Kontent qismiga oʻtish

Politsiya mamlakati

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Politsiya mamlakati deganda, hukumat institutlari fuqarolik jamiyati va erkinliklari ustidan yuqori darajadagi nazoratni amalga oshiradigan davlatlar nazarda tutiladi. Qonun va ijroiya hokimiyat tomonidan siyosiy hokimiyatni amalga oshirish oʻrtasida odatda kam yoki umuman oʻrin berilmagan va xavfsizlik va politsiya kuchlaridan keng foydalanish davlat boshqaruvida muhim oʻrin egallaydi. Politsiya davlati avtoritar, totalitar yoki liberal rejimlarga xos xususiyat sanaladi. (liberal demokratik boshqaruvga ega davlatlarda mavjud emas). Bunday hukumatlar odatda bir partiyali davlatlar boʻlib, biroq, politsiya mamlakati darajasidagi nazorat koʻp partiyali tizimlarda ham paydo boʻlishi mumkin.

Dastlab, politsiya davlati fuqarolik boshqaruvi tomonidan tartibga solinadigan davlat edi, lekin XX-asrning boshlaridan eʼtiboran u fuqarolik hokimiyatlarining haddan tashqari koʻpligi bilan tavsiflangan istalmagan turmush holatiga aylanib, „hissiy va kamsituvchi maʼnoga ega“ deb eʼtirof qilina boshlandi.[1] Politsiya mamlakatining aholisi oʻzlarining harakatchanligi yoki siyosiy yoki boshqa qarashlarini ifoda etish yoki bildirish erkinligida cheklovlarga duch keladi. Siyosiy nazorat odatda konstitutsiyaviy davlat tomonidan belgilangan chegaralardan tashqarida faoliyat yurituvchi maxfiy politsiya kuchlari orqali amalga oshirilishi mumkin.[2] Nemis yurisprudensiyasiga qonun ustuvorligini birinchi marta kiritgan Robert fon Mohl Rechtsstaat („huquqiy“ yoki „konstitutsiyaviy“ davlat) bilan anti-aristokratik Polizeistaat ("politsiya mamlakati")ni qarama-qarshi qoʻygan edi.[3]

Bu iboraning tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oxford English Dictionaryga koʻra „politsiya mamlakati“ iborasi 1851-yilda Avstriya imperiyasida tartibni saqlash uchun milliy politsiya kuchlaridan foydalanishga nisbatan ishlatilgan. Nemis tilidagi Polizeistaat atamasi 1930-yillarda Yevropada paydo boʻla boshlagan totalitar hukumatlarga nisbat berilib, ingliz tiliga kiritilgan edi.[4]


Elektron politsiya mamlakati — bu hukumat oʻz fuqarolariga qarshi sud-tibbiy dalillarni qayd etish, tartibga solish, qidirish va tarqatish uchun elektron texnologiyalardan agressiv foydalanib keladi.[5]

Tegishli atributlarga ega boʻlgan holatlarga misollar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Amsterdamda Portugaliya Angolasidagi politsiya mamlakatiga (politie staat) qarshi norozilik namoyishi
Ukraina, „Politsiya mamlakatiga yoʻq“

Politsiya davlatlarining ilk shakllarini qadimgi Xitoyda uchratish mumkin. Miloddan avvalgi IX-asrda Chjou qiroli Li hukmronligi davrida qattiq senzura, keng qamrovli davlat nazorati va rejimga qarshi gapirayotganlar tez-tez qatl etilib kelgan edi. Terrorga asoslangan hukumat davrida oddiy odamlar hatto koʻchada ham bir-birlari bilan gaplashishga jur’at eta olmaydilar va doʻstlari bilan faqat salomlashish uchun koʻz aloqalarini oʻrnatish darajasiga yetib boradi. Keyinchalik, qisqa muddatli Qin sulolasi davrida politsiya mamlakati avvalgilariga qaraganda ancha kengayadi. Qattiq senzura va barcha siyosiy va falsafiy kitoblarni yoqib yuborish bilan bir qatorda, davlat jamoaviy qatl qilish va aholini qurolsizlantirish orqali xalq ustidan qattiq nazoratni amalga oshiradi. Aholi 10 xonadondan iborat boʻlinmalarga birlashtirilib chiqiladi. Sovuq qurollar qatʼiyan taqiqlangan va 10 ta xonadonga faqat bitta oshxona pichogʻiga ruxsat berilgan edi. Aygʻoqchilik va hiyla-nayranglar odatiy hol boʻlib, rejimga qarshi biron-bir faoliyat haqida xabar bermaslik xuddi shu shaxsning ishtirokida boʻlgani kabi muomala qilingan. Agar bir kishi rejimga qarshi jinoyat sodir etsa, qolgan 10 xonadon ham qatl qilinar edi.

Baʼzilar Tyudorlar davrida qirol Genrix VIII hukmronligini politsiya davlati sifatida tavsiflashgan.[6][7] 1565-yilda Ivan IV tomonidan Rossiya podsholigi tarkibida tashkil etilgan Oprichnina zamonaviy politsiya davlatining bir koʻrinishi boʻlib, taʼqiblar va avtokratik boshqaruvga asoslangan edi.[8][9]

Fashistlar Germaniyasi dastlab demokratik hukumatdan paydo boʻldi, ammo Ikkinchi Jahon urushi arafasida asta-sekin oʻz xalqi ustidan tobora koʻproq repressiv nazorat oʻrnatib oladi. SS va Gestapodan tashqari, natsistlar politsiyasi davlati 1930-yillardan 1945-yilgacha urush tugaguniga qadar aholi ustidan nazoratni oʻrnatish uchun sud tizimidan faol foydalanib keladi.[10]

Aparteid davrida Janubiy Afrika odamlar va tashkilotlarni taʼqiqlash, siyosiy mahbuslarni hibsga olish, ajratilgan tirik jamoalarni saqlash va harakat va kirishni cheklash kabi politsiya-davlat atributlarini saqlab qolgan edi.[11]

Augusto Pinochetning diktatorlik davrida Chili politsiya mamlakati sifatida tanilgan edi,[12] „jamoat erkinliklarini cheklash, siyosiy almashinuvni yoʻq qilish, soʻz erkinligini cheklash, ish tashlash huquqini bekor qilish, ish haqini muzlatish“ siyosatini olib boradi.[13]

Prezident (va keyinchalik oʻng qanot diktatori) Fulxensio Batista boshqaruvidagi Kuba Respublikasi 1959-yilda Kuba inqilobi davrida Fidel Kastro hokimiyat tepasiga kelishi va marksistik-leninistik respublikaga asos solinmaguncha, avtoritar politsiya davlati edi.[14][15][16][17]

Parijda joylashgan „Chegara bilmas muxbirlar“ tashkiloti Shimoliy Koreyani Matbuot erkinligi indeksi tomonidan joriy etilganidan beri matbuot erkinligi testida oxirgi yoki ikkinchi o‘rinni egallab keladi.  Hukmron Kim oilasi barcha ommaviy axborot vositalarini toʻliq nazorat qilishini bildirib oʻtgagan edi.[18][19]

Hukumatning norozilik namoyishlarini bostirish uchun yangi xavfsizlik choralarini joriy etish taklifiga javoban Adolat va taraqqiyot partiyasi hukumati Turkiyani politsiya davlatiga aylantirganlikda ham ayblanib kelinmoqda.[20]

2013-yilgi Misrdagi davlat to‘ntarishidan beri Misr harbiy hukumati diniy ekstremizmni kamaytirish maqsadida din va so‘z erkinligini bostirish uchun bir qancha keskin choralar ko‘rayotgani aytiladi.[21]

Filippinda 1970-yillardan 1980-yillarning boshigacha boʻlgan Ferdinand Marcos diktaturasi politsiya davlatining koʻplab xususiyatlariga ega.[22][23]

SSSR dunyo tarixdagi eng yirik politsiya davlati sifatida tasvirlanadi,[24][25] hozirgi Rossiya va Belarussiya ham koʻpincha politsiya davlatlari sifatida tasvirlanadi.[26][27]

Gonkongda 2020-yilgi Milliy xavfsizlik toʻgʻrisidagi qonun qabul qilingandan soʻng, Xitoy Xalq Respublikasining Britaniyaning sobiq mustamlakasidagi qonun ustuvorligini buzishga boʻlgan bir necha bor urinishlari ortidan politsiya davlatiga aylangani aytiladi.[28][29][30][31][32]

Xayoliy politsiya davlatlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xayoliy politsiya shtatlari ommaviy axborot vositalarida romanlardan tortib filmlargacha, hatto videooʻyinlarida ham namoyish etib kelinadi. Jorj Oruellning 1984 yilgi romani Politsiya fanining ensiklopediyasi tomonidan „Politsiya davlatining yaqqol xayoliy ramzi“ sifatida tasvirlanadi, bu asar ayni paytda atamaning zamonaviy dunyoda ham keng qoʻllanilishiga ham katta taʼsir koʻrsatib kelmoqda.[33]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Tipton, Elise K.. The Japanese Police State: Tokko in Interwar Japan. A&C Black, 17 December 2013 — 14–-bet. ISBN 9781780939742. Qaraldi: 2014-yil 5-sentyabr. 
  2. ↑ A Dictionary of World History, Market House Books, Oxford University Press, 2000.
  3. ↑ The Police State, Chapman, B., Government and Opposition, Vol.3:4, 428-440, (2007). Accessible online at, retrieved 15 August 2008.
  4. ↑ The New Police Science: The Police Power in Domestic and International edited by Markus Dubber, Mariana Valverde
  5. ↑ The Electronic Police State: 2008 National Rankings (Wayback Machine saytida 2021-03-07 sanasida arxivlangan), by Jonathan Logan, Cryptohippie USA.
  6. ↑ „Henry VIII: Henry the horrible“. The Independent (2003-yil 12-oktyabr).
  7. ↑ „Human truth in the Tudor police state“. Financial Times (2006-yil 28-sentyabr).
  8. ↑ Gella, Aleksander. Development of Class Structure in Eastern Europe: Poland and Her Southern Neighbors. SUNY Press, 1989 — 217-bet. ISBN 9780887068331. Qaraldi: 2016-yil 20-avgust. „Oprichnina was originally a band of faithful servants organized by Ivan IV into a police force; they were used by the tsar to crush not only all boyars (Russian nobility) under suspicion, but also the Russian princes [...]. Oprichnina enabled the tsars to build the first police state in modem history.“ 
  9. ↑ Wilson, Colin. Rasputin and the Fall of the Romanovs. New York, Farrar, Straus, 1964 — 60-bet. Qaraldi: 2016-yil 20-avgust. „[Ivan IV] established a political security force to run the Oprichina[sic], whose task was to spy on his enemies and destroy them; hence Ivan may be regarded as the inventor of the police state.“ 
  10. ↑ „SS Police State“. U.S. Holocaust Museum. Qaraldi: 2014-yil 22-mart.
  11. ↑ Cooper, Frederick. Africa Since 1940: The Past of the Present. Cambridge University Press, 10 October 2002 — 149–-bet. ISBN 9780521776004. Qaraldi: 2014-yil 22-mart. 
  12. ↑ Zwier, Paul J.. Principled Negotiation and Mediation in the International Arena: Talking with Evil. Cambridge University Press, 22 April 2013 — 235–-bet. ISBN 9781107026872. Qaraldi: 2014-yil 22-mart. 
  13. ↑ Casanova, Pablo González. Latin America Today. United Nations University Press, 1 January 1993 — 233–-bet. ISBN 9789280808193. Qaraldi: 2014-yil 22-mart. 
  14. ↑ Candelaria, Cordelia. Encyclopedia of Latino Popular Culture. Greenwood Publishing Group, 2004 — 120–-bet. ISBN 9780313332104. Qaraldi: 2014-yil 27-mart. 
  15. ↑ Bailey, Helen Miller. The Latin Americans: Past and Present. Houghton Mifflin, 1 January 1972. ISBN 9780395133736. Qaraldi: 2014-yil 27-mart. 
  16. ↑ Novas, Himilce. Everything You Need to Know About Latino History: 2008 Edition. Penguin Group US, 27 November 2007 — 225–-bet. ISBN 9781101213537. Qaraldi: 2014-yil 27-mart. 
  17. ↑ Paul H. Lewis. Authoritarian regimes in Latin America.
  18. ↑ „North Korea Rated World's Worst Violator of Press Freedom“. U.S. Department of State (2006-yil 25-oktyabr). Qaraldi: 2008-yil 23-iyul.
  19. ↑ „North Korea still one of the world's most repressive media environments“. 2019-yil 11-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 6-sentyabr.
  20. ↑ „Critics: Proposed Legislation Turns Turkey Into Police State“. VOA. Qaraldi: 2015-yil 7-iyun.
  21. ↑ „Egypt: The politics of reforming al-Azhar“.
  22. ↑ „Marcos Orders Crackdown On Critics of Martial Law - The Washington Post“. The Washington Post.
  23. ↑ Karnow, Stanley. „REAGAN AND THE PHILIPPINES: Setting Marcos Adrift“. The New York Times (1989-yil 19-mart).
  24. ↑ Taylor, Brian D. „From Police State to Police State? Legacies and Law Enforcement in Russia“, . Historical Legacies of Communism in Russia and Eastern Europe Beissinger: . Cambridge University Press, 18 May 2014 — 128–151-bet. DOI:10.1017/CBO9781107286191.007. ISBN 9781107054172. 
  25. ↑ „Russia's police state showed its real face in latest protest crackdown“. New Eastern Europe - A bimonthly news magazine dedicated to Central and Eastern European affairs (2021-yil 11-aprel).
  26. ↑ „Belarus: a police state in action“. OSW Centre for Eastern Studies (2020-yil 16-noyabr).
  27. ↑ Higgins, Andrew; Santora, Marc. „Cold and Marooned in a Police State as Desperation Takes Hold“. The New York Times (2021-yil 16-noyabr).
  28. ↑ Vines. „What's wrong with Hong Kong becoming a police state?“ (en-GB). Hong Kong Free Press HKFP (2021-yil 3-iyul). Qaraldi: 2022-yil 2-iyun.
  29. ↑ Welle (www.dw.com). „Amnesty: Hong Kong on course to becoming 'police state' | DW | 30.06.2021“ (en-GB). DW.COM. Qaraldi: 2022-yil 2-iyun.
  30. ↑ Rogers, Benedict. „Hong Kong's thuggish new leader epitomises its descent into a police state“ (en-GB). The Telegraph (2022-yil 30-may). Qaraldi: 2022-yil 2-iyun.
  31. ↑ „Opinion: Make no mistake – this new security law turns Hong Kong into a Chinese police state“ (en). The Independent (2020-yil 1-iyul). Qaraldi: 2022-yil 2-iyun.
  32. ↑ „Hong Kong's New Police State“ (en-US). thediplomat.com. Qaraldi: 2022-yil 2-iyun.
  33. ↑ The Encyclopedia of Police Science Volume 1 edited by Jack R. Greene 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Politsiya_mamlakati&oldid=5195513" dan olindi