Omonqoʻtonsoy
| Omonqoʻtonsoy | |
|---|---|
| |
| Tavsif | |
| Uzunligi | 13 km |
| Havzasi | Gʻalabuloq
|
| Suv sarfi | 0,951 m³/s |
| Suv oqimi | |
| Boshlanishi | |
| · Boshlanish joyi | Taxtaqaracha dovoni |
| · Balandligi | 1 200 yoki 1 600 m |
| Quyilishi | Zarafshon daryosi |
| Joylashuvi | |
| |
| Davlat | Oʻzbekiston |
| Tuman | Urgut |
| Omonqoʻtonsoy | |
Omonqoʻtonsoy yoki Omonqoʻton – Oʻzbekiston Respublikasi, Samarqand viloyati, Urgut tumani Qoratepasoyning oʻng tarkibiy qismidagi togʻ daryosi (soy[izoh 1])[1][2][3].
Umumiy tavsif
[tahrir | manbasini tahrirlash]Daryoning uzunligi 13 km. Omonqoʻtonsoy daryosining oʻrtacha eni 3—4 m boʻlib, eng keng joyida 6—8 m, eng tor joyida esa 1—2 m gacha torayib boradi[3]. Omonqoʻton qishlogʻining shimoli-sharqiy yonbagʻri yaqinida daryo chuqurligi 40 smni tashkil qiladi.
Daryo ham yogʻingarchilik (qor va yomgʻir), yer osti, buloq suvlari hisobidan toʻyinadi[3][4]. Havzaning maydoni Kaflatunsoy qoʻshilishidan narigi nuqtadan hisoblanganda 57,8 km²ga[4] teng (Kaflatunsoydan yuqori suv havzasi 24,3 km²[4], bu koʻrsatkichni manbalarda maydon sifatida koʻrsatilgan)[3]. Suv manbasining oʻrtacha balandligi 1601 metrni tashkil etadi[4]. Kaflatunsoy qoʻshilishidan 30 m narida oʻlchangan suv oqimi 0,951 m³/s, Kaflatunsoy boshidan 1 km balandlikda 0,575 m³/s koʻrsatkich qayd etilgan[4][izoh 2]. Bahorda daryo tubida sel hodisalari kuzatiladi[3]. Maksimal qayd etilgan suv oqimi 127 m³/s[4]. Kaflatunsoy qoʻshilishidan keyingi nuqta uchun yiliga 30 million m³ oqim hajmi, oʻrtacha oqim 16,5 l/s⋅km²[4], oqim qatlami 518 sm, suv oqimining oʻzgaruvchanlik koeffitsiyenti 0,210 (1951—1959 va 1969—2002-yillardagi kuzatishlar davri uchun)[4].
Omonqoʻtonsoyning tubi asosan toshlar bilan qoplangan[3].
Daryo oqimi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Omonqoʻtonsoy Zarafshon tizmasining gʻarbiy qismidan shimoliy yonbagʻri tomon Zarafshon daryosiga oqib oʻtadigan suv oqimlaridan biri[1][3][5][izoh 3]. Ogʻaliq (Oqdaryo), Urgutsoy va Mironqulsoy bilan birga ushbu hududdagi eng yirik daryolaridan biridir[1]. Daryo Samarqand viloyati Urgut tumani hududidan oqib oʻtadi[3].
Omonqoʻtonsoy manbalari Chakalikalon va Qoratepa togʻ tizmalarini (Zarafshon tizmasi hududlari) ajratib turadigan Taxtaqaracha dovoni hududida joylashgan[1][3]. Omonqoʻtonsoyni tashkil etuvchi kichik irmoqlar ikkala birlashuvchi tizmalarning tepaligidan oqib chiqadi[6]. Turli manbalarda Omonqoʻtonsoy manbasini biroz boshqacha dovonning sharqida 1200 m balandlikda, dovondan gʻarbda, Qoratepa togʻlaridan 1600 metrdan ortiq balandlikda deb hisoblashadi[3][1].
Omonqoʻtonsoy umumiy shimoliy-sharqiy yoʻnalishda oqib, Qizilturuq qishlogʻigacha davom etadi. U tik qirgʻoqlarga ega va tor (yuqori qismida darasimon) vodiyda oqadi, yon bagʻirlari ohaktosh, qumtosh va slanetslardan tashkil topgan[1]. Omonqoʻtonsoy vodiysi Chakalikalon togʻlarini (janubda) Qoratepa tizmasidan (shimolda) ajratib turadi, uning choʻqqisi Margansovka togʻidan janubda oʻtadi[3]. Daryoning oʻng qirgʻogʻi boʻylab deyarli butun tub boʻylab M-39 avtomobil yoʻlining bir qismi (Katta Oʻzbek trakti) oʻtadi.
Suv manbasidan biroz pastroqda, soy qirgʻogʻi boʻylab Omonqoʻton qishlogʻi aholisi uylari undan keyin Qizilturuq aholi punkti joylashgan. Daryoning oʻng qirgʻogʻida Omonqoʻton va Qizilturuq hududida oʻrmon bor. Qizilturuq yaqinida daryo buriladi va shimolga yoʻnalgan[7].
Soy oxirigacha uning qirgʻoqlarida Oʻrtaqishloq, Qizilbosh, Qoratepa (Qaratepa) qishloqlari joylashgan. Qoratepa yaqinida Omonqoʻtonsoy Qoʻzichisoy bilan qoʻshilib Qoratepasoy daryosini hosil qiladi[8]. Quyi oqimida esa daryo tubi egiladi, sel tekisligidan yuqorida uchta terrasa hosil qiladi (ikkinchi va uchinchi terrasalar orasidagi chegara aniq koʻrinmaydi).
Omonqoʻtonsoy irmoqlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Omonqoʻtonsoyga Gʻalabuloq, Maydonsoy, Jiydasoy, Qayragʻachsoy, Bulbulzorsoy, Yoʻlsay, Kansoy kabi bir qancha soylarning suvlari quyiladi. Yoz oylarida bu oqimlar odatda quriydi[3]. Omonqoʻton qishlogʻi hududida Kaflatunsoy irmogʻi daryoga quyiladi, uning havzasi Omonqoʻtonsoyning asosiy irmogʻi hisoblanadi[4].
Omonqoʻtonsoy vodiysi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Flora va fauna
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Omonqoʻtonsoy vodiysida turli xil daraxt turlari oʻsadi: archa (archa), sadr, qarag'ay, chinor, qarag'ay, aylantus, akatsiya, eman, shuningdek mevali, rezavor hamda butalar: olma, oʻrik (oʻrik), tut, yongʻoq, bodom, doʻlanalar oʻsadi[3][9]. Omonqoʻtondagi oʻrmonzorlar sunʼiy yaratilgan. Ular Oʻzbekistonda togʻ yonbagʻirlarini terraslash usulida oʻrmonlar yaratish boʻyicha birinchi tajribadir. Oʻrmon plantatsiyalarida tabiiylarga oʻxshash zich chakalakzorlar hosil boʻlib, ular hududning mikroiqlimiga taʼsir qiladi, namlikni saqlaydi va nishab eroziyasiga (jarlarning paydo boʻlishi, tuproqning yuvilishi) qarshilik koʻrsatadi. Bundan tashqari, ular hududga goʻzal koʻrinish beradi[9].
Bulbul, kaklik, bedana va boshqa qush turlari bor. Bulbulzorsoy irmogʻi boʻylab koʻp sonli bulbullar, kakliklar va yovvoyi kaptarlar uchraydi[10].
Arxeologik joylar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Omonqoʻtonsoy vodiysida (Bulbulzorsoy oʻng irmogʻi qirgʻogʻida) muhim arxeologik yodgorliklar bor, jumladan, shu nomdagi gʻorda ibtidoiy odamlar suyaklari topilgan (Muste davri) Omonqoʻton manzilgohi joylashgan[3]. Shuningdek, Bulbulzorsoyda Takalisoy (oxirgi Muste davri) manzilgohi ham mavjud[11].
Iqtisodiy ahamiyati
[tahrir | manbasini tahrirlash]Omonqoʻtonsoyning oʻng qirgʻogʻida, Chakalikalon yon bagʻirlarida Omonqoʻton oʻrmon xoʻjaligi tashkil etilgan[3].
Omonqoʻtonsoy vodiysida dam olish uylari, turistik markazlar, bolalar oromgohlari qurilgan[3]. Sovet davrida bu yerda joylashgan pioner lageri yozgi taʼtilda 6000dan ortiq bolalarni qabul qilgan[3].
Izohlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Саями в Средней Азии именуют овраги с постоянными или временными водотоками, а также сами водотоки (в частности, сравнительно небольшие реки, испытывающие резкие сезонные колебания в полноводности либо полностью пересыхающие
- ↑ В «Узбекской советской энциклопедии» приводится величина расхода воды в 0,46 м³/с
- ↑ Различные источники локализуют исток Аманкутансая как на хребте Чакаликалан, так и на Каратепинском хребте (см. далее), однако обе этих горных цепи относятся к западной части Зеравшанского хребта
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Петров Ю. М.. Самарканд: климат и погода. Ленинград: Гидрометеоиздат, 1982 — 45-bet.
- ↑ Геологическая изученность СССР. Ташкент: Издательство «Фан» УзССР, 1974 — 311-bet.
- ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 3,16 Омонқўтонсой — статья из «Узбекской советской энциклопедии» (Ўзбек совет энциклопедияси)(oʻzb.)
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 4,8 Чуб 2007.
- ↑ Н. Х. Хамрабаев. Геологическая изученность СССР, Часть 1, Ташкент: «Фан» УзССР, 1974 — 311-bet.
- ↑ Зарафшон тизмаси. Национальная энциклопедия Узбекистана, Ташкент, 2000—2005. Qaraldi: 17-sentabr 2023-yil. (Wayback Machine saytida 2018-04-30 sanasida arxivlangan)
- ↑ Акрамов, Бедринцев 1965.
- ↑ Умаров М. У.‚ Абдужабаров М. А., Рахматуллаев А. Р. О некоторых геоморфологических процессах в речных долинах аридных зон // Проблемы освоения пустынь. — Ашхабад: Ылым, 1991. — № 1. — С. 61.
- ↑ 9,0 9,1 Советский Союз. Географическое описание в 22 томах. Узбекистан. Москва: Мысль, 1967 — 197-bet.
- ↑ Булбулзорсой . Национальная энциклопедия Узбекистана, Ташкент, 2000—2005. Qaraldi: 17-sentabr 2023-yil. (Wayback Machine saytida 2020-08-12 sanasida arxivlangan)
- ↑ „Касымов М. Р. Проблемы палеолита Средней Азии и Южного Казахстана (по материалам многослойной палеолитической стоянки Кульбулак) (автореферат диссертации). — Новосибирск, 1990.“ (ru). 2015-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 18-iyun.