Kontent qismiga oʻtish

Kvant-1

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Kvant-1 moduli (Mir)
Kvant-1 in 1995
Kvant-1 1995 yil
Modul statistikasi
Missiya nomi Mir
Ishga tushirish 1987-yil 31-mart
00:06:16 UTC
LC-200/39, Bayqoʻngʻir kosmodromi, SSSR
Avtomobilni ishga tushirish Proton-K
Stansiya bilan birlashtirilgan sana 1987-yil 9-aprel
00:35:58 UTC
Qayta uchirish 2001-yil 23-mart
05:50:00 UTC
Orbitadagi vaqt 5106 kun, 5 soat[1]
Uzunlik 5,3 m
Diametri 4,35 m[2]
Massasi (ishga tushirilganda) (FSMni oʻz ichiga oladi) 20 600 kg[3]
Modul massasi 11 000 kg (ishga chiqarilganda)
FSM massasi 9600 kg (ishga tushurilganda)
Yashash mumkin boʻlgan hajm 40 m 3

Kvant-1 (ruscha: Квант-1; Ingliz tili: Quantum-1) (37KE) 1987-yilda sovet kosmik stansiyasining asosini tashkil etgan Mir Core moduliga biriktirilgan birinchi modul edi. 2001-yilda butun kosmik stansiya orbitadan chiqarilgunga qadar Kvant-1 moduli Mir bilan bog‘langan edi[4].

Kvant-1 moduli astrofizik kuzatishlar va materialshunoslik tajribalari uchun ilmiy asboblarni oʻz ichiga olgan. Kvant-1 moduli faol galaktikalar, kvazarlar va neytron yulduzlar fizikasi boʻyicha tadqiqotlar oʻtkazish uchun ishlatilgan edi. Shuningdek, modul koinotda Supernova SN 1987A ni oʻrganish uchun juda qulay tarzda joylashtirilgan edi. Bundan tashqari, Kvant-1 moduli antiviral preparatlar va fraksiyalarda biotexnologik tajribalarni oʻtkazishda asqotdi.

Kvant-1 moduli TKS kosmik kemasining bir qismi boʻlib, „37K“ tipidagi modullarning rejalashtirilgan seriyasining birinchi va eksperimental versiyasi edi. „37K“ tipidagi modullarda TKS-E tipidagi harakatlantiruvchi modul mavjud boʻlib, bu modul funktsional xizmat koʻrsatish moduli (FSM) deb ham atalagan. Kvant-1 modulining boshqaruv tizimi „Electropribor“ NPO (Xarkov, Ukraina) tomonidan ishlab chiqilgan[5].

Salyut 6 va Salyut 7 kosmik stansiyalari (va Kosmos 1267, Kosmos 1443 va Kosmos 1686 kabi vaqtincha biriktirilgan TKS kosmik stansiya modullari) bilan oldingi muhandislik sinovlaridan soʻng, kosmik parvozlar tarixi Kvant-1 moduli birinchi modulli kosmik stansiyaga doimiy ravishda biriktirilgan birinchi kosmik stansiya moduliga aylandi[6]. Dastlab Kvant-1 modulini Salyut 7 kosmik stansiyasiga ulash rejalashtirilgan edi. Ammo keyin Kvant-1 moduli Sovet kosmik kemasi bortidagi Mirga uchirildi.

Fon

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Fayl:Mir-kvant.jpg
Kvant-1 Mir Core moduliga, Soyuz TM-3 esa orqa portiga oʻrnatildi.

Kvant kosmik kemasi 37K deb belgilangan yangi turdagi Sovet kosmik stansiya modulidan birinchi marta foydalanishni namoyish etdi. Kvant-1 moduli tayyorlanishiga ruxsat beruvchi buyruq 1979-yil 17-sentyabrda chiqarildi. Asosiy 37K dizayni 4,2 m diametrli silindrdan iborat boʻlgan. Dastlabki modul oʻzining harakatlantiruvchi tizimi bilan jihozlanmagan edi. Dastlabki ruxsatnoma jami sakkizta 37K turidagi turli xil konfiguratsiyalar uchun ruxsat bergan edi:

  • Salyut 7 kosmik stansiyasining oldingi portiga oʻrnatiladigan bitta eksperimental 37KE (bekor qilingan Chelomei TKS boshqariladigan paromning ortiqcha FGB modulidan foydalangan holda).
  • Mir uchun toʻrtta 37KS moduli. Ular yangi yengilroq ogʻirlikdagi FGO tirkamasi orqali stansiyaga yetkaziladi va oʻrnatiladi.
  • 37 KB hajmli uchta modul. Ular Buran kosmik kemasining foydali yuk boʻlimida tashiladi. Ular stansiyaga biriktirilgan holda qolishi yoki (37KBI konfiguratsiyasiga oʻzgartirilgan) Buran manipulyatori qoʻli yordamida Mir yoki Mir-2 kosmik stantsiyalariga oʻrnatilishi mumkin boʻlgan.

37KE moduli Kvant nomini oldi va astrofizik yuk bilan jihozlandi. Shuningdek, bi modul Salyut-5B raqamli parvozni boshqarish kompyuteri va Almaz moduli uchun ishlab chiqilgan Gyrodyne volanini yoʻnaltirish tizimidan foydalandi. Modul yakunlanishi arafasida Salyut 7 koʻplab texnik muammolarga duch keldi va Kvant Mir bilan birga uchirish uchun qayta yoʻnaltirildi. Ammo oʻsha paytda Mir 65 daraja orbitada boʻlishi rejalashtirilgan edi, Kvant esa 800 kg edi. Bunday ogʻirlik proton raketasini orbitaga joylashtirish uchun juda ogʻirlik qildi. 1985-yil yanvar oyida Mir 51,6 daraja orbitaga oʻzgartirildi. Shu bilan bitta muammo hal qilindi. Ammo endi Kvant modulining Mirning orqa porti bilan tutashishi rejalashtirilgan edi, bu esa Progress kosmik kemasidan Mir saqlash tanklariga raketa yoqilgʻisini oʻtkazish uchun liniyalarni qoʻshishni talab qiladi. Bu esa yana ogʻirlikni oshirdi. Shu tufayli FGBni yuqori bosimli tanklarda va past bosimli tanklarda yoqilgʻi yukini 60% gacha kamaytirishga majbur qildi. Maʼlumotlarga koʻra, uchishning umumiy ogʻirligi 20,600 and 22,797 kilogram (45,415 and 50,259 lb) oʻzgarib turdi[7][8].

Tavsif

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kvant-1 modulining kesilgan koʻrinishi

Kvant-1 moduli ikkita bosimli ish boʻlimi, bitta bosimsiz tajriba boʻlimi va teleskoplarga kirish va plyonkani almashtirish va plyonkani olish uchun bitta kichik havo qulfidan iborat edi. Shuningdek, u qoʻshimcha elektron kislorod generatorini va karbonat angidridni havodan olib tashlash uchun moslashtirilgan uskunalar bilan jihozlangan edi[9].

Kvant-1 bortidagi jihozlar[10][11]:

  • Roentgen — toʻrttta asbobga ega rentgen astronomiya teleskopi:
    • TTM, kodlangan niqobli tasvir spektrometri / keng burchakli kamera (Gollandiya/Britaniya)
    • Sirene 2, gaz sintillash proportsional spektrometri (ESA)
    • HEXE, yuqori energiyali rentgen tekshiruvi (Germaniya)
    • Pulsar X-1, rentgen/gamma nurlari (20-1300 keV) detektori
  • Glazar, ultrabinafsha teleskopi
  • Mariya, magnit spektrometr
  • Svetlana, elektroforez birligi
  • va nihoyat Arfa-E — Yerning ionosferasi va magnitosferasini oʻrganish uchun 1990-yil yanvar oyida modulning tashqi qismiga oʻrnatildi.

Astronomik kuzatishlarni amalga oshirish uchun Kvant-1 moduli ikkita Yer gorizonti sensori, ikkita yulduz sensori va uchta yulduz kuzatuvchisidan[12] tashqari, butun Mir kompleksini juda aniq koʻrsatishga imkon beradigan oltita giroskopni olib yurdi. Giroskoplar elektr quvvati bilan taʼminlanganligi sababli, ular Mir tayanch blokining boshqaruv tirgovichlari uchun zarur boʻlgan taʼminotni nazorat qiluvchi propellant miqdorini sezilarli darajada kamaytirdi. Shu tufayli dastlabki ikki yilda 15 tonna yoqilgʻi tejaldi. Biroq, ular juda koʻp elektr energiyasini isteʼmol qilishdi. Masalan, Kvant-1 modulining oʻrtacha isteʼmoli 6,90 kVt ni tashkil etdi[13].

Ishga tushirish va ulash

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kvant-1 moduli (chapda) FSM orbital tortgichiga ulangan.
Kvant-1 modulining izolyatsiyalangan koʻrinishi

Kvant-1 moduli dastlab koinotga uchirish va Salyut 7 moduliga qoʻshish uchun moʻljallangan edi. Ammo kechikishlardan soʻng, modul uning oʻrniga Mir moduliga uchirildi. Kvant-1ning oʻziga xos qoʻzgʻalish tizimi yoʻq edi. Shuning uchun u Mirga etib borish uchun Kvant-1 moduli kosmik tirgak vazifasini bajarish uchun qoʻzgʻalish va elektr tizimlarini tashuvchi funktsional xizmat moduli (FSM) bilan birlashtirildi.

Kvant-1 va uning FSM modullari uchirilishi 1987-yil 30-martda amalga oshirilgan. Uchirish jarayoni Mir stansiyasida Soyuz TM-2 kosmik kemasini joylashtirishgan EO-2 ekipaji tomonidan boshqarilgan. 9-aprel kuni Kvant-1 moduli Mir stansiyasidagi orqa portga birlashtirildi. Biroq Kvant-1 moduli Mir stansiyasiga mahkam boglana olmagan edi. Bu esa tasvirga olish va uni uzatish jarayonini qiyinlashtirilishiga olib kelardi.

EO-2 ekipaji muammoni oʻrganish uchun 11-aprel kuni favqulodda EVA oʻtkazdi. Bu jarayonda ekipaj „Progress 28“ tomonidan qoldirilgan axlat sumkasi boʻlgan parchani topdi. Uni olib tashlagandan soʻng, Kvant-1 moduli nihoyat oʻsha kuni stansiya bilan mustahkam bogʻlanishga erisha oldi. Kvant-1 modulining (hozirda kerak boʻlmagan qoʻzgʻalish moslamasi) Kvant-FSM moduli 12-aprel kuni oʻchirildi[14].

1997-yilgi yongʻin

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1997-yil 23-fevralda Kvant-1 modulida zahiradagi qattiq yoqilgʻi kislorod qutisi yonib ketdi[15]. Yongʻin erigan metallni stansiya boʻylab tarqatdi. Bu yongʻin tufayli ekipaj kosmik stansiyaning korpusi erishi mumkinligidan xavotirda edi[16]. Stansiyani tutun to‘ldirdi va ekipaj aʼzolari nafas olish uchun respirator kiyishdi. Yongʻin oʻn toʻrt daqiqadan soʻng, uchta oʻt oʻchirgich yordamida oʻchirildi[16][17]. Yongʻin oʻchirilgandan keyin qirq besh daqiqa davomida stansiyani tutun qoplab turdi. Nafas olish apparatlarida kislorod tugab, tutun tozalana boshlaganidan so‘ng ekipaj filtr niqoblaridan foydalanishga o‘tdi[16][18].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Anikeev. „Module "Kvant" of orbital station "Mir"“. Manned Astronautics. 2007-yil 16-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 16-aprel.
  2. ↑ Zak. „Spacecraft: Manned: Mir: Kvant-1 Module“. RussianSpaceweb.com. Qaraldi: 2007-yil 16-aprel.
  3. ↑ D.S.F.Portree. „Mir Hardware Heritage“. NASA (1995). 2009-yil 7-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 15-noyabr.
  4. ↑ „TKS transport ship 11F72“. RussianSpaceWeb.com. 2012-yil 17-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 30-avgust.
  5. ↑ Krivonosov, Khartron: Computers for rocket guidance systems
  6. ↑ D.S.F.Portree. „Mir Hardware Heritage“. NASA (1995). 2009-yil 7-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 15-noyabr.
  7. ↑ D.S.F.Portree. „Mir Hardware Heritage“. NASA (1995). 2009-yil 7-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 15-noyabr.
  8. ↑ „Kvant“. Encyclopedia Astronautica. 2008-yil 15-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 28-avgust.
  9. ↑ D.S.F.Portree. „Mir Hardware Heritage“. NASA (1995). 2009-yil 7-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 15-noyabr.
  10. ↑ D.S.F.Portree. „Mir Hardware Heritage“. NASA (1995). 2009-yil 7-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 15-noyabr.
  11. ↑ „Kvant“. Encyclopedia Astronautica. 2008-yil 15-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 28-avgust.
  12. ↑ „Kvant“. Encyclopedia Astronautica. 2008-yil 15-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 28-avgust.
  13. ↑ D.S.F.Portree. „Mir Hardware Heritage“. NASA (1995). 2009-yil 7-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 15-noyabr.
  14. ↑ D.S.F.Portree. „Mir Hardware Heritage“. NASA (1995). 2009-yil 7-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 15-noyabr.
  15. ↑ Wilcutt. „Trial by Fire: Space Station Mir: On-Board Fire“. sma.nasa.gov (2011-yil noyabr). Qaraldi: 2020-yil 14-dekabr.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Jerry Linenger. Off the Planet: Surviving Five Perilous Months Aboard the Space Station Mir. New York, US: McGraw-Hill, 1 January 2001. ISBN 978-0-07-137230-5. 
  17. ↑ „Kerry Ellis — International Life Support — Ask Magazine“. 2022-yil 1-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 1-dekabr.
  18. ↑ David Harland. The Story of Space Station Mir. New York: Springer-Verlag New York Inc, 30 November 2004. ISBN 978-0-387-23011-5. 

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Kvant-1&oldid=3937718" dan olindi