Kalla suyagi
Bosh suyagi, bosh skeleti (lotincha: cranium) – umurtqali hayvonlar va odamning bosh skeleti. Katta yoshdagi kishilarda kalla suyagi choklar bilan birlashgan, chaqaloqlarda bu suyaklar oʻrtasida suyaklanmagan qism – liqildoqlar boʻladi. Odam kallasi 23 suyakdan iborat, ular juft va ayrimlari toq boʻladi. Odamda bosh miya juda rivojlanganligi uchun kalla suyagining miya qismi (kalla suyagi qutisi) katta, yuz qismi pastga choʻzilgan, hayvonlarda esa yuz qismi oldinga choʻzilgan boʻlib, kalla suyagining asosiy qismini tashkil etadi. Kalla suyagi miya va u bilan birga takomil etgan sezgi aʼzolarining tayanchi, ularni tashqi muhit taʼsiridan saqlab turadi. Bulardan tashqari, kalla suyagining yuz qismida organizm hayot faoliyati uchun muhim ahamiyatga ega boʻlgan nafas sistemasining boshlanish qismi – burun boʻshligʻi, ovqat hazm qilish sistemasining boshlanish qismi – ogʻiz boʻshligʻi va eshitish hamda muvozanatni saqlash aʼzolari joylashgan.
Kalla suyagining miya boʻlimi tepa tomondan kalla qopqogʻi bilan chegaralangan boʻlib, ichida bosh miya joylashadigan kalla boʻshligʻidan iborat. Kalla boʻshligʻi umurtqa kanalining kengaygan uchi boʻlib, u yerda bosh miya pardalarga oʻralgan holda joylashgan. Kalla tubidagi teshiklar orqali nervlar (koʻruv, hidlov, uchlik, yuz, eshituv nervlari va b.) va qon tomirlari (uyqu arteriyalari, boʻyinturuq venalari) oʻtadi. Chakka suyagida oʻrta quloq boʻshligʻi va ichki quloq bor. Kalla suyagi ning oʻrtasi asosidagi turk egarida gipofiz yotadi. Ensa suyagida uzunchoq miya joylashgan. Kalla suyagi asosidagi eng katta teshik – ensa teshigi orqali uzunchoq miya orqa miyaga tushadi.
Kalla suyagi gumbazini hosil qiladigan har bir suyak 2 plastinkadan iborat: tashqi plastinkasi qalinroq, ichki (miyaga qaragan) plastinka moʻrt va sinuvchan (buni shishasimon plastinka deb ham ataladi) boʻlib, bosh zarb yeganda (hatto tashqi plastinka shikastlanmaganda ham) sinishi va bunda miya pardasi yirtilib, qon oqishi yoki bosh miyani jarohatlashi mumkin, bu esa hayot uchun xavflidir. Shuning uchun K. s. shikastlanganda uni rentgenda tekshirmasdan, kalla suyagining ichki plastinkasi holatini aniqlamasdan aniq bir xulosaga kelish qiyin. Kalla suyagining 2 plastinkasi oraligʻida yupqa gʻovak modda va vena kanallari mavjud. Kanaldan oʻtgan qon tomir miya boʻshligʻidagi pardalardan hosil boʻlgan vena sinuslarini kallani qoplab turgan teri venalari bilan qoʻshadi. Bu venalar miya boʻshligʻidagi qon oqimini bir meʼyorda saqlaydi. Baʼzan kalla terisi jarohatlanganda zudlik bilan chora koʻrish lozim, aks holda jarohatlangan sohadan qon tomir orqali miyaga mikroblar oʻtib, koʻpgina noxushliklarga olib kelishi mumkin. Kalla suyagining miya qismi – ensa suyagi, peshona suyagi, bir juft tepa suyagi, ponasimon suyak, gʻalvir suyak va bir juft chakka suyaklardan tuzilgan.
Kalla suyagining yuz qismi yuqori jagʻ, bir juft tanglay, yonoq, burun, koʻz yoshi, pastki chigʻanoq, dimogʻ hamda pastki jagʻ va til osti suyaklaridan iborat. Bu suyaklar (pastki jagʻ suyagidan tashqari) bir-biriga oʻzaro chok hosil qilib, pastki jagʻ suyagi esa boʻgʻim orqali birikadi.
Yangi tugʻilgan bola kallasining miya qismi yuz qismiga nisbatan kattaroq boʻladi; suyaklanish bevosita parda davridan boshlanadi, natijada chaqaloqlarda suyaklar oraligʻida parda bilan qoplangan qismlar – liqildoqlar uchraydi. Kalla suyagi bola tugʻilishi vaqtida garmonga oʻxshab yigʻilib, tugʻilishni osonlashtiradi. Liqildoqlar 2—3 oydan bir yoshgacha suyaklanib boʻladi, suyaklanish kechikkanda bolalarga baliq moyi berib turish, koʻproq ochiq havoda olib yurish lozim. Kalla suyagi haddan tashqari katta (makrotsefaliya) yoki juda kichik (mikrotsefaliya), shakli har xil (choʻzinchoq, yumaloq va hokazo) boʻlib, hajmlarning turlicha boʻlishi odamning aql-idrokiga hech qanday taʼsir etmasligi ilmiy jihatdan isbotlangan.[1]