Kontent qismiga oʻtish

Kognitiv buzilishlar

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Kognitiv funksiyani baholash uchun MMSE shkalasi (rasm izohi rus tilida berilgan).

Kognitiv buzilish — bu xotira, aqliy faoliyat va boshqa kognitiv funksiyalarning pasayishi[1][2].

Kognitiv funksiyalar- miyaning eng murakkab funksiyalaridan boʻlib, ular yordamida dunyoni oqilona bilish jarayoni amalga oshiriladi va u bilan oʻzaro maqsadli taʼsir koʻrsatiladi: axborotni idrok etish; axborotni qayta ishlash va tahlil qilish; yodlash va saqlash; axborot almashish, harakat dasturini qurish va amalga oshirish[1].

Kognitiv buzilishlar polietiologik holatlardir: ularning sabablari etiologiyasi va patogenezida turlicha boʻlgan koʻp sonli kasalliklar boʻlishi mbuzilishlarumkin (nevrologik, aqliy va boshqa)[1].

Tasniflash

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kognitiv buzilishlar 3 ta darajaga boʻlinadi, bular: yengil, oʻrtacha va ogʻir.

  • Yengil,
  • Oʻrtacha,
  • Ogʻir

Tarixan, kognitiv buzilishlar muammolari asosan „ demensiya“ tushunchasi doirasida oʻrganilgan: „ demensiya“ atamalari eng ogʻir kognitiv buzilishlarni anglatadi, bu esa kundalik hayotda dezadaptatsiyaga olib keladi[1].

Oʻrtacha kognitiv buzilish (inglizcha: mild cognitive impairment, MCI) — bu yosh normasidan aniq chiqib ketadigan, lekin avtonomiya va mustaqillikni cheklamaydigan, yaʼni kundalik hayotda notoʻgʻri moslashishga olib kelmaydigan mono yoki koʻp funksiyali kognitiv kasalliklardir. Oʻrtacha kognitiv buzilish, qoida tariqasida, shaxsning shikoyatlarida namoyon boʻladi va boshqalarning eʼtiborini tortadi; intellektual faoliyatning eng murakkab shakllariga xalaqit berishi mumkin. Keksa yoshdagi oʻrtacha kognitiv buzilishning tarqalishi, tadqiqotlarga koʻra, 12-17 % ni tashkil qiladi. Nevrologik bemorlarda oʻrtacha kognitiv buzilish sindromi 44 % hollarda uchraydi.

MKB-10 mezonlariga muvofiq, oʻrtacha kognitiv buzilishlarni tashxislash uchun bemor aqliy ish paytida charchoqning kuchayishi, xotiraning pasayishi, eʼtibor yoki oʻrganish qobiliyatidan, demensiya darajasiga yetmaydigan boʻlishi kerak. Bu esa, organik tabiatga asoslangan boʻlib, deliriy bilan bogʻliq emasdir[3].

Yengil kognitiv buzilishlar bilan psixometrik shkalalar koʻrsatkichlari oʻrtacha yosh meʼyorida qolishi yoki undan biroz chetga chiqishi mumkin, ammo bemorlar premorbid darajaga nisbatan kognitiv qobiliyatlarning pasayishini bilishadi va bu haqda tashvishlanishadi. Yengil kognitiv buzilishlar bemorning shikoyatlarida namoyon boʻladi, lekin boshqalarning eʼtiborini jalb qilmaydi; kundalik hayotda, hatto eng murakkab shakllarda ham qiyinchiliklarga olib kelmaydi. Yengil kognitiv buzilishlarning tarqalishi boʻyicha aholi tadqiqotlari hozirgi kunga qadar oʻtkazilmagan, ammo ularning tarqalishi oʻrtacha darajadagi kognitiv buzilishning tarqalishidan kam emas deb taxmin qilish mumkin[4].

Etiologiya (sabablari)

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kognitiv buzilishlarning rivojlanishiga bir necha oʻnlab nozologik shakllar mavjuddir. Ushbu nozologik shakllar ham asosiy miya kasalliklarini, ham kognitiv funksiyalarga salbiy taʼsir koʻrsatadigan turli somato-nevrologik va ruhiy kasalliklarni oʻz ichiga oladi[1].

Kognitiv buzilishning sabablari koʻpdir,[1] xususan,

boʻlishi mumkin:

  • Neyrodegenerativ kasalliklar, bular:
  1. Altsgeymer kasalligi
  2. Lyui jismlari bilan demensiya
  3. Fronto-temporal degeneratsiya (FTD)
  4. Kortikobazal degeneratsiya
  5. Parkinson kasalligi
  6. Progressiv supranuklear falaj
  7. Xantingtonning xorreyasi
  8. Miyaning boshqa degenerativ kasalliklari
  • Miyaning qon tomir kasalliklari:
  1. Miya infarkti
  2. Koʻp infarktli holat
  3. Surunkali miya yarim ishemiyasi
  4. Gemorragik miya shikastlanishining oqibatlari
  5. Miyaning birlashgan qon tomir jabrlanishi
  • Aralash (tomir-degenerativ) kognitiv buzilish
  • Dismetabolik ensefalopatiyalar
  1. gipoksik
  2. Jigar
  3. buyrak
  4. Gipoglikemik
  5. Distiroid (hipotiroidizm, tirotoksikoz)
  6. Tanqislik holatlari (B <sub id="mwbA">1</sub>, B <sub id="mwbg">12</sub>, foliy kislotasi, oqsillar yetishmasligi)
  7. Sanoat va maishiy zaharlanish
  8. Yatrogenik kognitiv buzilish (antikolinergetiklar, barbituratlar, benzodiazepinlar, neyroleptiklar, litiy tuzlari va boshqalarni qoʻllash).)
  • Neyroinfektsiyalar va demiyelinizatsiya qiluvchi kasalliklar
  1. OIV bilan bogʻliq ensefalopatiya
  2. Spongiform ensefalit (Kreytsfeldt-Yakob kasalligi)
  3. Progressiv panensefalit
  4. Oʻtkir va subakut meningoensefalitning oqibatlari
  5. progressiv falaj
  6. Keng tarqalgan skleroz
  7. Progressiv diimmun multifokal leykoensefalopatiya
  • Travmatik miya shikastlanishi
  • Miya shishi
  • Likvor dinamikasining buzilishlari
  1. Normotensiv (aresorbtiv) gidrosefaliya

Qayta tiklanadigan kognitiv buzilishlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Koʻpgina surunkali qon tomir va degenerativ miya kasalliklarida kognitiv buzilishlar qaytarilmasdir, ammo kognitiv buzilishlarning sababi tizimli metabolik kasalliklar boʻlgan hollarda, bu buzilishlarni tuzatish, aqliy funksiyalarni tiklashga olib keladi. Bunday hollarda qayta tiklanadigan kognitiv buzilish haqida gapiriladi[1].

Qaytariladigan kognitiv buzilishlar orasida dismetabolik ensefalopatiya, meʼyoriy gidroksefaliyada yuqori miya funksiyalarining buzilishi va baʼzi hollarda miya shishi; Anksiyete-depressiv kasalliklar ham qaytariladigan buzilishlarning sababi boʻlishi mumkin. Demensiya bosqichida kognitiv buzilish holatlarining 5 % gacha (va, aftidan, yengil va oʻrtacha darajadagi kognitiv buzilish bosqichida sezilarli darajada kattaroq foiz) butunlay tiklanadi[1].

Kognitiv buzilishlar har doim ham birlamchi miya kasalligi natijasida rivojlanmaganligi sababli, nevrologik holatni baholashdan tashqari, organlar va tizimlarni umumiy fizik tekshiruvdan oʻtkazish kerak. Kerakli chora-tadbirlar qon va siydikning umumiy testi, jigar transaminazalari va gamma-HT, qalqonsimon gormonlar faoliyatini oʻrganish, bilirubin, albumin, kreatinin va karbamid azot kontsentratsiyasini oʻrganish, iloji boʻlsa, B 12 vitamini, foliy kislotasi konsentratsiyasini oʻrganish, metabolik buzilishlarni tuzatgandan soʻng kognitiv funksiyalarni tiklash tashxisini tasdiqlashga katta xizmat qiladi[1].

MMSE shkalasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

USUL: Qisqacha ruhiy holat shkalasi (Mini Mental State Examination- MMSE)

MMSE- rivojlanish jarayonida sodir boʻlgan oʻzgarishlarni baholash uchun ishlatiladi. Oʻlchov 1975-yilda ishlab chiqilgan boʻlsa, keyingi yillarda unga oʻzgarishlar kiritildi. Sinov taxminan 10 daqiqa davom etadi, bu vaqt davomida insonning arifmetik qobiliyatini, uning xotirasini, orientatsiyasini qisqacha baholab beradi. Qisqacha ruhiy holat shkalasi kognitiv funksiyalarning holatini baholash uchun butun dunyoda qoʻllanadi. 

Texnika quyidagi parametrlardan iborat:'
     1. Vaqt bo'yicha orientatsiya.
     2. Orientatsiya joyida.
     3. Idrok.
     4. Diqqatni jamlash.
     5. Xotira.
     6. Nutq funksiyalari.

     1. Vaqt bo'yicha orientatsiya:
     "Ismi... (yil, fasl, sana, haftaning kuni, oy)?".
     Baholash (ballar) - 0-5.
     2. Joyga yoʻnaltirish:
     "Biz qayerdamiz? (mamlakat, viloyat, shahar, klinika, qavat)".
     Baholash (ballar) - 0-5.
     3. Idrok:
     Uchta so'zni takrorlash: "olma", "stol", "tanga".
     Baholash (ballar) - 0-3.
     4. Diqqat va hisoblash:
     Ketma-ket ball ("100 dan 7 ni ayirish") besh marta
     yoki: ""Yer" so'zini teskari talaffuz qiling."
     Baholash (ballar) - 0-5.
     5. Xotira:
     "Oldin takrorlagan uchta so'zni eslang" (3-bandga qarang).
     Baholash (ballar) - 0-3.
     6. Nutq xususiyatlari:

     A. Ob'ektlarni nomlash (qalam, soat).
     Baholash (ballar) - 0-2.

     B. Qoʻshma gap takrori: “Agar, ands, yoki buts yoʻq”.
     Baholash (ballar) - 0-1

     C. Uch bosqichli buyruq: "O'ng qo'lingiz bilan bir varaq qog'oz oling, buklang
     uni ikki barobar qilib, stolga qo'ying."
     Baholash (ballar) - 0-3

     D. "O'qing va bajaring: "Ko'zingizni yuming."
     Baholash (ballar) - 0-1.
     
     E. “Taklif yozing”.
     Baholash (ballar) - 0-1.

     F. “Rasm chizing”.
     Baholash (ballar) - 0-1.

     Umumiy ball.
     Baholash (ballar) - 0-30.


     Izoh.
     Ushbu test uchun maksimal ball - 30 ball, bu eng yuqori kognitiv qobiliyatga mos keladi. Sinov 
      natijasi qanchalik past bo'lsa shuncha kognitiv qobiliyat past deganidir.
     Turli tadqiqotchilarning fikricha, test natijalari quyidagi qiymatlarga ega bo'lishi mumkin:
     28 - 30 ball - kognitiv funksiyalarning buzilishi yo'q;
     24 - 27 ball - yengil (predementiya) kognitiv buzilish;
     20 - 23 ball - yengil demensiya;
     11 - 19 ball - o'rtacha demensiya;
      O - 10 ball - og'ir demensiya.

Demensiyaning klinik tashxisi faqat ushbu test natijalariga asoslanmasligi kerak. Natijalarni miqdoriy qayta ishlash bilan bir qatorda, ularning sifat tahlilini amalga oshirish zarur.

Davolash

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Har qanday kognitiv buzilishlarni davolash ikkita komponentdan iborat boʻlishi kerak:

1) kasallikning etiologik omillarini yoʻq qilish yoki tuzatish (birinchi navbatda arterial gipertenziya, qandli diabet, giperholesterinemiya, homosistein darajasini pasaytirish va boshqalar);

2) dori terapiyasi:

— miyadagi metabolik jarayonlarni ragʻbatlantirish, asab hujayralarida energiya muvozanatini tiklash;

— miyada mikrosirkulyatsiyani yaxshilash;

— miya trofizmini yaxshilash;

— miya neyrotransmitterlari darajasini tuzatish (asetilxolin, dopamin, glutamat darajasini tuzatish).

Kognitiv buzilishlarni davolash kognitiv buzilishning sababi va ogʻirligiga qarab sozlanishi mumkin.

Dastlabki bosqichlarda energiyani toʻgʻirlash va toʻqimalarning perfuziyasini yaxshilash, ayniqsa, qon tomir kognitiv buzilishlar uchun strategik ahamiyatga ega boʻlishi mumkin. Amaldagi dorilar murakkab taʼsir mexanizmiga ega boʻlishi, foydalanishda katta tajribaga ega boʻlishi va keksa bemor uchun xavfsiz boʻlishi muhimdir. Mexidol — bu aniq energiyani toʻgʻrilaydigan, antioksidant taʼsirga ega dorilardan biridir. Mexidol qon oqimining surunkali yoki oʻtkir pasayishi holatlarida kislorod etishmasligi sharoitida asab hujayralarining ishlashini va energiya ishlab chiqarishini taʼminlaydi. Mexidol tasdiqlangan antioksidant taʼsirga ega, yaʼni ishemiya sharoitida ham, neyrodegenerativ jarayon sharoitida ham (Altsgeymer kasalligi, Parkinson kasalligi) hosil boʻlgan erkin radikallarning salbiy rolini zararsizlantiradi. Kognitiv buzilishlari boʻlgan bemorlarni kompleks davolashda mexidol yiliga 2-3 marta ketma-ket terapiya shaklida kurslarda buyuriladi: 14 kun davomida kuniga 5-10 ml (250-500 mg) tomir ichiga yoki mushak ichiga yuborish. 1,5 oy davomida kuniga 3 marta 125 −250 mg tabletka shakliga oʻtish orqali. Demans bosqichida miyadagi atsetilxolin darajasini oshirishga (galantamin, rivastigmin, donepezil), shuningdek, glutamat (memantin preparatlari) faolligini kamaytirishga qaratilgan neyrotransmitter taʼsiriga ega dorilarga ustunlik beriladi.

Turli kasalliklar va buzilishlarda kognitiv buzilishlarning oʻziga xosligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shizofreniyada kognitiv buzilish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shizofreniyadagi kognitiv buzilish bevosita ijtimoiy va funktsional nuqsonlar bilan bogʻliq. Kognitiv alomatlarning aksariyati yuzaki boʻladi, bu esa ushbu kassalikni ajratib olish qiyin boʻlishi mumkin. Odatda ular faqat kognitiv test paytida topiladi.

Amerika DSM-5 qoʻllanmasida kognitiv buzilish shizofreniya diagnostik mezonlari sifatida nomlanmagan, chunki ular turli xil psixozlardan aziyat chekadigan bemorlarda sifat farqlarisiz boshqa kasalliklarni differentsial tashxislash imkonini bermaydi (ammo, miqdoriy jihatdan affektiv boʻlmagan psixozlarda, Kognitiv buzilish affektivdan koʻra aniqroq boʻlishi mumkin)[5].

Shizofreniyadagi kognitiv buzilishlar, xususan, anosognoziyani oʻz ichiga olishi mumkin; tartibsiz fikrlash va aqliy faoliyatni nazorat qilishni kamaytirish; ijroviy tizimning yomon ishlashi (shizofreniya bilan ogʻrigan odam uchun maʼlumotni tushunish, uni qayta ishlash va mantiqiy qarorlar qabul qilish va muammolarni hal qilish xatti-harakatlarida foydalanish qiyindir); diqqatning barqarorligi, uning selektivligi va konsentratsiyasining yoʻqligi; eshitish va vizual gnozning buzilishi; idrok yetishmovchiligi; turli xil xotira turlarining yetishmasligi (ishchi, avtobiografik, ogʻzaki[5], fazoviy); fikrlash paralogizmi (mantiqiy xatolar va fikrlashda mantiqiy aloqalarning buzilishi); sxematik, rasmiy, qattiq fikrlash.

Baʼzi tadqiqotchilar shizofreniyada oldindan namoyon boʻladigan ruhiy disontogenezni ajratib koʻrsatishadi[6].

Dofamin retseptorlariga qarshi antagonizm bilan ajralib turadigan antipsikotiklar shizofreniya bilan ogʻrigan bemorlarda kognitiv disfunksiyani kuchaytirishi mumkin (bu faqat mezolimbik mintaqada dofaminning koʻpayishi bilan tavsiflanadi, mezokortikal mintaqada va frontal korteksda doimiy dopamin deficiti mavjud).). Dofamin antagonistlari frontal korteksda gipodopaminerjik neyrotransmissiyaning kuchayishi natijasida miyaning yuqori integral funksiyalari buziladi, sintez qiyinlashadi va tanqidga duchor boʻladi. Antipsikotiklar bilan terapiya paytida axborot jarayonlarining tezligi va hajmi kamayishi, fikrlashning kechikishi, diqqatni jamlashda qiyinchilik va „boshdagi boʻshliq“ hissi kuzatilishi mumkin. Insonning ijtimoiy muhitda ishlash qobiliyati pasayadi. Ayrim antipsikotiklarning antixolinergik taʼsiri va antikolinerjik taʼsirga ega qoʻshimcha ravishda buyurilgan korrektorlar ham kognitiv nuqsonlarni kuchaytiradigan omillardir, ayni paytda qisqa muddatli xotira va ijro etuvchi funksiyalar taʼsir qiladi va amneziya rivojlanishiga olib kelishi mumkin.

Shuningdek qarab koʻring

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Intellekt
  • Intellektning buzilishi
  • ahmoqlik
  • Chegaraviy aqliy zaiflik

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 Захаров В.В., Яхно Н.Н.. Когнитивные расстройства в пожилом и старческом возрасте: Методическое пособие для врачей, Москва, 2005.  (Wayback Machine saytida 2012-12-23 sanasida arxivlangan)
  2. ↑ {{{заглавие}}}.
  3. ↑ {{{заглавие}}}.
  4. ↑ {{{заглавие}}}.
  5. ↑ 5,0 5,1 {{{заглавие}}}.
  6. ↑ Большая медицинская энциклопедия. М.: Советская энциклопедия, 1983 — 325-bet. 

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Kognitiv_buzilishlar&oldid=5187763" dan olindi