Shizofreniya

Shizofreniya
Prekoks demans tashxisi qo'yilgan bemor tomonidan devorga chizilgan chizmalar. Muqaddas Yelizaveta kasalxonasi arxividan. 20-asr boshlari, Vashington
Klassifikatsiyasi va tashqi linklar
Ixtisos	psychiatry[*], clinical psychology[*]
OMIM	181500
DiseasesDB	11890
MedlinePlus	000928
Patient UK	Shizofreniya
MeSH	D012559

Shizofreniya (yunoncha: σχίζειν, s’chizein – boʻlinish va aql, ong, fikr) – ruhiy kasallik; etiologiyasi nomaʼlum. Koʻproq 18—35 yoshgacha boʻlgan davrda kuzatiladi. Kasallik alohida nozologik shaklga ega boʻlguniga qadar koʻpgina psixiatr olimlar tomonidan oʻrganilgan. Nemis psixiatri Ye. Krepelin 1898-yil birinchi marta ushbu kasallikni „Ilk esi pastlik“ deb nomlagan. 1911-yil Shveysariya psixiatri Ye. Bleyler bu ruhiy kasallikning klinik kechishini yanada chuqurroq oʻrganib, uning asosida assotsiativ jarayonlarning buzilishlari yotishini, buning oqibatida esa ruhiyatning parchalanishini asoslab, kasallik nomini shizofreniya deb atagan. Haqiqatan ham shahrining asosida fikrlash, mulohaza yuritish jarayonining buzilishi yotadi. Kasallik koʻpincha zimdan, asta-sekin boshlanadi. Shizofreniya koʻpincha odamovi, kamgap, hissiyotlari sust feʼlatvorli kishilarda rivojlangani uchun ham ular atrofidagi kishilarda ancha vaqtgacha hech qanday shubha uygʻotmaydi. Bemor, odatda, tez toliqish, quvvat, gʻayrat va havas pasayganidan shikoyat qiladi, uni faollashtirishga javoban, serzarda va injiqlik qiladi. Bu shaxsning oʻziga xos asteniya holatidir. Bu holat boshlanishida oʻziga xos hissiy buzilishlar, kayfiyatning besabab oʻzgarishi, loqaydlik, vahimaga tushish kuzatiladi. Odamovilik kuchayadi, bemor jamiyatdan butunlay chetlashib qoladi; injiqlik, oʻchakishish, sababsiz vahimaga tushish kuchayadi. Qoʻrquv va miyadan ketmaydigan „shilqim fikrlar“ oqibatida irim sifatlari paydo boʻladi. Mas, ishxonaga sogʻ-omon yetib olishi uchun ostonadan chiqqach, chap yelka tomonga qayrilib uch marta tuflab olish va hokazo. Bemorning fikrlari borgan sari oʻz-oʻzidan quyulib kelaveradigan bemaʼni va befoyda mulohazalar quyunidan (mentizm) iborat boʻladi. Masalan, bemor tun-u kun nega odamda ikkita oyogʻ-u, hayvonlarda toʻrtta deb, oʻylab yuraveradi. Bu davrda koʻpincha kuchli bosh ogʻrigʻi, uyqu buzilishi kuzatiladi. Asta-sekin kasallikning ilk davri uning rivojlangan bosqichiga oʻtadi, bunda bemorning fikr-mulohazalari, tafakkuri ayniydi. U oʻzining atrofidagi koʻrib turgan narsalarini bemaʼni ichki hissiyotlari bilan bogʻlaydi; ramziy (simvolik) mulohazalar paydo boʻladi, bunda bemor atrof-muhitdagi narsalarga, mavjud voqeaga boshqacha maʼno bera boshlaydi. Masalan, stol ustida yotgan pichoq goʻyo uni kimdir oʻldirmoqchi boʻlayotgani haqida ogohlantirishdek tuyuladi. Fikrlar uzuqligi (shperrung), bir-biriga maʼnosiz (paralogik, alogik) mulohazalar yuritish, gap oʻrtasida hech qaysi tilda ishlatilmaydigan yangi soʻzlarni ishlatish (neologizm), bir xil soʻzlarni qaytaraverish (perseveratsiya), bir vaqtning oʻzida bir-biriga qarama-qarshi maʼnodagi fikrlarni aytish (fikrlar ambivalentligi) – bular hammasi shahriga xos tafakkur buzilishlaridir. shahrida hissiyotlar ambivalentligi ham koʻp uchraydi; bemor oʻzining yaqin kishilari (ota-onasi va hokazo)ga qarama-qarshi munosabatda (mehrga nisbatan nafrat va bemehrlik) boʻladi. Baʼzan hissiy tubanlashuv alomatlari (apatiya) yuzaga keladi, iroda susayadi (abuliya), bemor butunlay uydan chiqmay qoʻyadi, hatto oʻziga ham befarq boʻlib qoladi (apatoabulik holat). Xulq-atvor butunlay ayniydi, mayl buzilishlari (ovqat, jinsiy hirs buzilishlari) vujudga keladi. Negativizm va katotonik belgilar kuzatiladi. Shu bilan bir qatorda shahriga idrok etishning turli xil aldanishlari (illyuziya va gallyutsinatsiyalar) paydo boʻlishi xos. Bunga senestopatiyalar (badanning turli qismida noxush sezgilar paydo boʻlishi) hamda „tovush eshitish“, „hid kelishi“, „taʼmning paydo boʻlishi“, „tana ichidagi sezgilar“ gallyutsinatsiyalari kiradi. Bemor aslida yoʻq soʻkish, doʻq, poʻpisa va buyruq ovozlarini eshitadi, chirish, achish va boshqalar noxush hidlarni sezadi va hokazo. Vasvasa gʻoyalari yuzaga chiqadi, bu koʻpincha „taʼqib qilish“, „munosabat“ va „taʼsir etish“ tarzida namoyon boʻladi. Bu psixik avtomatizm hodisasi boʻlib, bunda bemor oʻzida kechayotgan ruhiy jarayonni „begonadek“, uning fikr va mulohazalari, harakatlarini qandaydir yot kuchlar „zoʻrlab“ boshqarayotgandek tuyuladi. Bu esa koʻpincha depersonalizatsiya („men“ – „men emas“) tarzida kechib bemor oʻzining tashqi koʻrinishi, tovushi yoki butun tanasini begonanikidek his etadi va hokazo shahrining mavjud klinik belgilari ichida muayyan alomatlarning birinchi oʻrinda ustun boʻlib koʻrinishini hisobga olib uning quyidagi turlari farq qilinadi. 1) oddiy turi – bunda, asosan, hissiyot, iroda, fikrlash va xulq-atvorning buzilishlari ustun boʻlib, vasvasa va gallyutsinatsiyalar kamdan-kam uchraydi; 2) gebefrenik turi – bu oʻspirinlarda kuzatilib, unda shilqimlik, masxarabozlik qilish, uzuq-yuluq gallyutsinatsiyalar, vasvasa gʻoyalari ustun turadi; 3) katatonik turi – bunda, asosan, katatonik qoʻzgʻalish yoki katatonik tormozlanish alomatlari ustun turadi; 4) paranoid turi – vasvasa gʻoyalari (taʼqib etish, zaharlanish, rashk, sehr-jodu, ixtirochilik va hokazo) va chin hamda soxta gallyutsinatsiyalar (har xil hid va tovushlar kelishi) mavjudligi bilan ifodalanadi.

Shizofreniyaning klinik kechishi xilma-xil boʻladi. Toʻxtovsiz davom etib turadigan shaklida klinik belgilar asta-sekin kuchayib, zoʻrayib borish bilan oʻtadi. Bunda bemorning ahvoli yaxshilanib qolganini koʻrsatadigan belgilar boʻlmaydi. Kasallik davomida nevrozsimon vasvasali gallutsinator, gebefrenik va katatonik alomatlar kuzatiladi. Vaqti-vaqti bilan boʻlib turadigan yoki sust kechuvchi shaklida kasallik toʻsatdan qisqa muddatda psixozlar boshlanib qoladi. Bundan keyin yana musaffolik davri boshlanadi. Bu shaklida shaxsiyat asta-sekin oʻzgarib boradi. Bu shakl koʻproq oʻsmirlik davridan boshlanadi. Dastlab asabiylashish, ortiqcha fikrlash va miyadan ketmaydigan xayollar paydo boʻlishi bilan kechadi. Nihoyat, xurujsimon-progrediyent shakli bunda kasallik xurujlar bilan boʻlib turadi va uzoqroq davom etadi. Xurujlar oʻtib ketgandan soʻng, kasallik belgilari susayib qoladi va yoʻqolib ketadi. Bu shaklida shaxsiyat oʻzgarishi, aql pastlik tobora zoʻrayib boradi. Kasallik vasvasalar va gallutsinatsiyalar bilan kechadi. Bu shakli 25 yosh va undan katta yoshdagilarda uchraydi. Shizofreniyada bemorlar fikrlari sayoz, nutq va yozuvi maqsadsiz, tartibsiz boʻladi. Fikrlash qobiliyati pasayadi, bemorlar ezma, quruq safsataboz boʻlib qoladi. Avval nevrozsimon oʻzgarishlar paydo boʻlib, bemorning kayfiyati oʻzgarib turadi. Bunday bemorlar biror sabab boʻlmasdan, har joyi ogʻrib turishidan, tez charchab qolishidan shikoyat qiladi. Bemorning yurish-turishi va xatti-harakatlarida beparvolik, xudbinlik, kamgaplik koʻzatiladi va unda atrofdagilardan qochib yurishga moyillik boʻladi.

Oddiy turi

Shizofreniyaning oddiy turida – bemor beparvo, kamgap, serjahl va kam harakat boʻlib qoladi. Bu turda yakka qolish, xonalardan chiqmay, bir oʻzi oʻtirish istagi koʻproq boʻladi. Kasallik oʻsmirlik davrida boshlanadi va sust kechadi. Bunda gallutsinatsiyalar va vasvasalar boʻlmaydi. Bu turda bemorlar aytilgan gaplarning teskarisini bajarishga harakat qiladilar. Masalan, ogʻzingni och desa, u ogʻzini yopib oladi. Bunday holatga negativizm deyiladi.

Katatonik turi

Shizofreniyaning katatonik turida – bemorlar harakatida katatonik qotib qolish yoki katatonik qoʻzgʻaluvchanlik boʻladi. Bemorlar bir joyda qimirlamasdan qotib turadi va bitta soʻz yoki harakatni hadeb takrorlayveradi. Bemor soʻzlarni, jumlalarni baqirib aytadi, gaplariga tushunib boʻlmaydi. Bemor oyoq qoʻllarni bukkan holda, gavdaga yaqinlashtirib oladi va uzoq vaqt shunday tinch gapirmay oʻtiradi, bu mutizm deb ataladi.

Paranoid turi

Shizofreniyaning paranoid turi – bunda bemorlar hech kimning gapiga ishonmaydi, hammaga shubha bilan qaraydi. Oʻziga qarshi tashqaridan jismoniy taʼsirlarni sezgandek boʻladi. Bunday bemorlar, odamlar meni oʻldiradi, ovqatimni zaharlab qoʻyadi, deb shubha bilan yurishadi. Baʼzi bemorlar esa menga mashinalar radiotoʻlqin yuborayapti, deb oʻylashadi. Bu turdagi vasvasalar koʻproq 20—30 yoshdan boshlab uchraydi. Ipoxondrik vasvasalar bor bemor oʻzining ichki aʼzolarida oʻzgarishlar sezadi. Bularga yuragim urishdan toʻxtab qoldi yoki ichagim yorilib ketgan, deb takrorlayveradi. Kasallikning bu turida tez-tez gallutsinatsiyalar boʻlib turadi. Bemorlar turli ovozlar, buyruqlarni eshitib, ularni bajarmoqchi boʻladilar, bu Kandinskiy-Klerambo alomati deb ataladi.

Gebefrenik turi

Shizofreniyaning gebefrenik turi – bunda bemorlar quruq safsatabozlik, mantiqsiz qiliqlar qiladi. Bemorlar aftini burishtirib, soʻzlarini, qiliqlarini sunʼiy takrorlab turadi. Shizofreniyaning bir turi ikkinchi bir turiga almashib turadi. Gebefrenik turi va oddiy turlari ogʻirroq boʻlib kechadi. Katatonik turi esa yengil kechadi.

Davolash usullari

Shizofreniyani davolashda insulin, sulfazin, aminazin va gipnoz usullari keng qoʻllanadi. Insulin terapiyada moddalar almashinuvida maʼlum oʻzgarish yasab, zaharlanishni kamaytirishdir. Insulin bilan davolashni boshlashdan oldin bemorlardan nahorda qon olib, qondagi qand miqdori tekshiriladi. Organizmga yuborilgan insulin qondagi qand miqdorini kamaytirib yuboradi. Meʼyorda qondagi qand miqdori nahorda aniqlanganda, 9,0— 11,0 g/l yoki 3,3—5,5 mmol/l ga teng. Insulin yuborilganda, qondagi qand miqdori anchagina kamayib ketadi, bushok holatideb ataladi yoki gipoglikemik koma holati boshlanadi. Shokni keltirib chiqaruvchi oʻrtacha insulin dozasi 80—100 tb ni tashkil etadi. Baʼzi hollarda, 30 tb miqdorda insulin yuborilganda ham shok holati boshlanadi yoki 150—180 tb miqdorda insulin yuborilganda ham shok holati qayt etilmaydi. Shok holatini paydo qilish uchun esa astasekinlik bilan insulin dozasini oshirib borish tavsiya etiladi. Insulin teri ostiga avval 4—8 tb dan boshlab va har kuni 4 tb dan koʻtarib borish kerak. Bemorda shok holati paydo boʻlmaguncha, insulin dozasini oshirib borish kerak. Qaysi dozada shok holati boshlansa, shu dozada toʻxtatiladi. Davo kursi 25—30 insulin shokidan iborat. Shok holatiga tushganda, bemorlar tashqi taʼsirotlarga javob reaksiya koʻrsata olmaydi. Bemorlarning koʻz qorachiqlari kengaygan boʻladi, badani terlaydi. Shunday qilib, bemorlar 30—40 daqiqa shok holatida ushlab turiladi. Keyin esa 40% 30—40 ml glukoza eritmasidan olib, tomir ichiga asta-sekin yuboriladi va shok holatidan bemorni chiqarib olinadi. Shuncha glukoza eritmasi yuborilgandan keyin, bemor oʻziga kelib, 1—2 daqiqa ichida eshushi joyida boʻlgandan keyin, 100—200 g qand eritib nonushta qilinadi.

Hamshira bemorning ovqat yeyayotganini kuzatib turishi kerak. Koʻpgina bemorlar shok holatidan keyin ham karaxt boʻlib turadi va ovqatni yeyaolmaydi, ogʻzidan tushib ketadi. Agar bemorga glukoza eritmasi yuborilgandan keyin 20—30 daqiqa davomida oʻziga kelmasa, yana tomir ichiga 40% 30—40 ml glukoza eritmasi yuborish kerak. Baʼzan esa teri osti 0,1% 0,5—0,7 ml adrenalin eritmasidan inʼeksiya qilinadi. Shok holatidan keyin bemorning ichki kiyimi almashtiriladi. Agar bemorning tomir ichiga glukoza eritmasini yuborishning iloji boʻlmasa, unda qand sharbatini zond orqali yuborish tavsiya etiladi. Insulin shok holati boshlanishi oldidan baʼzi bemorlarda gavda, qoʻl-oyoqlarda va yuzdagi mushaklarda uchish, tortishib turish va epileptiform tutqanoq kuzatilishi mumkin. Bundan tashqari, kunning ikkinchi yarimida shok holati takroran boʻlib qolishi mumkin. Shuning uchun hamshiralar har doim bemorlarning ahvolini nazorat qilib turish, ovqatlantirish va birinchi tibbiy yordam koʻrsatishga tayyor turishlari kerak.

Neyroleptiklar bilan davolash

Katatonik va katatonik-paranoid holatlarda neyroleptiklar: majeptil (kuniga 60—80 mg dan), leponeks (kuniga 200—400 mg dan), koʻp miqdorda aminazin, stelazin, galoperidol dorilari beriladi. Qoʻrquv affekti psixomotor qoʻzgʻalish bilan boradigan oʻtkir paranoid holatlarda tomir ichiga galoperidolning stelazin, tizersin bilan birga ishlatiladi. Kasallikning surunkali kechishida, yaʼni vasvasalar kuchayib, klinik belgilar murakkablashib borayotgan hollarda stelazin

(kuniga 40—80 mg dan), galoperidol (20—40 mg dan), etaperazin (150— 200 mg dan) uzoq vaqt beriladi. Odatda, 2—3 neyroleptiklar birgalikda,

tomir ichiga va mushak orasiga qilinadi, keyinchalik ichishga buyuriladi. Rispolept (risperidon) kuniga 2—4 mg dan 1—12 haftagacha, aminazin

2,5% 1,0 m/o yoki ichish uchun buyuriladi. Oʻrtacha bir kunlik dozasi 300 mg dan iborat, davolash muddati 2—3 oygacha choʻziladi. Aminazin olgan bemorlarning qon bosimi doimo oʻlchab turiladi. Aminazin baʼzi bemorlarning olgandan keyin qon bosimi birdan tushib ketadi. Bunga ortostatik kollaps deb ataladi. Bunday paytda bemorlarni oʻrniga yotqizib, kordiamin 25% 1,0—2,0 ml teri ostiga yoki adrenalin 0,1% 0,5—1,0 ml tomir ichiga yuborish kerak. Davolash kursini daslabki davrida bemorlar oʻrindan turmasliklari kerak. Bemorlarning qon bosimi har kuni oʻlchab turiladi. Aminazin tabletkasi 25 mg dan 150—175 mg gacha (bir kunlik dozasi). Vasvasa holatlarida triftazin 1—5 mg va galoperidol 20—80 mg dan asta-sekin oshirib, 100 mg gacha (bir kunlik dozasi) 3—4 mahal beriladi.

Davoni kasallik belgilari yoʻqolguncha yoki ancha kamayib qolguncha shunday dozada davom ettirish kerak. Keyinchalik dozani 1—5 mg gacha kamaytirib borish kerak. Ruhiy qoʻzgʻalishlarni bartaraf etish uchun shu dorilardan mushak orasiga yoki tomir ichiga inʼeksiya qilinadi. Vasvasa boshlanib, koʻngilda xavotirlik paydo boʻlganda, tizersin 12—50 mg gacha (bir kunlik dozasi 100—400 mg gacha) buyuriladi. Depressiv alomatlarga qarshi amitriptilin va mellipramin buyuriladi. Miyadan ketmaydigan holatlarga – nozepam, seduksen, elenium va triftazin beriladi. Ipoxondrik belgilarda – seduksen, tazepam, fenazepam qoʻllanadi. Irim-sirim harakatlari boʻlsa, uzoq taʼsir etuvchi neyroleptiklar-modditen depo 2,5% 1,0—2,0 ml, bu dori oyiga 2—3 marta inʼeksiya qilib turiladi. Isterik

belgilarda sonapaks, teralin dorilaridan qoʻllanadi.

Parvarish qilish

Shizofreniya bilan ogʻrigan bemorlarni qarab borish kerak, ular parvarishga muhtojdirlar. Bemorlar ovqatdan bosh tortsa, ularni koʻndirish va oʻzlari ovqat yeydigan qilish kerak. Buning iloji boʻlmasa, bemorlarni zond orqali ovqatlantirib turish tavsiya etiladi. Shizofreniya bilan ogʻrigan bemorlar uzoq turib qoladigan boʻlsalar, ularni oʻringa yotqizishga harakat qilish va doimiy hamshiralar nazoratida boʻlishlari kerak.