Jakarta tarixi

Gollandiyaning Sharqiy Hindiston poytaxti Batavia tasviri, hozirgi Shimoliy Jakarta, taxminan 1780-yil

Jakarta Indoneziyaning poytaxti. Eng yirik shahri hisoblanadi. Yavaning shimoli-gʻarbiy qismida, Kilivung daryosining estuarida joylashgan bu hudud uzoq vaqtdan beri odamlarning joylashishini saqlab kelgan. Jakartadan olingan tarixiy dalillar miloddan avvalgi 4-asrga toʻgʻri keladi. U hindlarning turar joyi va porti boʻlgan. Shahar ketma-ket Hindistonlashtirilgan Tarumanegara qirolligi, Hindu Sunda Qirolligi, Banten musulmon sultonligi va Gollandiya, Yaponiya va Indoneziya maʼmuriyatlari tomonidan daʼvo qilingan. Gollandiya Sharqiy Hindistoni Yaponiya imperiyasi tomonidan Ikkinchi Jahon urushi paytida bosib olinishidan oldin hududni qurgan va nihoyat Indoneziyaning bir qismi sifatida mustaqil boʻlgan.

Jakarta bir necha nomlar bilan mashhur. Sunda Qirolligi davrida Sunda Kelapa va Banten Sultonligining qisqa davrida Jayakarta, Djajakarta yoki Jakatra deb nomlangan. Shundan keyin Jakarta uch bosqichda rivojlandi. Shimolda dengizga yaqin „eski shahar“ VOC davrida 1619-1799 yillar orasida rivojlangan. Janubdagi „yangi shahar“ 1809-1942 yillar oraligʻida Gollandiya hukumati nizomi 1799-yilda tugaydigan muvaffaqiyatsiz VOCdan Bataviya ustidan nazoratni oʻz qoʻliga olganidan keyin rivojlandi. Uchinchisi, 1945-yilda mustaqillik eʼlon qilinganidan beri zamonaviy Jakartaning rivojlanishi edi. Gollandiyaliklar davrida u Batavia (1619—1945) nomi bilan tanilgan va Yaponiya istilosi va zamonaviy davrda Djakarta (Golland tilida) yoki Jakarta edi.

Ilk shohliklar (milodiy 4-asr)

Gʻarbiy Java shimolidagi Jakartaning qirgʻoq boʻyi va porti miloddan avvalgi 4-asrdan beri Buni madaniyatidan beri odamlar yashaydigan joy boʻlgan. Jakartada topilgan eng qadimgi tarixiy yozuv Shimoliy Jakartaning Tugu kichik tumanida topilgan Tugu yozuvidir. Bu Indoneziya tarixidagi eng qadimiy yozuvlardan biridir.

Sunda Qirolligi (669-1527)

Sunda Kalapa Padrao (1522), Sunda -Portugaliya shartnomasini muhrlab qoʻygan tosh ustun, Indoneziya milliy muzeyi, Jakarta.

Tarumanagara qudrati pasaygach, uning hududlari Sunda qirolligi tarkibiga kirdi. Sunda porti strategik va gullab-yashnagan deb taʼriflangan, sunda qalampiri oʻzining yuqori sifati bilan mashhur edi. Bu hudud aholisi dehqonchilik bilan shugʻullangan, uylari yogʻoch qoziqlarga qurilgan.

16-asr yevropalik tadqiqotchilarning hisoblari Kalapa deb nomlangan shahar haqida eslatib oʻtiladi, u aftidan hindlarning Sunda qirolligining asosiy porti boʻlib xizmat qilgan.  1522-yilda portugallar Sunda qirolligi bilan siyosiy va iqtisodiy kelishuvga ega boʻlgan. Luso Sundanese padrao ni, port vakolatini taʼminladilar. Demak, islomiy Yavan sultonligining kuchayishi xavfiga qarshi harbiy yordam evaziga oʻsha paytdagi Sunda qiroli Prabu Surawisesa ularga qalampir savdosiga bepul kirish huquqini berdi. Suverenning xizmatida boʻlgan portugallar oʻz uylarini Sunda Kelapada qurdilar.

Banten sultonligi (1527—1619)

Jayakarta 1605-yilda Bataviya tashkil etilishidan oldin.

Portugallarning Yavada mustahkam oʻrnashishiga yoʻl qoʻymaslik uchun Fataxilla Demak nomidan 1527-yilda Sunda Kelapada portugallarga hujum qildi va 22-iyunda portni zabt etishga muvaffaq boʻldi, shundan soʻng Sunda Kelapa Jayakarta deb oʻzgartirildi.  Keyinchalik port Jayakartadan gʻarbda joylashgan Banten sultonligining bir qismiga aylandi. 

16-asr oxiriga kelib Jayakarta Banten sultonligi hukmronligi ostida edi. Banten sultonining izdoshi boʻlgan shahzoda Jayavikarta Ciliwung daryosining gʻarbiy qirgʻogʻida aholi punkti qurib, daryoning ogʻzida portni nazorat qilish uchun harbiy post qurdi. 

Gollandiya Bataviya (1610—1942)

Gollandiya Sharqiy Hindiston kompaniyasi (1610—1800)

Gollandiyaning Sharqiy Hindistonga savdo faoliyati 1595-yilda boshlangan. Keyingi 25 yil ichida bir tomondan gollandlar va inglizlar oʻrtasida, ikkinchi tomondan Banten sultonligi va shahzoda Jayavikarta oʻrtasida tortishuv boʻldi.

1682-yilda Batavia

Raqobat oxir-oqibat 1619-yilda, Gollandiyaliklar Banten bilan yaqinroq munosabatlar oʻrnatganlarida va Jayakartaga harbiy aralashganlarida, ular mavjud shaharni vayron qilgandan soʻng port ustidan nazoratni oʻz zimmalariga olganlarida hal qilindi. Saytda qurilgan yangi shahar 1621-yil 18-yanvarda rasman Batavia deb nomlandi, bu yerdan Gollandiya Sharqiy Hindistoni oxir-oqibat butun mintaqani boshqargan.  VOC nazorati ostidagi Batavia, asosan, Bataviyadagi general-gubernator va Amsterdamdagi direktorlar kengashi boshqaruvi ostidagi kompaniya shaharchasi boʻlib, mintaqadagi golland savdogarlariga, asosan, Yevropa va Moluccas oʻrtasidagi ziravorlar savdosiga xizmat qilgan. Ushbu yangi shaharning maʼmuriy markazi Batavia qal’asidir.

Gollandiya Sharqiy Hindistoni (1800—1942)

Batavia xaritasi 1897-yil

Iqtisodiy oʻsish (1970-yillarning oxiri −1980-yillar)

1970-yillardagi vaziyat koʻplab xususiy uy-joy loyihalari paydo boʻlishini ragʻbatlantirdi, ammo shahar aholisining oʻsishini engish uchun davlat uy-joy sxemalari ham amalga oshirildi.

1980-yillar — hozirgi kungacha

2016-yil dekabr Jakartadagi norozilik namoyishlari

2019-Indoneziyadagi norozilik va tartibsizliklar

1980-yillarda koʻp qavatli loyihalar uchun kichikroq er uchastkalari sotib olindi, kattaroq er uchastkalari esa yangi doʻkonlar qurish kabi kam kalitli loyihalar uchun boʻlindi. Bu davrda shahar ichidagi hududlardan kamponglar olib tashlangan va koʻplab tarixiy binolar vayron qilingan. Mashhur holatlardan biri Garmoniya jamiyatining buzilishi va keyinchalik avtoturargohning qurilishi edi.