Oʻzbekistondagi qozoqlar

Oʻzbekistondagi qozoqlar
Hozirgi joylashuv areali va aholi soni
Jami: 803,4 ming kishi (2017) Qoraqalpogʻistonda — 292 395 Toshkent viloyatida — 46 734 Toshkentda: 46 ming (2008) Navoiy viloyatida — 36 734 Jizzax viloyatida — 28 519 Buxoro viloyatida — 18 007 Sirdaryo viloyatida — 12 951 Xorazm viloyatida — 10 591 Oʻzbekiston
Til	qozoq tili
Dini	Islom (sunniylik)
Oʻxshash xalqlar	qorqalpoq, noʻgʻaylar
Kelib chiqishi	turkiy xalq

Oʻzbekistondagi qozoqlar Oʻzbekistonning qozoq millatiga mansub aholisidir. Qozoqlar Oʻzbekistondagi avtoxton xalq boʻlib, mamlakatdagi barcha etnik guruhlar orasida toʻrtinchi oʻrinda turadi. Qozogʻistonga ommaviy repatriatsiya boshlanishidan oldin MDHdagi eng yirik qozoq diasporasi Oʻzbekistonda, dunyoda esa ikkinchi (XXRdagi qozoq diasporasidan keyin) oʻrinni egallaydi.

Tarixi

Oʻzbekistonda salmoqli qozoq diasporasining paydo boʻlishi ikki xalqning tarixiy yaqinligi va turmush tarzidagi farq bilan bogʻliq. Koʻchmanchi qozoqlar yaylovga qulay joylarda, sartlar va oʻtroq oʻzbeklar esa, asosan, shaharlarda, aholi punktlarida, savdo markazlarida, shuningdek, dehqonchilikka qulay hududlarda joylashdilar. Hayotning bunday tafovuti qozoq koʻchmanchilari va asosan oʻtroq oʻzbeklar hayotini toʻldirib, ularning oʻzaro kirib borishiga xizmat qilgan. Hozirgi Oʻzbekiston hududidagi qozoqlar mamlakatning barcha shimoliy choʻl viloyatlarida, shimoliy chegaralari boʻylab hozirgi Qoraqalpogʻistondan Toshkent viloyatigacha boʻlgan hududlarda joylashgan. Qozoq qabilalari qadimdan Buxoro, Samarqand, Xiva va Xoʻjand kabi shaharlarga qozoqlar chorva mollari hamda chorvachilik mahsulotlari yetkazib kelishgan. Shu bilan birga, koʻplab oʻtroq aholi vakillari savdo karvonlari bilan dasht aholisi tomon yoʻl olganlar, bu ularning hozirgi Qozogʻistonning ichki hududlarigacha kirib borishlariga turtki boʻlgan.

Ikki xalq oʻrtasida doimiy aniq chegara hech qachon boʻlmagan, vaqt oʻtishi bilan koʻchmanchilarning oʻtroq turmush tarziga majburan oʻtkazilishi (tarixshunoslikda kollektivlashtirish deb yuritiladi) Qozogʻistonda roʻy bergan ocharchilik koʻp sonli qozoqlarning qoʻshni sovet respublikalariga, jumladan, Oʻzbekistongava koʻchishlarga sabab boʻlgan. Ikkinchi jahon urushidan oldin bir nechta migratsiya toʻlqinlari boʻlgan. Eng katta migratsiya toʻlqini 1926—1927-yillarda Goloshchekin islohotlari (“Kichik Oktyabr”) davriga toʻgʻri kelgan.

Qozoq diasporasining mavjudligi SSSR rahbariyati qarori bilan Qozogʻiston chegara hududlarining Oʻzbekistonga oʻtkazilishi bilan ham izohlanadi.

1956-yilda Qozogʻiston SSR Oʻzbekiston SSRga Janubiy Qozogʻiston oʻlkasidagi qoʻriq dasht yerlarining bir qismini (Oʻzbekistonning hozirgi Jizzax, Navoiy va Sirdaryo viloyatlarining bir qismi) berdi. Shuningdek, Janubiy Qozogʻiston viloyati (Turkiston)ning Boʻstonliq tumani (hozirgi Toshkent viloyatining Boʻstonliq tumani) va Orjonikidze tumanining bir qismi (hozirgi Toshkent viloyati Qibray tumani) ham oʻtkazildi. 1962-yilda Qozogʻiston Janubiy Qozogʻiston viloyatining yana uchta tumanini, boshqa maʼlumotlarga koʻra, Janubiy Qozogʻiston viloyatining ikkita tumanini Oʻzbekistonga berdi, garchi “uch tuman” ning koʻp qismi keyinchalik Qozogʻistonga qaytarilgan boʻlsa-da, lekin shunga qaramay, Oʻzbekiston Boʻstondiq viloyatining katta qismini va ijara muddati 1991-yil aprelda tugagan 150 ming gektar yerni oʻzida saqlab qoldi. 1990-yil dekabr oyida Oʻzbekiston hukumati shartnomani yana 25 yilga uzaytirish iltimosi bilan Olmaotaga murojaat qildi. Oʻsha paytdagi Chimkent viloyati rahbariyati yer boʻyicha tekin savdolashning davom etishiga keskin qarshi edi. 1992-yil 1-martdan boshlab yerdan foydalanish muddatini tugatish va sovxozlarni (aholisi asosan qozoqlar) Qozogʻiston yurisdiktsiyasiga oʻtkazish toʻgʻrisida 1992-yil fevralda tomonlar tomonidan ishlab chiqilgan komissiyalarning qoʻshma qarori qabul qilindi. Qaror har ikki hukumat tomonidan qoʻllab-quvvatlangandek tuyulsa-da, lekin aslida u amalga oshirilmadi.

1920-yilda Qirgʻiziston ASSR (keyinchalik Qozogʻiston ASSR deb oʻzgartirilgan) tashkil topganidan beri Qoraqalpogʻiston 1930-yil 20-iyulgacha Qozogʻiston ASSR tarkibida boʻlgan. 1936-yil 5-dekabrda Qoraqalpogʻiston Rossiya Federatsiyasi tarkibidan yangi tuzilgan Oʻzbekiston SSR tarkibiga oʻtkazildi.

Oʻzbekistonning ichki hududlarida qozoqlarning mavjudligi, shuningdek, qozoq xonliklarining tarixiy mulklarining bir qismi hozirgi Oʻzbekistonning ayrim hududlariga tarqalib ketganligi bilan ham izohlanadi. Masalan, Toshkent Qozoq xonligi poytaxtiga borishga muvaffaq boʻldi. Katta juz qozoqlarining Qart-Abulxayrxon, Joʻlbarsxon va dasht qozisi Toʻlebiy kabi koʻplab vakillari Toshkent hukmdoriga tashrif buyurishga ulgurganlar.

I. Yerofeyevaning yozishicha, 1695-yilda qozoqlar Toshkent vohasi bilan birga Sirdaryoning quyi va oʻrta oqimi boʻylab 32 ta shahar va unga tutash hududlarga boʻysundirganlar. Toshkent, Sigʻnoq, Sayram, Suzoq, Oqqoʻrgʻon, Oʻtror, ​​Qarnoq, Iqan, Sauran va boshqa aholi punktlarida yashovchilar qozoq hukmdorlariga har yili pul va mol-mulk koʻrinishida soliq toʻlaganlar.

Tarixchi Muhammadjon Tinishpayevning yozishicha, Toshkent vohasidagi Ohangaron vodiysi koʻchmanchi dasht aholisi toʻplangan joy boʻlgan. Qozoq xoni Taukexon davrida uning “Xonobod” qarorgohi hozirgi Telov qishlogʻidan uncha uzoq boʻlmagan joyda joylashgan edi. Har yili kuzda Xonobod xonining qarorgohida 1-2 oy davomida har uch qozoq juzining biylari (dasht qozilari) Toshkentdan 40 verst janubda, Angren daryosining chap qirgʻogʻidagi Koʻl-Toʻbe tepaligida qirgʻiz, qoraqalpoq, shuningdek, qatagʻon, jayma va boshqa mayda urugʻlarning vakillari bilan birga toʻplanishib turishgan.

Buni “Qozogʻiston tarixi”ning ikkinchi jildidagi ma’lumotlar ham tasdiqlaydi: Taukexon oʻzining biylar kengashlarini, jumladan, hozirgi Oʻzbekiston hududidagi Angren shahri (Toshkent viloyati) yaqinida joylashgan Koʻltoʻbe qarorgohida ham oʻtkazgan.

Navoiy viloyati, Oʻzbekistonning Nurota tumanida qozoq xalqining yana bir tarixiy shaxsi, Qozogʻiston qonun kodifikatsiyasi kodeksining asoschilaridan biri Jeta Jargiy, mashhur choʻl qozisi Ayteke biyning qabri joylashgan.

Soni

1920-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra Turkiston ASSRda 1.091.925 qozoq yashagan. 1926-yilgi milliy demarkatsiyadan soʻng Oʻzbekistonda 107 ming qozoq qolgan. 1939-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, bu yerda yashovchi qozoqlar soni allaqachon 305,4 ming kishi edi. Oʻsish 1936-yilda qozoq aholisining salmoqli qismi istiqomat qilgan Qoraqalpogʻiston Muxtor Respublikasining Oʻzbekiston tarkibiga kirishi, shuningdek, 1933-yilda Qozogʻistonda majburiy kollektivlashtirish natijasida yuzaga kelgan ocharchilik va aholining koʻchishiga sabab boʻlgani bilan bogʻliq. Qozoqlar qoʻshni Oʻrta Osiyo respublikalari hududida 1959-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, Oʻzbekistonda 335,3 ming qozoq boʻlgan; 1970-yilda ular 476,3 ming kishini tashkil etdi.

1989-yilda Oʻzbekistonda 808 987 qozoq, shu jumladan Toshkentda 30 166 kishi istiqomat qilgan.

1959—1989-yillardagi aholi roʻyxatiga koʻra Oʻzbekiston aholisida qozoqlarning ulushi taxminan barqaror yaʼni 4,1% boʻlib qoldi (Markaziy razvedka boshqarmasi tomonidan berilgan hisob-kitoblar mavjud, unga koʻra 1996-yilda qozoqlarning ulushi 3% gacha kamaydi). Oʻzbekistonning rasmiy hisobi mavjud boʻlib, unga koʻra 1999-yilda qozoqlar soni 940,6 ming kishi (3,8%)ni tashkil qilgan.

Agar qozoqlar ulushining 4,1% (qozoq-oʻralmanlarning bir qismini Qozogʻistonga repatriatsiya qilinishini hisobga olmaganda) va Oʻzbekiston aholisining 2008-yil oʻrtalarida Oʻzbekiston aholisi taxminan 27,3 mln. edi. 1,1 million kishi, ammo agar qozoqlar ulushini 3% deb hisoblasak, 2008-yil oʻrtalarida ularning soni taxminan boʻladi. 0,8 million kishi Repatriatsiya O'zbekistondagi qozoq jamiyati soniga sezilarli ta'sir ko'rsatmay qolishi mumkin emas edi. 1992—2001-yillar oraligʻida qozoq-oralmanlarning Qozogʻistonga repatriatsiya koʻlami boʻyicha turli baholar mavjud: 50 ming kishidan. (rasmiy hisob) 180 ming kishigacha (rasmiy belgilangan repatriatsiya kvotasidan tashqaridagi migrantlarni hisobga olgan holda norasmiy hisob). Matbuotdagi norasmiy hisob-kitoblarga koʻra, Oʻzbekistondagi qozoqlar soni 1,5-2 million kishini tashkil qilishi mumkinligi, aslida Oʻzbekistondagi qozoqlarning koʻp qismi boʻlmasa ham, salmoqli qismi hisobga olinmaganidan kelib chiqadi.

Migratsiya

Oʻzbekistondan Qozogʻistonga qozoqlarni repatriatsiya qilish koʻlami juda katta, 1999-yilgi aholini roʻyxatga olish ma’lumotlariga koʻra, 1989—1998-yillarda Oʻzbekistondan Qozogʻistonga doimiy yashash uchun koʻchib kelgan 68796 nafar qozoqlar hisobga olingan. 2009-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, 2009-yilda Qozogʻistonda 1999—2009-yillarda Oʻzbekistondan koʻchib kelgan 288 839 qozoqlar yashagan (bu barcha MDH davlatlaridan doimiy yashash uchun kelgan barcha qozoqlarning 74 foizini va barcha qozoqlarning 48 foizini tashkil qiladi). Shuni yodda tutish kerakki, aholini roʻyxatga olishda faqat roʻyxatga olish paytida tirik boʻlgan qozoq-repatriantlar qayd etilgan, oʻlim koʻrsatkichlari esa butun Qozogʻistonning qozoq aholisiga xos (yiliga 7 ming kishi). 1999—2009-yillarda Oʻzbekistondan 11 ming repatriant vafot etgan. Shu tariqa bu davrda jami 300 ming qozoq Oʻzbekistonni tark etgan. Xuddi shunday, oʻtgan oʻn yillikda Oʻzbekistondan kelgan qozogʻistonlik repatriantlar soni 70 ming kishini tashkil qilgan. 2009-yilgi aholini roʻyxatga olish ma’lumotlariga koʻra, qozoqlarning Oʻzbekistondan Qozogʻistonga koʻchish hajmi hozirgi rasmiy migratsiya hisob-kitoblaridan 36 foizga yuqori ekanligi ham e’tiborga molik. Aholini roʻyxatga olishdan keyingi davrda (2009-2013) Oʻzbekistondan kelgan qozogʻistonlik repatriantlar soni (migratsiya roʻyxati ma’lumotlari boʻyicha) 81 ming kishini, qayd etilmagan migratsiyaga moslashtirilgan holda esa 100 ming kishidan oshdi. Shunday qilib, 1989—1998-yillarda. 70 ming kishi Oʻzbekistondan Qozogʻistonga koʻchib oʻtgan. Qozogʻiston Respublikasi Sogʻliqni saqlash va ijtimoiy rivojlanish vazirligining rasmiy hisob-kitoblariga koʻra, 1991—2014-yillarda oʻzbek qozoqlarining Qozogʻistonga repatriatsiyasining umumiy hajmi qariyb 586 ming kishini tashkil qilgan. Shuni yodda tutish kerakki, Oʻzbekistonni tark etgan qozogʻistonliklarning bir qismi dunyoning boshqa davlatlariga ham ketgan.

Bunday ommaviy emigratsiya Oʻzbekistondagi qozoq jamiyati sonining sezilarli darajada qisqarishiga olib kelishi mumkin emas edi, chunki 0,6 millionga yaqin qozoqlarning ketishi Oʻzbekistondagi qozoq aholisining tabiiy oʻsishi hajmidan sezilarli darajada oshib ketdi, bundan tashqari jami aholining bir necha oʻnlab foizi mos ravishda qozoq jamiyatining reproduktiv bazasini toraytirdi, shunga mos ravishda yalpi tabiiy oʻsishning oʻzi ham qisqardi.

Yil	Soni
1999	5 162
2000	9 028
2001	15 771
2002	21 803
2003	28 025
2004	33 113
2005	42 635
2006	23 687
2007	23 741
2008	15 445
2009	19 141
2010	18 944
2011	18 288
2012	13 459
2013	11 003
Jami	299 245

Taʼlim va madaniyat

Oʻzbekistonda taʼlim qozoq tilida olib boriladigan 522 ta maktab mavjud boʻlib, ulardan 234 tasi bir tilli qozoq maktablari, qolganlari aralash maktablardir. Maktablardagi oʻquvchilarning umumiy soni yuz mingdan ortiq kishini tashkil etadi. Qozoq maktablarida taʼlim faqat lotin alifbosida olib boriladi, umumtaʼlim maktabi 9-sinf darajasi bilan chegaralanadi, keyin kollejlar tizimi mavjud boʻlib, unda oʻqitish faqat oʻzbek va rus tillarida olib boriladi. Qozoq tilida oliy ma’lumot olish uchun Nukus davlat universiteti, Toshkent va Guliston pedagogika institutlarida qozoq tili va adabiyoti kafedralari tashkil etildi. Universitetlarda boshqa mutaxassisliklar boʻyicha qozoq tilida soʻzlashuvchi fakultetlar yoʻq.

Qoraqalpogʻistonda respublika qozoq teatri, Mirzachoʻl va Navoiy viloyatida musiqali drama teatrlari ochildi. Qozoq madaniyat markazi 1989-yildan buyon faoliyat yuritib kelmoqda. Milliy, folklor, yoshlar va estrada ansambllari bor. Qozoq tilida “Nurli yoʻl” respublika davlat gazetasi nashr etiladi, respublika radio va televideniyesida “Замандас”, “Дидар”, “Достык” kabi koʻrsatuvlar muntazam efirga uzatiladi. Toshkent, Toshkent, Sirdaryo, Jizzax viloyatlarida qozoq televideniyesi va radiosining qozoq tilida koʻrsatuvlari muntazam efirga uzatilmoqda.

Oʻzbekistondagi mashhur qozoqlar

• Sobir Rahimov — 2-Belorussiya fronti 65-armiyasining 37-gvardiya otishmalar diviziyasi qoʻmondoni, gvardiya general-mayori, Sovet Ittifoqi Qahramoni.
• Nazir Toʻraqulov — sovet partiyasi, davlat arbobi, diplomat, jurnalist, filolog, Turkiston Muxtor Sovet Sotsialistik Respublikasi Maorif xalq komissari, SSSRning Saudiya Arabistoni Podshohligidagi vakolatli vakili.
• Sulton Segizboyev — Oʻzbekiston SSR Xalq Komissarlari Soveti raisi, SSSR Oliy Soveti Ittifoq kengashi raisining oʻrinbosari.
• Oʻrol Tansiqboyev — SSSR xalq artisti.
• Aljan Jarmuhamedov — sovet basketbolchisi. Olimpiada chempioni (1972), 1976-yilgi Olimpiada bronza medali sovrindori, jahon chempionatining kumush (1978) va bronza medali (1970), uch karra Yevropa chempioni (1967, 1971, 1979).
• Malbagʻar Mendiqulov — atoqli olim va jamoat arbobi, meʼmor.
• Elmurat Tasmuradov — oʻzbek yunon-rum kurashchisi, 2016-yilgi yozgi Olimpiya oʻyinlarining bronza medali sovrindori.
• Tursinbek Qaldarov — general, Oʻzbekiston birinchi prezidenti Islom Karimovning maslahatchisi.
• Quvandiq Sanaqulov — texnika fanlari doktori, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati a’zosi, “Navoiy kon-metallurgiya kombinati” davlat korxonasi bosh direktori vazifasini bajaruvchi, “Doʻstlik” ordeni sohibi.
• Serikbay Sagʻatov — Oʻzbekiston Qahramoni unvoni sohibi.
• Agʻitay Adilov — Oʻzbekiston Qahramoni unvoni sohibi.
• Gulsum Asfandiyorova — shifokor, Rossiyadagi musulmon feministik harakati yetakchilaridan biri.
• Xaldarbek Serikbayev — Oʻzbekiston Respublikasi Davlat bojxona qoʻmitasi raisi oʻrinbosari.
• Tursinxon Xudayberganov — Oʻzbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi rahbari. Bundan oldin Islom Karimovning huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat qiluvchi organlar faoliyatini muvofiqlashtirish masalalari boʻyicha maslahatchisi lavozimida ishlab kelgan.
• Vyacheslav Qosimov — Milliy xavfsizlik xizmati raisi oʻrinbosari.
• Berdiyar Bayqoʻnisov – Moliya vazirligining Kredit va audit boshqarmasi boshligʻi
• Baxtiyar Subanov — ichki ishlar vaziri oʻrinbosari (2003-yil fevraligacha). 2003-yil 26-fevraldan Oʻzbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vaziri.
• Toshpoʻlat Babadjonov – Oliy Majlis deputati, “Oʻzneftgaz” davlat xoldingi boʻlinmalaridan biri “Oʻzbekgeofizika” AJ boshqaruvi raisi.
• Qayrat Aldabergenov — Tomdi tumuani hokimi, Oʻzbekiston senatori.
• Galima Buxarboeva — jurnalist, Urush va tinchlikni yoritish instituti rahbari.
• Tileubay Amanov — texnika fanlari doktori, professor, Rossiya musiqa akademiyasining akademigi.
• Joʻldasbek Quttimuratov — Oʻzbekistondagi mashhur haykaltarosh.
• Rasul Kusherbayev — Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi vazirining maslahatchisi.
• Aqshagul Tulegenova — Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputati
• Merey Amanbayeva — Oʻzbekiston savdo-sanoat palatasining Navoiy viloyati boshqarma boshligʻi.
• Ruslan Abdullayev — Boks boʻyicha Oʻzbekiston terma jamoasi aʼzosi. Birinchi yarim oʻrta vazn toifasida havaskor bokschi.
• Madiyar Saydraximov — Boks boʻyicha Oʻzbekiston terma jamoasi a’zosi.