Markionizm
Markionizm 144-yilda Rimda Sinoplik Marcion taʼlimoti asosida vujudga kelgan ilk nasroniy dualistik eʼtiqod tizimi edi[1]. Marcion ilk nasroniy ilohiyotchisi, xushxabarchi va ilk nasroniylikning muhim shaxsi boʻlgan[2]. U Pontusdagi Sinop yepiskopining oʻgʻli edi. Taxminan 2-asrning oʻrtalarida (140—155) Rimga borib, u yerda Suriya Gnostik Serdo jamiyatiga qoʻshildi[3].
Marcion Iso Masihni dunyoga qutqaruvchi sifatida yuborgan Gospelning mehribon Xudosi Eski Ahdning ibroniy Xudosi bilan aniqlangan yomon niyatli Demiurge yoki yaratuvchi xudodan farqli va qarama-qarshi boʻlgan haqiqiy Oliy mavjudot ekanligini vaʼz qildi[4]. U oʻzini Havoriy Pavlusning izdoshi deb hisoblardi, u Iso Masihning yagona haqiqiy havoriysi boʻlgan deb hisoblardi[5].
Marcionning kanoni, ehtimol tarixda tuzilgan birinchi xristian kanoni, oʻn bir kitobdan iborat edi: Gospel of Lukening qisqaroq versiyasi boʻlgan Gospel va oʻnta Paulin maktubini oʻz ichiga oladi[6]. Marcion qonuni butun Eski Ahdni, boshqa barcha maktublar va 27 kitobdan iborat Yangi Ahd kanoniga aylanadigan Injillarni rad etdi[7][8]. Pavlus maktublari Markionit kanonida muhim oʻrinni egallaydi, chunki Marcion Pavlusni Masihning yagona haqiqiy havoriysi deb hisoblagan[2][8].
Markionizm uning muxoliflari tomonidan bid’at deb qoralangan va ilk cherkov otalari tomonidan unga qarshi yozilgan, xususan Tertullian oʻzining besh kitobli „Adversus Marcionem“ (Marcionga qarshi) risolasida taxminan 208-yilda Marcionga qarshi chiqqan. Marcionning asarlari yoʻqolgan, biroq ular juda koʻp oʻqilgan va koʻplab qoʻlyozmalar mavjud boʻlishi kerak[2]. Shunga qaramay, koʻplab olimlar, keyinchalik tanqidchilar, ayniqsa Tertullianning Marcion haqida aytgan soʻzlari orqali qadimgi Markionizmning katta qismini qayta qurish va xulosa chiqarish mumkinligini daʼvo qilmoqdalar[9].
Tarix
[tahrir | manbasini tahrirlash]Tertullian va erta proto-pravoslav nasroniylikning boshqa yozuvchilari fikriga koʻra, markionizm deb nomlanuvchi harakat 144-yil atrofida Marcionning taʼlimoti va quvgʻin qilinishi bilan boshlangan. Xabarlarga koʻra, Marcion badavlat kema egasi, Kichik Osiyoda Pontusdagi Sinop yepiskopining oʻgʻli edi. U Rimga 140-yilda Bar Kokhba qo‘zg‘olonidan ko‘p o‘tmay keldi. Tashkilot bir necha asrlar oʻtib Sharqda, ayniqsa Vizantiya imperiyasidan tashqarida, keyinchalik manixeizm hukmron boʻladigan hududlarda davom etdi.
Islom hisoblari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Markionizmning arabcha nomi marḳiyūniyya islom oltin davrining bir qancha tarixiy manbalari tomonidan tasdiqlangan boʻlib, ular Yaqin Sharqda X asrgacha kam sonli markionitlar jamoasi mavjud boʻlganligini koʻrsatadi. Misol uchun, nasroniy yozuvchisi Tomas Margalik 8-asrning oxirida Gelan va Daylam mitropoliti Shuwḥālīshō oʻz koʻlining chekka hududlariga borib, „butparastlar, markionitlar va manixeylar orasida“ vaʼz qilganini aytadi[10]. Shunga oʻxshab, X asr musulmon bibliografi Ibn an-Nadim „Markionitlar Xurosonda koʻp“ va u yerda „Manixiylar kabi ochiqdan-ochiq amal qiladilar“ deb daʼvo qilishgacha boradi[11]. Xurosoniy markionitlar haqidagi maʼlumotlar boshqa tarixiy manbalarda boʻlmasa-da, Ibn an-Nadim „ishonchli maʼlumot beruvchi“ (thiha)dan ham iqtibos keltiradi: „Uning aytishicha, u markionit kitoblarini koʻrgan va ularning yozuvi manixiylarnikiga oʻxshardi“[12][13].
Chet dinlarni oʻrganishga ixtisoslashgan oʻrta asr musulmon yozuvchilari koʻpincha markionit ilohiyotini toʻgʻri taqdim etishdi. Masalan, al-Mas’udiy (vaf. 956) markionitlar „ikki tamoyil, yaxshilik va yovuzlik, adolat esa ikkalasi o‘rtasidagi uchinchi (tamoyil)“[14] ekanligini o‘rgatganligini taʼkidlaydi, bu, de Bloisning fikricha, markionitlarning „yaxshi xudo, yomon materiya va adolatli xudo“ eʼtiqodiga aniq havoladir[13]. Aksariyat hollarda islomda markionizmga havolalar haqiqatan ham X asrda Xurosonda yashagan mazhabning bir boʻlagi boʻlgan „neo-markionizm“ deb atalgan narsaga ishoradir[13]. Klassik musulmon mutafakkirlari markionit ilohiyotining barcha turlarini haqiqatdan ogʻish deb rad etdilar va baʼzi mutafakkirlar, masalan, Ibn al-Malohimiy (1050) va boshqalar Niken nasroniyligiga qarshi polemikalar yozdilar[13]. Biroq, bu koʻplab mutafakkirlarning markionitlarni antropologik yoki sotsiologik nuqtai nazardan oʻrganishiga toʻsqinlik qilmadi, bu Ibn al-Malohimiyning markionitlarning urf-odatlariga keng yoʻl-yoʻriqlaridan koʻrinib turibdi[13].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 115 years and 6 months from the Crucifixion of Jesus, according to Tertullian's reckoning in Adversus Marcionem, XV.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Ehrman, Bart D. „At Polar Ends of the Spectrum: Early Christian Ebionites and Marcionites“, . Lost Christianities: The Battles for Scripture and the Faiths We Never Knew. Oxford: Oxford University Press [2003], 2005 — 95–112-bet. DOI:10.1017/s0009640700110273. ISBN 978-0-19-518249-1.
- ↑ History of the Christian Church, Volume II: Ante-Nicene Christianity. A.D. 100-325. Marcion and his School by PHILIP SCHAFF
- ↑ BeDuhn 2015.
- ↑ Dunn, James D. G. „“The Apostle of the Heretics”: Paul, Valentinus, and Marcion“, . Paul and Gnosis, Pauline Studies Porter: . Leiden and Boston: Brill Publishers, 2016 — 105–118-bet. DOI:10.1163/9789004316690_008. ISBN 978-90-04-31668-3.
- ↑ Ehrman, Bart, D. Misquoting Jesus: The Story Behind Who Changed the Bible and Why. New York: HarperOne, 2005 — 33-bet. ISBN 978-0-06-085951-0.
- ↑ „Eusebius' Church History“. Ccel.org (2005-yil 1-iyun). Qaraldi: 2013-yil 25-yanvar.
- ↑ 8,0 8,1 Ehrman, Bart, D. Misquoting Jesus — 33–34-bet.
- ↑ Ehrman, Bart, D. Misquoting Jesus — 163-bet.
- ↑ Thomas of Margā, Book of Governors, Syriac text, ed. Budge, London 1893, p. 261
- ↑ Fihrist, ed. Tad̲j̲addud, p. 402
- ↑ Fihrist, ed. Tad̲j̲addud, p. 19
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 de Blois, F.C., „Marḳiyūniyya“, in: Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs.
- ↑ al-Masʿūdī, Tanbīh, 127