Kontent qismiga oʻtish

Milliy kutubxona

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Londondagi Britaniya kutubxonasi, dunyodagi eng katta kutubxona.
Florensiyadagi Italiya milliy markaziy kutubxonasi.
Biblioteca Nacional de Chile yoki Chilining Santyago shahridagi Chili Milliy kutubxonasi.
Braziliya Milliy kutubxonasi Lotin Amerikasidagi eng yirik kutubxona hisoblanadi.
Vashingtondagi Kongress kutubxonasining Tomas Jefferson binosi.

Milliy kutubxona — bu hukumat tomonidan mamlakatning asosiy axborot ombori sifatida tashkil etilgan kutubxona. U Jamoat kutubxonalaridan farqli oʻlaroq, kamdan-kam hollarda fuqarolarga kitob olish imkonini beradi. Koʻpincha ular juda koʻp noyob, qimmatli yoki muhim asarlarni oʻz ichiga oladi. Milliy kutubxona — bu mamlakat ichida va tashqarisida xalq adabiyotini toʻplash va saqlash vazifasini bajaradigan kutubxonadir. Masalan, Britaniya kutubxonasi va Parijdagi milliy bibliothèque de France[1].


Milliy kutubxonalar odatda bir mamlakatdagi boshqa kutubxonalar bilan solishtirilganda hajman kattaligi bilan ajralib turadi. Mustaqil boʻlmagan, ammo oʻziga xos madaniyatini saqlab qolishni xohlaydigan baʼzi davlatlar bunday muassasalarning barcha atributlariga ega milliy kutubxona tashkil etishadi.

Koʻpgina milliy kutubxonalar Xalqaro kutubxonalar assotsiatsiyalari va institutlari federatsiyasining (XKAIF) Milliy kutubxonalar boʻlimi bilan oʻzlarining umumiy vazifalarini muhokama qilish, umumiy standartlarni aniqlash va ilgari surish, ularga oʻz vazifalarini bajarishga yordam beradigan loyihalarni amalga oshirish uchun hamkorlik qiladilar. Masalan, Yevropa Milliy kutubxonalarining barchasi „Yevropa kutubxonalari“da ishtirok etadi. Bu Yevropa Milliy kutubxonachilari konferensiyasi xizmati hisoblanadi.

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kelib chiqishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Lindisfarne Injillari ser Robert Cotton tomonidan toʻplangan xazinalardan biridir.

Birinchi milliy kutubxonalar suveren yoki davlatning boshqa oliy organining qirollik fondlaridan barpo etilgan.

Milliy kutubxonaning birinchi loyihalaridan biri ingliz matematigi Jon Di tomonidan ishlab chiqilgan boʻlib, u 1556-yilda angliyalik Meri I ga eski kitoblar, qoʻlyozmalar, yozuvlarni saqlash va milliy kutubxona tashkil etish boʻyicha istiqbolli loyihasini taqdim etgan, ammo uning bu taklif qabul qilinmagan[2].

Angliyada Richard Bentlining 1694-yilda chop etilgan Qirollik kutubxonasini qurish boʻyicha taklifi bu mavzuga yana qiziqish uygʻotdi. Robert Kotton, Konningtonlik 1-baronet, boy antikvar, oʻsha paytda dunyodagi eng qimmat shaxsiy qoʻlyozmalar kolleksiyasini toʻplagan va Cotton kutubxonasiga asos solgan. Monastirlar tarqatib yuborilgandan soʻng, monastir kutubxonalariga tegishli boʻlgan koʻplab bebaho va qadimiy qoʻlyozmalar jamoat orasida tarqala boshladi, ularning koʻpchiligi qoʻlyozmalarning madaniy qiymatidan bexabar boʻlgan. Robertning maqsadi bu qadimiy hujjatlarni topish, sotib olish va saqlash edi[3]. Uning oʻlimidan soʻng nabirasi kutubxonani birinchi milliy kutubxona sifatida shakllantirdi va xalqqa taqdim etdi. Ushbu transfer Britaniya kutubxonasining shakllanishiga asos boʻldi[4][5].

Milliy kutubxonalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Hans Sloanning kitoblar va qoʻlyozmalar toʻplami Britaniya muzeyiga vasiyat qilingan.

Birinchi haqiqiy milliy kutubxona 1753-yilda Britaniya muzeyi tarkibida tashkil etilgan. Ushbu yangi muassasa bu turdagi muzeylarning birinchisi edi. Milliy kutubxona na cherkovga, na qirolga tegishli boʻlib, jamoatchilikka ochiq va hamma narsani yigʻish va saqlashni maqsad qilgan[6]. Muzeyning dastavval shifokor va tabiatshunos Xans Sloanning merosiga asoslangan boʻlib, u oʻz hayoti davomida collection of curiositiesni toʻplagan va 20 000 funt sterling evaziga Britaniya muzeyiga vasiyat qilgan[7].

Sloanning kolleksiyasiga 40 000 ga yaqin bosma kitoblar va 7 000 qoʻlyozmalar, shuningdek, chizmalar kiritilgan[8]. Britaniya muzeyi toʻgʻrisidagi 1753 qonunga asosan Milliy kutubxona Cotton kutubxonasi va Harleian kutubxonasini oʻz ichiga olgan. Keyinchalik ularga 1757-yilda turli Britaniya monarxlari tomonidan yigʻilgan Qirollik kutubxonasi ham qoʻshildi[9].

1759-yil 15-yanvarda kutubxonada birinchi ko‘rgazma galereyalari hamda olimlar uchun o‘quv zali ochilgan va ish boshlagan[10]. 1757-yilda qirol Jorj II unga mamlakatda nashr etilgan har bir kitobning bir nusxasini olish huquqini bergan va bu bilan Muzey kutubxonasining cheksiz ravishda kengayishini taʼminlagan.

Montagu uyi, Britaniya kutubxonasi joylashgan joy, 1753-yilda tashkil etilgan.

Anthony Panizzi 1856-yilda Britaniya muzeyida bosh kutubxonachi boʻlib ishladi va u yerda kutubxonaning modernizatsiyasini nazorat qildi. Uning faoliyati davomida kutubxona fondi 235 000 jilddan 540 000 jildgacha ko‘paydi va bu o‘sha davrda dunyodagi eng katta kutubxonaga aylandi. 1857-yilda uning mashhur dumaloq shaklidagi oʻquv zali ochilgan. Panizzi oʻz yordamchilari bilan birgalikda ishlab chiqqan „Toʻqson bir kataloglash qoidalari“ (1841) asosida yangi katalog yaratishni oʻz zimmasiga oldi. Ushbu qoidalar XIX va XX asrlarning barcha keyingi katalog qoidalari uchun asos boʻlib xizmat qildi. ISBD va Dublin Core kabi raqamli kataloglash elementlarining kelib chiqishi shu katalog bilan bogʻliq.

Fransiyadagi birinchi milliy kutubxona 1368-yilda Karl V tomonidan Luvr saroyida yaratilgan, u qirollik kutubxonasi sifatida paydo boʻlgan Bibliothèque Mazarine edi. Charlz VI vafotidan soʻng, bu birinchi kutubxonani bir tomonlama Fransiyaning ingliz regenti Bedford gertsogi sotib oldi va uni 1424-yilda Angliyaga topshirdi. 1435-yilda vafot etganida tarqab ketgan[11] Matbaa ixtirosi Luvrda 1461-yilda Lui XIga meros qolgan yana bir toʻplamning paydo boʻlishiga olib keldi[12]. Frensis I 1534-yilda toʻplamni Fontenbleoga topshirdi va uni shaxsiy kutubxonasi bilan birlashtirdi.

Bibliothèque Mazarine kutubxonachisi sifatida Jak Avgust de Sen uni oʻsha paytdagi dunyodagi eng katta kutubxonaga aylantirgan.

XVII asrda Jak Avgust de Senning kutubxonachi etib tayinlanishi uni dunyodagi eng katta va eng boy kutubxonaga aylantirgan rivojlanish davrini boshlab berdi. Kutubxona 1692-yilda vazir Luvuaning oʻgʻli Abbe Luvua boshqaruvi ostida jamoatchilik uchun ochilgan. Abbe Luvua nomi oʻrniga kutubxona tizimini toʻliq isloh qilganligi uchun abbe Bignon yoki Bignon II deb atalgan. 1739-yildan 1753-yilgacha 11 jildda nashr etilgan kataloglar tuzildi. Toʻplamlar sotib olish va fransuz inqilobining boshlanishiga sovgʻa qilish orqali doimiy ravishda koʻpayib bordi. Oʻsha paytda u qisman yoki toʻliq yoʻq boʻlib ketish xavfi ostida edi, ammo Antuan-Avgustin Renuard va Jozef Van Praetning faoliyati tufayli unga hech qanday zarar yetmadi.

Fransuz inqilobining radikal bosqichida aristokratlar va ruhoniylarning shaxsiy kutubxonalari tortib olinib, kutubxona fondlari 300 000 jilddan oshdi. 1792-yil sentyabr oyida Fransiya Birinchi Respublikasi tashkil etilgandan soʻng, „the Assembly declared the Bibliotheque du Roini milliy mulk deb eʼlon qildi va uni muassasa Milliy Kutubxona deb nomlandi. Tojning toʻrt asrlik nazoratidan soʻng, bu buyuk kutubxona endi fransuz xalqining mulkiga aylandi“[11].

Kengayishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Amerikada tashkil etilgan birinchi milliy kutubxona 1777-yil 9-yanvarda Yangi Granada vitse-qiroli Manuel Antonio Flores tomonidan Haqiqiy Kutubxona nomki bilan tashkil etilgan va u keyinchalik Kolumbiya Milliy kutubxonasiga aylandi[13].

Yangi tashkil etilgan Amerika respublikasida Jeyms Medison birinchi boʻlib 1783-yilda Kongress kutubxonasini tashkil etishni taklifini oldinga surdi[14]. Kongress kutubxonasi 1800-yil 24-aprelda prezident Jon Adams hukumat oʻrnini Filadelfiyadan yangi poytaxt Vashingtonga koʻchirishni nazarda tutuvchi Kongress aktini imzolaganida tashkil etilgan. Qonunchilikning bir qismi „Kongressdan foydalanish uchun zarur boʻlgan kitoblarni sotib olish va ularni saqlash, mos binoni jihozlash uchun 5000 dollar ajratdi“. Kitoblar Londondan buyurtma qilingan va 740 ming kitob, uchta xaritadan iborat toʻplam yangi Kapitoliyga joylashtirilgan[15].

Polshaning Załuski kutubxonasi mamlakat boʻlinganidan keyin Rossiya tomonidan qabul qilingan va toʻplam 1795-yilda tashkil etilgan.

Imperator jamoat kutubxonasi 1795-yilda Buyuk Ketrin tomonidan tashkil etilgan boʻlib, uning shaxsiy kolleksiyalarida Volter va Didroning oʻz merosxoʻrlaridan sotib olgan mahalliy kutubxonalari mavjud edi. Volterning shaxsiy kutubxonasi hamon kolleksiyaning diqqatga sazovor joylaridan biri hisoblanadi. Rossiya jamoat kutubxonasi rejasi 1766-yil 27-mayda Ketringa taqdim etilgan, ammo imperator imperator kutubxona loyihasini maʼqullamagan.

Chet tillari boʻlimining poydevori Polsha-Litva Hamdoʻstligidan boʻlinish paytida Rossiya hukumati tomonidan milliylashtirilgan Załuski kutubxonasi (420 000 jild) shaklida boʻlgan[16]. Kutubxonadagi polyak tilidagi kitoblar (taxminan 55 000 nomdagi) 1921-yilda Rossiya SFSR tomonidan Polshaga qaytarilgan[17].

Germaniya faqat 1871-yilda davlat sifatida tuzilgan boʻlsa-da, birinchi milliy kutubxonasi 1848-yilgi nemis inqiloblari davrida tashkil etilgan. Turli kitob sotuvchilari va nashriyotlar Frankfurt parlamentiga parlament kutubxonasi uchun oʻz asarlarini taklif qilishdi. Iogann Geynrix Plat boshchiligidagi kutubxona Reyxsbibliyotek („Reyx kutubxonasi“) deb nomlandi. Inqilob muvaffaqiyatsizlikka uchragach, kutubxona tashlab ketildi va mavjud boʻlgan kitoblar Nyurnbergdagi Germaniya milliy muzeyida saqlanib qoldi[18]. 1912-yilda Leyptsigda har yili oʻtkaziladigan kitob koʻrgazmasining markazi boʻlgan Leyptsig shahri, Saksoniya Qirolligi va Börsenverein der Deutschen Buchhändler (Nemis kitob sotuvchilari uyushmasi) Leyptsigda Germaniya Milliy kutubxonasini ochishga kelishib oldilar. 1913-yil 1-yanvardan boshlab nemis tilidagi barcha nashrlar muntazam ravishda toʻplandi (shu jumladan Avstriya va Shveysariya kitoblari ham).

Yuridik depozit va mualliflik huquqi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Finlandiya Milliy kutubxonasi, Helsinki
Hindiston Milliy kutubxonasi, Kolkata
Avstraliya Milliy kutubxonasi Burley Griffin koʻli, Kanberra .

Qonuniy depozit tamoyili ayrim mamlakatlarda amal qiladi.

Birlashgan Qirollikda 2003-yilgi „Legal Deposit Library Act“ 1911-yildagi Mualliflik huquqi toʻgʻrisidagi qonunni qayta koʻrsatib beradi, bu yerda nashr etilgan har bir kitobning bir nusxasi milliy kutubxonaga (Britaniya kutubxonasi) yuborilishi kerak. Beshta boshqa kutubxonalar (Oksford universitetidagi Bodleian kutubxonasi, Kembrij universiteti kutubxonasi, Shotlandiya Milliy kutubxonasi, Triniti kolleji kutubxonasi, Dublin va Uels Milliy kutubxonasi) paydo boʻlganidan keyin bir yil ichida bepul nusxasini talab qilish huquqiga ega boʻldi. Kitob nashriyot sanoatining xalqaro tabiati dunyoning boshqa joylaridan ingliz tilidagi barcha muhim nashrlarni ham qamrab olishni taʼminlaydi.

Irlandiya Respublikasida Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar toʻgʻrisidagi 2000-yilgi qonunga binoan, nashr etilgan har bir kitobning bir nusxasi Irlandiya Milliy kutubxonasiga, Trinity kolleji kutubxonasiga, Dublinga, Limerik universiteti kutubxonasiga topshirilishi kerak. Toʻrtadan nusxasi Irlandiya Milliy Universitetiga va uning tarkibiy universitetlariga tarqatish uchun yuboriladi. Bundan tashqari, yozma ravishda eʼlon qilingan kunidan boshlab oʻn ikki oy ichida bittadan nusxasi Bodleian kutubxonasi, Cambridge universiteti kutubxonasi, Shotlandiya Milliy kutubxonasi va Wales Milliy kutubxonasiga topshirilishi shart.

Stokgolmdagi Shvetsiya Qirollik kutubxonasi
Irlandiya Milliy kutubxonasi, Dublin.
Singapurdagi Milliy kutubxona binosi
Shotlandiya Milliy kutubxonasi, Edinburgh

Avstraliyada, 1968-yildagi mualliflik huquqi toʻgʻrisidagi qonunga binoan boshqa shtat hujjatlari Avstraliyada nashr etilgan har bir kitobning nusxasini Avstraliya Milliy kutubxonasiga, kitob nashr etilgan davlatning tegishli davlat kutubxonasiga va baʼzi shtatlarning boshqa kutubxonalarida saqlashni talab qiladi.

Shunga oʻxshash tizim Kanadada kutubxona va arxivlar sifatida tanilgan milliy kutubxona va Kvebekda Kvebek Milliy kutubxonasi va arxivlarida ham mavjud.

1537-yildan beri Fransiyada nashr etilgan barcha asarlar Fransiya milliy kitobiga topshirilishi kerak. 1997-yildan beri u raqamli ishlarning depozitlarini ham oʻz ichiga oldi.

1661-yildan boshlab Shvetsiya Qirollik kutubxonasi Shvetsiyada nashr etilgan barcha asarlarning nusxasini olish huquqiga ega boʻldi.

Singapurda Milliy kutubxona kengashi toʻgʻrisidagi qonunga binoan Singapurdagi barcha nashriyotlarda nashr etilgan kundan boshlab toʻrt hafta ichida har bir nashrning ikktadan nusxasini Milliy kutubxona kengashiga oʻz mablagʻlari hisobidan topshirilishi kerak.

Qoʻshma Shtatlar kabi boshqa davlatlar bunday talablarga amal qilmaydi. Biroq, Qoʻshma Shtatlar har qanday noshir mualliflik huquqi bilan himoyalangan asarning ikki nusxasini Kongress kutubxonasi qoshidagi Qoʻshma Shtatlar Mualliflik huquqi boʻyicha byurosiga topshirishini soʻraydi — bu majburiy depozit sifatida keng tanilgan[19]. Lekin kutubxona qaysi asarlarni saqlashni oʻzi mustaqil tanlaydi. Kitob nashriyot sanoatining xalqaro tabiati dunyoning boshqa joylaridan ingliz tilidagi barcha muhim nashrlarni ham qamrab olishni taʼminlaydi. Bundan tashqari, Federal depozitariy kutubxonalar ham mavjud boʻlib, ular Hukumat nashriyotining barcha nashrlarining nusxasini olish huquqiga ega.


Har yili Britaniya kutubxonasi va Kongress kutubxonasiga ingliz tilidagi taxminan uch millionga yaqin yangi kitoblar topshiriladi va saqlanadi.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Line, Maurice B.; Line, J. (2011). „Concluding notes“. National libraries, Aslib, pp. 317-318
  2. ↑ Fell-Smith, Charlotte (1909) John Dee: 1527-1608. London: Constable and Company Available online
  3. ↑ John Aikin. The Lives of John Selden, Esq., and Archbishop Usher; With Notices of the Principal English Men of Letters with Whom They Were Connected. 1812. p. 375.
  4. ↑ „Cotton Manuscripts“. British Library (2003-yil 30-noyabr). 2016-yil 12-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 22-iyul.
  5. ↑ 'An Act for the better settling and preserving the Library kept in the House at Westminster called Cotton House in the Name and Family of the Cottons for the Benefit of the Publick [Chapter VII. Rot. Parl. 12 § 13 Gul. III. p. 1. n. 7.]', Statutes of the Realm: volume 7: 1695-1701 (1820), pp. 642-643. URL: http://www.british-history.ac.uk/report.aspx?compid=46991 (Wayback Machine saytida 2012-10-23 sanasida arxivlangan)
  6. ↑ Dunton, Larkin. The World and Its People. Silver, Burdett, 1896 — 38-bet. 
  7. ↑ „Creating a Great Museum: Early Collectors and The British Museum“. Fathom. 2010-yil 2-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 4-iyul.
  8. ↑ „General history“. British Museum (2010-yil 14-iyun). Qaraldi: 2010-yil 4-iyul.
  9. ↑ Letter to Charles Long (1823), BMCE115/3,10. Scrapbooks and illustrations of the Museum. (Wilson, David, M.) (2002). The British Museum: A History. London: The British Museum Press, pg 346
  10. ↑ The British Museum Opened (Wayback Machine saytida 2009-08-02 sanasida arxivlangan), History Today
  11. ↑ 11,0 11,1 Paul M. Priebe. „From Bibliothèque du Roi to Bibliothèque Nationale: The Creation of a State Library, 1789-1793.“ The Journal of Library History, Vol. 17, No. 4 (Fall, 1982)
  12. ↑ Konstantinos Staikos (2012), History of the Library in Western Civilization: From Petrarch to Michelangelo, New Castle, DE: Oak Knoll Press, ISBN 978-1-58456-182-8
  13. ↑ „Historia“.
  14. ↑ Murray, Stuart. The Library: An Illustrated History (New York, Skyhouse Publishing, 2012): 155.
  15. ↑ „Jefferson's Legacy • A Brief History of the Library of Congress“. Library of Congress (2006-yil 6-mart). Qaraldi: 2008-yil 14-yanvar.
  16. ↑ Maliy ensiklopedicheskiy slovar Brokgauza i Yefrona, published in the Imperial Russia in the early 1900s
  17. ↑ Great Soviet Encyclopedia, 3rd. edition
  18. ↑ „Reichsbibliothek von 1848“, Handbuch der historischen Buchbestände in Deutschland Fabian: . Hildesheim: Olms Neue Medien, 2003. 
  19. ↑ „U.S. Copyright Office - Mandatory Deposit (FAQ)“. Copyright.gov. Qaraldi: 2014-yil 22-iyul.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Milliy_kutubxona&oldid=5239094" dan olindi