Misr va Suriyadagi fransuz kampaniyasi
| Fransuzlarning Misr va Suriyadagi kampaniyasi | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| O'rtayer dengizi yurishi | |||||||
 | |||||||
| |||||||
| Raqiblar | |||||||
| Misr, Buyuk Britaniya, Usmoniylar imperiyasi | Fransiya | ||||||
| Qoʻmondonlar | |||||||
| Salim III Mustafo Posho Yusuf Posho Muhammad Ali Posho Abdulloh Posho Murod Bey Goratsio Nelson |
Napoleon Bonapart Jan Kleber Tomas Dyuma Jak Menou Jan Lannes Lui Desaix Ioaxim Myurat Rene Savari | ||||||
| Kuchlar | |||||||
| noma'lum | 40 000 askar, 10 000 matros | ||||||
Misr va Suriyadagi fransuz kampaniyasi (1798-1801) — Fransiyaning Birinchi konsuli Napoleon Bonapartning Usmonlilar imperiyasi tarkibiga kirgan Misr va Suriyadagi yurishi boʻlib, u fransuz savdo manfaatlarini himoya qilish, mintaqada fransuz korxonalari qurish va u yerdagi madaniy hayotni tadqiq qilish, Hindistonga boradigan eng qisqa dengiz yoʻllarini aniqlash va u yerda inglizlar hukmronligiga chek qoʻyish maqsadida tashkil qilingan. Kampaniya 1798-yilgi Oʻrtayer dengizi yurishining asosiy qismi boʻlib, oʻz ichiga Malta va Krit orollarini zabt etish, Iskandariya portini ishgʻol etish vazifalarini olgandi. Kampaniya Napoleonning magʻlubiyati bilan yakunlandi, bu esa fransuz qoʻshinlarining mintaqadan olib chiqilishiga sabab boʻldi.
Ilmiy jabhada ekspeditsiya oxir-oqibat misrshunoslik sohasini yaratib, Rozett bitiktoshining kashf etilishiga olib keldi.
Yurishga tayyorgarlik
[tahrir | manbasini tahrirlash]Bosqin paytida direktoriya Fransiyada ijro etuvchi hokimiyatni oʻz zimmasiga olgan edi. U yakobinchilar va qirollik tahdidlariga qarshi tartibni saqlash uchun 1796-1797-yillarda amalga shirilgan Italiya kampaniyasidagi fransuz generali Napoleon Bonapartga tayanar edi. 1798-yilning boshidan Misrga qarshi yurish uchun farmon berildi.
Oʻsha paytda Misr 1517-yildan beri rasman Usmonli viloyati hisoblanar edi, ammo Usmonlilarning bevosita nazorati ostida emas edi, u yerda hukmron mamluklar elitasi oʻrtasida nifoq mavjud edi. Buning ustiga Fransiyadagi hukmron doiralar Misrni Gʻarb sivilizatsiyasizning beshigi deb qarab, uni zabt etishni istardilar. Nil daryosi boʻyida joylashgan fransuz savdogarlari mamluklar tomonidan taʼqib qilinayotganidan shikoyat qilishi esa Napoleonga yurish boshlash uchun bahona boʻladi[1].
Tulondan fransuzlarning yoʻlga chiqishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Fransiyaning Oʻrtayer dengizi portlarida 40 000 piyoda askar va 10 000 matros toʻplanganligi Misr yurishi uchun eng katta tayyorgarlik edi. Ularni Fransiya qirgʻoqlaridan Misrga 13 ta kema, 14 ta fregat va 400 ta kichik transport kemalar olib borishi kerak edi. Ushbu flot ingliz admirali Nelson tomonidan toʻxtatilishining oldini olish uchun ekspeditsiyaning maqsadi sir tutildi. Bu faqat Bonapartning oʻzi va uning yaqin generallariga maʼlum edi. Napoleon bilan birga generallar: Jan Kleber, Tomas Dyuma, Jak Menou, Jan Lannes, Lui Desaix, Ioaxim Myurat, Rene Savari va boshqalar edi. Shuningdek, matematik olim Gaspar Monj ham qoʻshinda edi.
Maltaning bosib olinishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Napoleon armiyasi Tulon portidan Malta oroliga kelganida, oroldagi gospitalyerlar ritsarlari magistri portga bir vaqtning oʻzida faqat ikkita xorijiy davlat kemasi kirishi mumkinligini maʼlum qildi. Shu tufayli Napoeon orolni bosib olishga buyruq berdi[2].
Buyuk fransuz inqilobi Malta ritsarlarining daromadini va jiddiy qarshilik koʻrsatish qobiliyatini sezilarli darajada kamaytirdi. Ritsarlarning yarmi fransuzlar edi va bu ritsarlarning aksariyati vatandoshlariga qarshi jang qilishdan bosh tortdilar[2].
Fransiya qoʻshinlari 1798-yil 11-iyun kuni ertalab Maltaga tushirildi. Fransuzlar Maltaning 2 000 ga yaqin ritsarlari bilan bir kun davomida jang olib borishdi va gʻalabaga erishishdi[2]. Napoleon Maltada boʻlganida, Valletta shahridagi Palazzo Parisioda istiqomat qilgan[3][4][5].
Iskandariyadan Suriyaga yurish
[tahrir | manbasini tahrirlash]
1798-yil iyunda Napoleon Maltadan Misrga joʻnab ketdi. Fransuz kemalari 13 kun suzib, Misr shimolidagi Iskandariya portiga yetib keldilar. Napoleon boshqa qirgʻoqqa tushishni rejalashtirgan edi, ammo unday boʻlib chiqmadi. U oʻz askarlariga yurtga qaytgach, 6 arpent (3.1 gektar) hajmdagi yer berilishini vaʼda qiladi va quyidagicha ilova qiladi:
"Biz kelgan joy musulmonlar yurtidir. Ularning asosiy shiori „Allohdan boshqa iloh yoʻq va Muhammad uning paygʻambaridir“. Ularga qarshi chiqmang, yahudiylarga va italyanlarga qanday muomala qilgan boʻlsangiz, ularga ham shunday munosabatda boʻling, ularning muftiylari va imomlarini hurmat qiling. Qur’on tomonidan belgilab qoʻyilgan marosimlarga, ularning masjidlariga, Muso va Iso Masihning diniga nisbatan bir xil sabr-toqatli boʻling. Qadimda Misrga kelgan Rim legionlari barcha dinlarni himoya qilgan"[6].
Napoleon tomonidan eʼlon qilingan idealistik vaʼdalarga qaramasdan, Abdurahmon al-Jabartiy (1753-1825) kabi misrlik ziyolilar Napoleonning harbiy maqsadlarini qattiq tanqid qilishgan. Fransiya bosqinining asosiy yilnomachisi sifatida Jabartiy fransuzlarning Misrga bostirib kirishini qoralab tarix sahifalariga qayd etdi.
Chebreissda bir kunlik dam olgandan soʻng, fransuz quruqlik qoʻshinlari taʼqib qilishni davom ettirdilar. 2 Termidorda (20 iyul) u keldi1⁄2 milya (800 m) Embabe qishlogʻidan. Issiqlikka chidab boʻlmas edi, armiya charchagan va dam olishga muhtoj edi, ammo vaqt etarli emas edi va shuning uchun Bonapart oʻzining 25 000 askarini taxminan 15 kilometr (9 mi) davomida jangga jalb qildi. Giza piramidalaridan . Aytishlaricha, u o‘z qo‘shiniga dushmanning chap qanoti orqasidagi piramidalarni ko‘rsatgan va hujumga buyruq berish chog‘ida „Askarlar, piramidalar cho‘qqilarini ko‘ringlar“ deb qichqirgan — anchadan keyin yozilgan hisoblarda bu ibora „Askarlar, esda tutinglar“ deb o‘zgartirilgan. Bu piramidalar tepasidan 40 asrlik tarix sizni oʻylaydi." Bu Piramidalar jangi deb ataladigan jangning boshlanishi, fransuzlarning 21 000 ga yaqin mamluklardan iborat dushman qoʻshinlari ustidan qozongan gʻalabasi edi. [7] (40 000 ga yaqin mamluk askari jangdan uzoqda qolishdi.) Fransuzlar Mamluk otliqlarini ulkan piyodalar maydoni bilan, ichkarida toʻp va taʼminot bilan xavfsiz tarzda magʻlub etishdi. Hammasi boʻlib 300 fransuz va 6000 ga yaqin mamluklar oʻldirilgan. Jang oʻnlab hikoyalar va rasmlarni keltirib chiqardi.
- ↑ Amini, Iradj. Napoleon and Persia: Franco-Persian Relations Under the First Empire. Mage, 1999 — 12-bet. ISBN 0-934211-58-2. Qaraldi: 2010-yil 9-oktyabr.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Cole, Juan. Napoleon's Egypt: Invading the Middle East. Palgrave Macmillan, 2007 — 8–10-bet. ISBN 978-1-4039-6431-1. Manba xatosi: Invalid
<ref>tag; name "ColeJ" defined multiple times with different content - ↑ „Palazzo Parisio“. foreignaffairs.gov.mt. 2018-yil 6-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 2-may.
- ↑ „Napoleon's bedroom at Palazzo Parisio in Valletta! – Malta Weather Site Blog“. blog.maltaweathersite.com. 2016-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 2-may.
- ↑ „MaltaToday“. archive.maltatoday.com.mt. 2015-yil 21-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 2-may.
- ↑ Original text: Napoleon Bonaparte, ed. C.A. Fischer, Collection Générale et Complète de lettres… de Napoléon le Grand… Leipzig: H. Graff, 1808; pp. 58-9. Available at „Archived copy“. 2016-yil 7-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 11-mart..
- ↑ Chandler, David. The Campaigns of Napoleon New York, Macmillan, 1966