalar va moddiyat bilan tushuntirishning turli yoʻnalishlarini ajratib koʻrsatishadi

Idealistlar fikricha faqatgina ongning oʻzi mavjud, tashqi olam esa ongdagina mavjud boʻladi, yoki ong tomonidan yaratilgan roʻyodir. Ernst Mach va William James kabi neytral monistlar fikricha dunyodagi voqea-hodisalar qanday munosabatlarga kirishishlariga koʻra ongga bogʻliq, yoki jismoniy sifatida koʻrilishi mumkin. Spinoza kabi ikki-jihatning mavjudligini ilgari suruvchilar fikricha ong va tana qandaydir bizga nomaʼlum boʻlgan substansiyaning ikki bir-biridan mustaqil jihatidir^[7].

Bugungi kundagi holat

Bugungi kunda ko'pchilik ong faylasuflari reduktiv fizikalist, yoki no-reduktiv fizikalist pozitsiyada bo'lib, o'zlarining turli-tuman nazariyalarida ongning tanadan mustaqil va alohida emasligini ta'kidlaydi. Bu yondashuvlar sotsiobiologiya, informatika (ayniqsa sun'iy intellekt sohasidagi tadqiqotlar), evolyutsiyaviy psixologiya va neyro-ilmlar kabi fanlarda ayniqsa mashhur. Reduktiv fizikalistlar barcha ong hodisalari va ong holatlari oxir-oqibatda miyada sodir bo'luvchi fiziologik jarayonlar va holatlar bilan tushuntirilishi mumkin, ddeb ta'kidlaydi. No-reduktiv fizikalistlar esa garchi ong miyadan alohida va mustaqil substansiya bo'lmasada, ong hodisalari oxir-oqibatda miya hodisalariga asoslanadi deb hisoblaydi. Undan tashqari, ularning fikricha, ong hodisalari va holatlarini tasvirlashda ishlatiluvchi tushuncha va konsepsiyalarimiz o'ta muhim va ularni shunchaki miyada sodir bo'luvchi jismoniy holatlarni tasvirlashda ishlatiluvchi tushuncha va konsepsiyalar bilan almashtirish imkonsiz, deb hisoblashadi. Bu yondashuv falsafada superventlik deb atalib, unga ko'ra, ong hodisalari miyada sodir bo'luvchi hodisalarga nisbatan supervent maqomida hisoblanadi. Neyro-bilimlar sohasidagi taraqqiyot ushbu masalalardan ba'zilarini hal qilish imkonini berdi, lekin ko'p masalalar hali-hanuz o'z yechimini kutmoqda. Bugungi kunda ong muammosini tadqiq etuvchi faylasuflar ong holatlarining subyektiv sifatlari va intensionallik hodisasini qanday qilib naturalistik yo'l bilan tushuntirish ustida bosh qotirishmoqda.

Biroq no-reduktiv fizikalizm bilan bog'liq bir necha masalalar aniqlangan. BIrinchidan, kishidagi davomiy o'zlik hissi tushunchasini no-reduktiv fizikalizm bilan tushuntirib bo'lmaydi. Ikkinchidan, intensional holatlarni ham no-reduktiv fizikalizm bilan tushuntirishning iloji yo'q. Uchinchidan, Iroda erkinligi tushunchasini na reduktiv, na no-reduktiv fizikalizm tushuntira oladi. To'rtinchidan, bu nazariya mental kauzallik hodisasini ham tushuntira olmaydi

Ong to'g'risida fizikalist nazariyalar bilan bog'liq muammolar tufayli ba'zi zamonaviy faylasuflar an'anaviy substansiya dualizmi himoya qilinishi kerak degan xulosaga kelishmoqda. Ularning fikricha, substansiya dualizmi nazariyasi mantiqqa mantiqan valid va aynan shu nazariya bilan ko'pchilikni o'ylantirtuvchi "ong va tana o'zaro aloqasi" muammosi ratsional tarzda hal qilinishi mumkin.

Ong–tana muammosi

Ong–tana muammosi onglar yoki ong holatlari hamda tana holatlari va jarayonlari orasidagi aloqadorlikni tushuntirish bilan bog'liq muammodir. Bu sohada faoliyat olib borayotgan faylasuflarni bosh maqsadi ong va ong holatlarining tabiatini aniqlash va ongning tanaga qanday ta'sir qilishini, yoki tananing ongga qanday ta'sir qilishini aniqlashdir.

Idrok bilan bog'liq kechinmalar turli sezgi organlari orqali tashqi dunyodan keluvchi stimullardan kelib chiqadi. Bu stimullar ong holatlarimizda o'zgarishga sabab bo'ladi va biz buning oqibatida yoqimli yoki yoqimsiz hissiyotlarga ega bo'lamiz. Misol uchun, kimningdir olma mevaziga boʻlgan istagi o'sha odamning o'z tanasini o'sha olma tomonga qarab harakatlantirishiga sabab bo'ladi. Shunday ekan, bu yeda tug'iladigan savol: qanday qilib bosh chanog'i ichidagi elektro-kimyoviy xossalardan o'zga hech qanday o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lmagan bir burda kulrang materiya bizda onglilik deb ataluvchi kechinmani hosil qilishi mumkin?

Bu bilan bog'liq yana bir muammo bu kishining propozitsional munosabatlari (masalan, ishonch va istaklari) qanday qilib o'sha individning neyronlari signal berishiga va mushaklari ishlasiga sabab bo'lishi muammosidir. Shu va shunga o'xshash muammolar René Descartes davridan buyon epistemologlar va ong faylasuflarini qiziqdirib kelmoqda.

Ong–tana muammosiga nisbatan dualistik yechimlar

Dualizm ong va materiya (yoki tana) orasidagi munosabatlarni tushuntiruvchi qarashlar majmuidir. Uning asosini ong hodisalari muayyan jihatdan no-moddiy ekani to'g'risidagi qarash tashkil qiladi. Ong–tana dualizmining eng qadimgi ko'rinishlaridan birini Sharq falsafasida, aniqrog'i Hind falsafasining Samhya va Yoga maktablarida uchratish mumkin. Tahminan mil. avv. 650-yillarda mavjud boʻlgan uchbu maktablar ta'limotlarida olam purusha (ong/ruh) va praktiri (moddiy substansiya) kabi asoslarga bo'lingan. Xususan, Patanjali tomonidan yozilgan Yoga Sutra asarida ong tabiatiga nisbatan analitik yondashuv ilgari suriladi.

Manbalar

↑ Kim, Jaegwan (1995). „Emergent properties“. In Honderich, Ted (ed.). Oxford Companion to Philosophy. Oxford: Oxford University Press. p. 240. ISBN 9780198661320.
↑ Siegel, S.: The Contents of Visual Experience. New York: Oxford University Press. 2010.
↑ Macpherson, F. & Haddock, A., editors, Disjunctivism: Perception, Action, Knowledge, Oxford: Oxford University Press, 2008.
↑ Descartes, René (1998). Discourse on Method and Meditations on First Philosophy. Hacket Publishing Company. ISBN 978-0-87220-421-8.
↑ Hart, W.D. (1996) „Dualism“, in Samuel Guttenplan (org) A Companion to the Philosophy of Mind, Blackwell, Oxford, 265-7.
↑ Spinoza, Baruch. Tractatus Theologico-Politicus (Ilohiy-siyosiy risola), 1670.
↑ Kim, J., „Mind-Body Problem“, Oxford Companion to Philosophy. Ted Honderich (ed.). Oxford:Oxford University Press. 1995.

[1] Kim, Jaegwan (1995). „Emergent properties“. In Honderich, Ted (ed.). Oxford Companion to Philosophy. Oxford: Oxford University Press. p. 240. ISBN 9780198661320.

[2] Siegel, S.: The Contents of Visual Experience. New York: Oxford University Press. 2010.

[3] Macpherson, F. & Haddock, A., editors, Disjunctivism: Perception, Action, Knowledge, Oxford: Oxford University Press, 2008.

[4] Descartes, René (1998). Discourse on Method and Meditations on First Philosophy. Hacket Publishing Company. ISBN 978-0-87220-421-8.

[5] Hart, W.D. (1996) „Dualism“, in Samuel Guttenplan (org) A Companion to the Philosophy of Mind, Blackwell, Oxford, 265-7.

[6] Spinoza, Baruch. Tractatus Theologico-Politicus (Ilohiy-siyosiy risola), 1670.

[7] Kim, J., „Mind-Body Problem“, Oxford Companion to Philosophy. Ted Honderich (ed.). Oxford:Oxford University Press. 1995.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]