Kontent qismiga oʻtish

Imperator Yongle

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Imperator Yongle
永樂帝

Saroy portretidagi imperator tasviri. Milliy saroy muzeyi, Taypey, Tayvan
Min imperiyasining 3-imperatori
Hukmronlik yillari: 1402-yil 17-iyul - 1424-yil 12-avgust
Taxtga o'tirishi: 1402-yil 17-iyul
Oʻtmishdoshi Imperator Jianven
Davomchisi Imperator Hongxi
Yan darajasidagi shahzoda (燕王)
Mansab davri: 1370-yil 2-may - 1402-yil 17-iyul
Keyingi mansabi: Imperator sifatida taxtga o'tirdi
Tugʻilishi 1360-yil 2-may
Jianxi provinsiyasi
Vafoti 1424-yil 12-avgust (64 yoshida)
Yumuchuan
Dafn etilgan joy 1424-yil 19-dekabr
Changling mavzoleyi. Pekindagi Min sulolasi qabrlari

  Imperator Yongle (xitoycha: 永乐帝) 1360-yil 2-may - 1424-yil 12-avgust), tugʻilgandagi ismi Chju Di (xitoycha: 朱棣), 1402-yildan 1424-yilgacha hukmronlik qilgan Ming sulolasining uchinchi imperatori edi.

Chju Di Min sulolasining asoschisi imperator Hongvuning toʻrtinchi oʻgʻli edi. U 1370-yil may oyida Beiping (hozirgi Pekin) rahbari sifatida Yan sahhzodasi unvonini oladi.[1] Chju Di moʻgʻullarga qarshi kurashda qobiliyatli qoʻmondon ekanligini namoyon qildi. U dastlab otasining katta akasi Chju Byao, soʻngra Chju Byaoning oʻgʻli Chju Yunvenni valiahd shahzoda etib tayinlashiga qarshilik qilmadi. Lekin Chju Yunven imperator Szyanven sifatida taxtga oʻtirib, qudratli amakilarini qatl qilib, lavozimlarini pasaytira boshlaganida, Chju Di jiyaniga qarshi isyon koʻtarib, lavozimini oshirish uchun bahona topdi.[1] Imperatorlar Hungvu va Jianven davrida yomon munosabatda boʻlingan amaldorlar guruhi tomonidan koʻp miqdorda yordam koʻrsatildi. Ushbu ikkala imperatorlar ham oʻz davrida konfutsiy olim-byurokratlarini qoʻllab-quvvatlaganlar.[2] Chju Di oʻziga qarshi qilingan dastlabki siyosiy hujumlardan omon qoldi va Nankindagi imperator Szyanvenga qarshi Jingnan kampaniyasini boshlash uchun janubga yoʻl oldi. 1402-yilda u jiyanini muvaffaqiyatli agʻdarib, imperator poytaxti Nankinni egalladi. Shundan soʻng u imperator deb eʼlon qilindi va "abadiy baxt" degan maʼnoni anglatuvchi Yongle davri nomini oldi.

oʻzining qonuniyligini oʻrnatishga intilgan Chju Di imperator Szyanvenning hukmronligini bekor qildi va uning isyoniga oid maʼlumotlarni yoʻq qilish yoki soxtalashtirish uchun keng koʻlamli saʼy-harakatlarni boshladi.[1] Bunga Nankindagi konfutsiy olimlarining ommaviy tozalanishi[1] va maxfiy politsiyaga favqulodda qonundan tashqari vakolatlar berilishi kabilar kiradi.[2] Uning sevimli insonlaridan biri Chjan Xe edi. U oʻz vakolatidan Tinch okeani janubiga va Hind okeaniga yirik sayohatlarni amalga oshirish uchun foydalangan. Nankindagi qiyinchiliklar imperator Yongle Beipingni (hozirgi Pekin) yangi imperator poytaxti sifatida qayta tiklashiga olib keldi. U Buyuk Kanalni taʼmirladi va qayta ochdi. 1406—1420-yillarda Yopiq shahar qurilishiga rahbarlik qildi. U, shuningdek, 1856-yilda Taypin qoʻzgʻolonchilari tomonidan vayron qilinishidan oldin dunyo moʻjizalaridan biri hisoblangan Nankin chinni minorasi qurilishini ham boshlagan edi. Imperator Yongle konfutsiychi olim-byurokratlarni nazorat qilish boʻyicha davomli urinishlarining bir qismi sifatida otasining shaxsiy tavsiyasi va tayinlash tizimi oʻrniga imperatorlik imtihon tizimini rivojlantirdi. Olimlar uning hukmronligi davrida monumental Yongle ensiklopediyasini yozib tugatdilar.

Imperator Yongle moʻgʻullarga qarshi harbiy yurishni shaxsan oʻzi boshqarayotganda vafot etdi. U Pekin shimolida joylashgan Min sulolaviy maqbaralarining markaziy va eng katta maqbarasi Changling maqbarasiga dafn etilgan.

Yoshligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Imperator Yongle (tugʻilgandagi ismi Chju Di) 1360-yil 2-mayda tugʻilgan. Qizil Sallalilar qoʻzgʻoloni rahbari, keyinchalik Min sulolasiga asos solin, imperator boʻlgan Chju Yuanchjanning toʻrtinchi oʻgʻli edi. Chju Yuanchjan imperator Xunvu nomi bilan taxtga oʻtiradi. Saqlanib qolgan Min tarixiy yozuvlariga koʻra, Chju Dining onasi imperator Xunvuning asosiy turmush oʻrtogʻi imperatritsa Ma boʻlgan. Biroq, baʼzi zamondoshlar Chju Dining onasi imperatorning koreys kanizaklaridan biri boʻlishi mumkin ekanligini[1][3] va hukmronligi davrida uning vorisligini imperator Szyanven oʻlimidan soʻng qonuniylashtirish uchun rasmiy yozuvlar imperatritsa Maning oʻgʻli sifatida roʻyxatga olish uchun oʻzgartirilganligini ta'kidlaydilar.

Chju Di mehribon, gʻamxoʻr muhitda shahzoda sifatida voyaga yetgan.  Uning otasi unga oʻz davri uchun eng yaxshi taʼlim bergan va faqat ularga ishonib, koʻp oʻgʻillari uchun eski feodal knyazliklarni tiklagan. Chju Di Yuan sulolasining sobiq poytaxti va Yuan sulolasining vorisi boʻlgan Shimoliy Yuanga qarshi kurashning oldingi saflarida boʻlishi muhim boʻlgan Yan shahzodasi sifatida tanilgan. Chju Di Yuanning sobiq Xonbaligʻi Beypinga koʻchib oʻtganida, ocharchilik va kasallik tufayli vayron boʻlgan shaharni koʻrdi. Lekin u bu yerda qolish va mintaqani tinchlantirish uchun otasining generali Syu Da bilan birga ishladi (u oʻz qaynotasi ham edi). Rasmiy Min tarixida otasini oʻzining gʻayrati, jasurligi va koʻplab muvaffaqiyatlari va yetakchiligi bilan hayratda qoldirgan Chju Di tasvirlangan. Shunga qaramay, Min sulolasi uning davrida juda koʻp salbiy holatlarga uchradi. Buir koʻlidagi buyuk gʻalabani Chju Di emas, uning ukasining odami Lan Yu qoʻlga kiritdi. Xuddi shunday, imperator Xunvu shimolga katta kuchlarni yuborganida, ular Chju Di qoʻmondonligi ostida harakatlanmagan.

Hokimiyatga koʻtarilish

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Imperator Yongle 1405-yilda otasi uchun yasashni buyurgan ulkan stelaning tashlab ketilgan poydevori.

Imperator Xongvu uzoq umr koʻrdi va oʻzining birinchi merosxoʻri Chju Byao, valiahd shahzoda Yivendan ham uzoqroq yashadi. U oʻz vorisidan xavotirda edi va oʻz oilasi Huang Ming Zu Xun uchun bir qator sulolaviy koʻrsatmalar berdi. Ushbu koʻrsatmaviy qoidalar hokimiyat faqat imperatorning asosiy turmush oʻrtogʻining bolalariga oʻtishini aniq koʻrsatdi. Bunda Yan shahzodasi Chju Byaoning oʻgʻli Chju Yunven foydasiga istisno qilinardi.[1] 1398-yil 24-iyunda imperator Xongvu vafot etgach, Chju Yunven bobosining oʻrniga imperator Jianven etib saylandi. Yan shahzodasi sulolaviy koʻrsatmalarni toʻgʻridan-toʻgʻri buzgan holda, oʻzi bilan katta qurolli qoʻriqchilar guruhini olib, Nankinda otasi uchun motam tutmoqchi boʻldi. Imperator armiyasi uni Xuayanda toʻsib qoʻyishga muvaffaq boʻldi va uning uchta oʻgʻli poytaxtda garovda boʻlib, xizmat qilayotganini hisobga olgan holda shahzoda sharmandalik bilan orqaga chekindi.[1]

Imoperator Syanvenning kuchsiz amakilariga qarshi qattiq kurashi ("Marshchi lordlarini zaiflashtirish") ularning yashashini ancha qiyinlashtirdi. Chju Dining akasi Chju Su, Chjou shahzodasi hibsga olindi va Yunnanga surgun qilindi; Chju Gui, Dai shahzodasi oddiy odamga aylandi; Syan shahzodasi Chju Bay bosim ostida oʻz joniga qasd qildi; Si shahzodasi Chju Fu va Min shahzodasi Chju Pian 1398-yilning oxiri va 1399-yilning birinchi yarmida lavozimidan tushirilgan. Muayyan dushmanlikka duch kelgan Chju Di oʻzini kasal qilib koʻrsatdi va 1399-yil iyun oyida shimolga tashrif buyurish uchun oʻgʻillarini asirlikdan ozod qilishga erishishdan oldin bir necha oy davomida "aqldan ozdi". 5-avgust kuni Chju Di imperator Syanven "yovuz maslahatchilar" qurboni boʻlganini eʼlon qildi. Imoperator Xongvuning sulolaviy koʻrsatmalari ularni olib tashlash uchun qurol koʻtarishga majbur qilgan edi. Bu mojaro Jingnan kampaniyasi deb nomlanadi.[1]

Birinchi yili Chju Di Geng Bingven va Li Jinglong boshchiligidagi yuqori kuchlarning dastlabki hujumlaridan taktika va moʻgʻul yordamchilari tufayli omon qoldi. U shuningdek, oʻz isyoni uchun koʻplab dalillarni keltirdi. Jumladan, imperator Maning oʻgʻli ekanligi haqidagi shubhali daʼvolar va otasi uni qonuniy merosxoʻr qilishga uringani haqida dadil bilan yolgʻon gapirdi, faqat Chju Byaoning oʻgʻliga vakolat berish uchun harakati byurokratlar tomonidan barbod qilindi. Ushbu targʻibot tufaylimi yoki shaxsiy maqsadlar uchunmi, Chju Di Buyuk Kanal boʻylab imperatorning taʼminot omborlariga qarshi kurash olib borishga imkon beradigan bebaho maʼlumotlar bilan taʼminlangan amaldorlar va generallarning ishonchiga kira oldi. 1402-yilga kelib, u Xuzjou, Suchjou va Yanchjouni talon-toroj qilishda imperatorning asosiy qoʻshinlaridan qochish uchun yetarlicha maʼlumotga ega edi. Chen Xuanning xiyonati unga imperator armiyasining Yanszi daryo flotini berdi; Li Jinglong va shahzodaning oʻgay ukasi Chju Xuyning xiyonati tufayli 13-iyulda Nankin darvozasi ochildi. Tartibsizlik vaqtida imperator saroyi tezda yondirib yuborildi: Chju Di oʻz merosxoʻrligini tanib boʻlmas darajada yonib ketgan uchta jasad – imperator Syanven, uning turmush oʻrtogʻi va ularning oʻgʻli sifatida da'vo qilish orqali oʻz merosxoʻrligini ta'minladi. Biroq oʻnlab yillar davomida imperator Syanven buddist rohib sifatida niqoblanib qochib ketgani haqidagi mish-mishlar tinmadi.[1]

Poytaxtni qoʻlga kiritgan Chju Di endi oʻz jiyanini yovuzlar maslahatidan qutqarish toʻgʻrisidagi oldingi bahslarni bir chetga surib qoʻydi va imperator Jianvenning butun hukmronlik davrini bekor qildi. 1402-yilni Xunvu davrining 35-yili sifatida qabul qildi.[1] Imperator Jianven vafotidan keyin imperatorlik darajasiga koʻtarilgan ukasi Chju Byao vafot etgach, lavozimidan tushirildi; Chju Byaoning omon qolgan ikki oʻgʻli oddiy aholiga mansub boʻldi va uy qamogʻiga olindi. Imperator Jianvenning omon qolgan kenja oʻgʻli qamoqqa tashlandi va keyingi 55 yil davomida yashirinib yurdi. U taxtni egallash takliflarini qayta-qayta rad etgach, taxtni Chju Di qabul qildi va kelgusi yil Yongle davrining birinchi yili boʻlishini eʼlon qildi. 1402-yil 17-iyulda otasining qabriga tashrif buyurganidan soʻng, 42 yoshida Chju Diga Min sulolasining imperatori sifatida toj kiydirildi. U oʻz hukmronligi ilk yillarining katta qismini mish-mishlarni bostirish va qonunbuzarlarni jazolash bilan oʻtkazdi.

Imperator boʻlishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nankindagi koʻplab olim-byurokratlar oʻzining taxtga daʼvosi qonuniyligini tan olishdan bosh tortgach, imperator Yongle ularni va oilalarini, jumladan, ayollar va bolalarni qirib yuborishni boshladi. IMperator Jianven rejimining tarafdorlari butun mamlakat boʻylab yoʻq qilindi, amaldorlar oldingi ikki maʼmuriyat bilan hisoblashish talablari tufayli terror hukmronligi kuzatildi.[2]

Imperator Yonglening bronza haykali. Bu madaniy inqilob davrida vayron qilingan asl tosh haykalning nusxasi

Xitoy qonunchiligi uzoq vaqt davomida rahbarlar bilan oilalarini ham qatl qilishga ruxsat bergan. “Tarix klassikasi” da Shan sulolasi davridayoq itoatsiz zobitlarga shunday tahdid boʻlgani qayd etilgan. Imperator Xongvu bu amaliyotni toʻliq qayta tikladi, isyonchilar va xoinlarni ming marta kesish orqali oʻlim bilan jazoladi, shuningdek, ularning bobo-buvilari, ota-onalari, amaki va xolalari, aka-ukalari, opa-singillari, bolalari, jiyanlari, nevaralarining ham oʻlimiga sabab boʻldi.[4] Ba'zan bolalar saqlab qolingan va ba'zan ayollarga qullikni tanlashga ruxsat berilgan. Oʻldirilgan olimlardan toʻrt nafari “Toʻrt shahid” nomi bilan mashhur boʻldi. Ulardan eng mashhuri imperator Syanvenning sobiq tarbiyachisi Fang Syaoru edi. Unga barcha toʻqqiz qarindoshlik darajasi qatl etilishi bilan tahdid qilinib, “Toʻqqiztasiga qarshi boʻlmang! oʻn bilan boring!" deyilgan va u 10 qarindoshlik darajasi bilan qatl etilgan: butun oilasi bilan birga, imperator Yongle agentlari topishi mumkin boʻlgan har bir sobiq talabasi yoki tengdoshi ham oʻldirilgan. Aytishlaricha, u vafot etganida, belidan yarmi kesilgan holda 篡 qahramon soʻzini yozish uchun oʻz qonidan foydalangan.

Imperator Yongle anʼanaviy marosimlarni diqqat bilan kuzatib bordi. U saroy hayotining hashamatiga berilmadi. Buddizm va buddist bayramlaridan fuqaroviy tartibsizliklarni bostirish uchun foydalangan. U turli xil xitoy qabilalari oʻrtasidagi urushlarni toʻxtatdi va Min imperiyasi ichida tinchlikni eng yaxshi darajada taʼminlash uchun viloyatlarni qayta tashkil qildi. Imperator Yongle Ernst Faber tomonidan "qizgʻin buddist" deya taʼriflangan.[5]

Qoʻzgʻolondan keyingi imperiyani boshqarish bilan bogʻliq muammolar tufayli imperator Yongle oʻz hukumatida xizmat qilish uchun malakali olimlarni izladi. U koʻplab eng yaxshi olimlarni nomzod sifatida tanlab oldi. Ularni tanlashga juda ehtiyotkorlik bilan yondashdi, hatto odamlarni yollash shartlarini ham yaratdi. U, shuningdek, Xitoyda buddizmning tanazzulga uchrashidan ham xavotirda edi.

Hukmronligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Imperator Yongle davrida Min imperiyasi (1409-yil holatiga koʻra)

Tibet bilan munosabatlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1403-yilda imperator Yongle Tibetga xabarlar, sovgʻalar bilan elchilar yuborib, Tibet buddizmining Kagyu maktabining beshinchi Gyalva Karmapa Deshin Shekpani imperator poytaxtiga tashrif buyurishga taklif qildi. Uzoq sayohatdan soʻng, Deshin Shekpa 1407-yil 10-aprelda fil minib imperator saroyi Nankinga etib keldi. U yerda oʻn minglab rohiblar uni kutib olishdi.

Deshin Shekpa imperator Yongleni turli odamlar uchun turli dinlar mavjudligiga ishontirdi. Uning tashrifi davomida Karmapa juda yaxshi kutib olindi va unga bir qator moʻjizaviy hodisalar haqida xabar berildi. Shuningdek, u imperator oilasi uchun marosimlar oʻtkazdi. Imperator unga 700 oʻlchovli kumush buyumlar sovgʻa qildi va "Qimmatli diniy podshoh, gʻarbning buyuk mehribonlaridan biri, tinchlikning qudratli Buddasi" unvonini berdi.[6] Britaniya muzeyidagi xatvangada imperator Yongle tomonidan Karmapaga sovgʻa qilingan buyumlardan biri mavjud.[7]

Diniy masalalardan tashqari, imperator Yongle Karmapa bilan XIII-XIV asrlarda Yuan hukmdorlari Sakyapa bilan oʻrnatgan ittifoqqa oʻxshash ittifoq tuzmoqchi edi.[8] U Tibetning bir qismi hali ham sobiq Yuan sulolasi aʼzolari tomonidan qattiq nazorat ostida boʻlgani va Tibetni Karmapa hukmronligi ostida birlashtirish maqsadida qoʻshin yuborishni taklif qilgan koʻrinadi, ammo Deshin Shekpa bunga qarshi chiqqan.[9]

Deshin Shekpa 1408-yil 17-mayda Nankinni tark etdi[10] 1410-yilda u Surfuga qaytib keldi, u yerda zilziladan jiddiy zarar koʻrganidan keyin monastirini qayta tikladi.

Merosxoʻr tanlash

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Merosxoʻr tanlash vaqti kelganida, imperator Yongle ikkinchi oʻgʻli - Xan shahzodasi Chju Gaoxuni tanlashni xohladi. Chju Gaoxu akasining intellektual va insonparvar tabiatiga qarama-qarshi ravishda sportchi-jangchi xususiyatiga ega edi. Maslahatchilarining maslahatlariga qaramay, imperator Yongle oʻzining katta oʻgʻli Chju Gaozjini (boʻlajak imperator Xunsi) voris sifatida Xie Jinning maslahati bilan tanladi. Natijada, Chju Gaoxu gʻazablandi va otasining marhamati uchun jokeydan voz kechishni va uning knyazligi joylashgan Yunnan viloyatiga koʻchib oʻtishni rad etdi. U hatto Xie Jinning maslahatiga putur etkazishgacha bordi va oxir-oqibatda uni oʻldirdi.

Milliy iqtisodiyot va qurilish loyihalari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Imperator Yongle imperator Jianvenni hokimiyatdan agʻdargandan soʻng Xitoyning qishloqlari vayron boʻldi. Yangi moʻrt iqtisodiyot past ishlab chiqarish va aholining kamayishi muammoasi bilan kurashishga majbur boʻldi. Imperator Yongle yangi iqtisodiyotni mustahkamlash va barqarorlashtirish boʻyicha uzoq va keng qamrovli reja tuzdi, lekin birinchi navbatda u kelishmovchiliklarni bostirishi kerak edi. U mish-mishlar tarqatadigan korrupsioner amaldorlarni lavozimidan chetlashtirish uchun senzura tizimini yaratdi. Imperator oʻzining boshqa qarindoshlari orasidagi yashirin jamiyatlar, qaroqchilar va sodiq odamlarni aniqlash yoki yoʻq qilish uchun oʻzining eng ishonchli qoʻriqchilarini yubordi. Iqtisodiyotni mustahkamlash uchun u mavjud ishchi kuchidan maksimal darajada foydalangan holda toʻqimachilik va qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishini maksimal darajada oshirib, aholining kamayishi muammosiga qarshi kurashdi.

Imperator Yongle, shuningdek, Quyi Yanszi havzasi kabi ishlab chiqarishga boy hududlarni qayta tiklash ustida ishladi va Buyuk Kanalni keng miqyosda rekonstruksiya qilishga harakat qildi. Uning hukmronligi davrida Buyuk Kanal deyarli butunlay qayta qurildi va oxir-oqibat butun dunyodan import qilinadigan tovarlarni olib oʻtish imkoniga ega boʻldi. Imperator Yonglening qisqa muddatli maqsadi shimoliy shahar markazlarini, ayniqsa Pekindagi yangi poytaxtini rivojlantirish edi. Buyuk kanal qayta qurilgunga qadar don ikki yoʻl bilan Pekinga keltirilgan. Marshrutlardan biri Sharqiy Xitoy dengizi orqali, Liujiagang portidan (Suchjou yaqinida) oʻtgan; ikkinchisi, donni katta-kichik sayoz barjalarga oʻtkazishning ancha mashaqqatli jarayoni edi (Xuay daryosidan oʻtib, Shandunning janubi-gʻarbiy qismini kesib oʻtishga majbur boʻlingan). Don Pekinga yetib borgunga qadar Sariq daryodagi yirik daryo barjalariga oʻtkazilardi.[11] Har yili shimolga toʻrt million shi (bir shi 107 litrga teng) don etkazib berilishi sababli ikkala jarayon ham nihoyatda samarasiz boʻlib qoldi.[11] Shandunning Jining shahri magistrati imperator Yonglega donni joʻnatishning amaldagi usuliga norozilik bildirilgan memorandum yubordi. Imperator uning iltimosni oxir oqibat qondirdi.[12]

Imperator Yongle shuhratparastligi uchun oʻz poytaxtini Pekinga koʻchirishni rejalashtirgan. Ommabop afsonaga koʻra, imperatorning maslahatchilari imperatorni Nankinni oʻrab turgan tepaliklarga olib kelib, poytaxtning artilleriya hujumidan zaifligini koʻrsatganlaridan soʻng poytaxt koʻchirilgan.

Imperator Pekinda davlat idoralari, amaldorlar va imperator oilasi istiqomat qiladigan yirik inshootlar qurishni rejalashtirgan. Uzoq davom etgan qurilish ishlaridan soʻng (1407-1420) Yopiq shahar qurib bitkazildi va keyingi 500 yil davomida imperator poytaxtiga aylandi.

Imperator Yongle Nankindagi otasining Syaolin maqbarasi meʼmoriy ansambli qurilishini yakunlab, imperator Xongvening xizmatlari va fazilatlarini madh etuvchi sakkiz metrli toshbaqa stelasi bilan monumental “Kvadrat pavilyon” (Sifangcheng) oʻrnatdi. Darhaqiqat, imperator Yonglening yodgorlik uchun asl gʻoyasi 73 metr balandlikda misli koʻrilmagan stella oʻrnatish edi. Biroq, oʻsha yodgorliklarning ulkan qismlarini koʻchirish yoki oʻrnatishning imkoni yoʻqligi sababli ular Yangshan karerida qurilishi tugallanmasdan, hozirgacha saqlanib qolgan.[13]

Garchi imperator Xongvu oʻz avlodlari oʻzining Syaolin maqbarasi yonida dafn etilishini niyat qilgan boʻlsa ham (imperator Xongvu merosxoʻri Chju Byao shju yerda dafn etilgan), imperator Yonglening poytaxtni Pekinga koʻchirishi yangi shaharda yangi imperator qabristoni yaratish zaruriyatini tugʻdirdi. Fengshuy mutaxassislarining maslahati bilan imperator Yongle Pekin shimolidagi hududni tanlab, u yerda oʻzi va uning vorislari dafn etiladigan joy bapo ettirdi. Keyingi ikki asr davomida Min sulolaviy qabrlarida jami oʻn uchta imperator dafn qilindi.

Din va falsafa

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Imperator Yongle xitoylik anʼanachilardan edi. U konfutsiylikni targʻib qildi, anʼanaviy diniy va milliy marosimlarni saqlab qoldi va klassik madaniyatga hurmat koʻrsatdi. Vudang togʻi ibodatxonasini qayta taʼmirladi. Uning hukmronligi davrida koʻplab buddist va daoist ibodatxonalari qurilgan. Imperator Yongle Xitoydan moʻgʻul madaniyatini yoʻq qilishga intildi; mashhur moʻgʻul ismlari, odatlari, tili va kiyimlaridan foydalanishni taqiqladi. 

Imperator Yongle Nankin va Sianda joylashgan har bir masjidga homiylik qildi. Masjidlarni taʼmirlash ragʻbatlantirildi va boshqa maqsadlarga oʻtkazish taqiqlandi.[14][15]

U Xitoy sivilizatsiyasi toʻplami boʻlgan Yongle Ensiklopediyasini yozishni bosh kotib Xie Jinga topshirdi. U 1408-yilda tugallangan[16] va 2007-yil oxirida Vikipediya undan oʻtib ketgunga qadar dunyodagi eng katta bosh ensiklopediya boʻlgan[17]

Harbiy harakatlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Moʻgʻullarga qarshi urushlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Moʻgʻullar hali ham Min imperiyasi uchun koʻp muammolarni keltirib chiqarayotgandi. Impoerator Yongle mavjud tahdidni bartaraf etishga harakat qildi. U moʻgʻul dashtlariga beshta harbiy yurish uyushtirdi va imperator Xunvu tomonidan magʻlubiyatga uchratilganidan soʻng shimolga qochib ketgan Yuan sulolasi vorislarini tor-mor qildi. U shimoliy mudofaani tikladi va qoʻshin tuzish va moʻgʻullarni qoʻzgʻatmaslik uchun bufer ittifoqlar tuzdi. Uning strategiyasi moʻgʻullarni xitoylarga iqtisodiy qaramlikka tushirish va Moʻgʻulistonda ularning kuchini sindirish uchun davriy tashabbuslar bilan chiqish edi. U Moʻgʻulistonni Xitoyning vassali boʻlish uchun majburlashga urindi, barcha qabilalar oʻzlarini Min imperiyasiga boʻysunib, vassallar deb eʼlon qildilar va moʻgʻullarni oʻz taʼsirlariga olib, izolyatsiya qilishni xohladilar. Janglar natijasida imperator Yongle jangda otliqlarning ahamiyatini tushunib bordi va oxir-oqibat otlarni yaxshi taʼminlash uchun oʻz resurslarining koʻp qismini sarflay boshladi. Imperator butun umrini moʻgʻullarga qarshi kurashda oʻtkazdi. Bu yoʻlda muvaffaqiyatsizliklarga ham, muvaffaqiyatga ham erishdi. Lekin imperatorning moʻgʻullarga qarshi ikkinchi yurishidan soʻng, Min imperiyasi yetti yildan ortiq tinchlikda yashadi.

Vyetnamning zabt etilishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Jiaozji (Shimoliy Vyetnam) Min ishgʻoli ostida

Imperator Yongle davrida Vyetnam koʻplab tahdidlar manbai boʻlgan. 1406-yilda imperator Tran sulolasining bir nechta rasmiy iltimoslariga javob berdi, ammo Vyetnamga kelganida Tran shahzodasi ham, unga hamroh boʻlgan Xitoy elchisi pistirmaga tushib, oʻldirildi. Ushbu haqoratga javoban imperator Yongle Chjan Fu va Mu Sheng boshchiligidagi ikkita qoʻshinni Vyetnamni zabt etish uchun safarbar qildi. Trần qirollik oilasi qatl etilgani uchun[18] :112–113Vyetnam, 939-yilgacha boʻlgani kabi, Xitoyning provinsiyasi sifatida qoʻshib olindi. 1407-yilda Xo monarxi magʻlubiyatga uchragach, xitoyliklar aholini jilovlash uchun jiddiy va barqaror harakatni boshladilar. Pagoda Bao Min kabi turli xil qadimiy joylar talon-toroj qilinib, vayron qilindi. 1407-yil 2-dekabrda imperator Yongle Chjan Fuga begunoh vetnamliklarga zarar yetkazmaslik toʻgʻrisida buyruq berib, qoʻzgʻolonchilarning oila aʼzolarini, masalan, agar qoʻzgʻolonda ishtirok etmasa yosh erkaklarni saqlab qolishni buyurdi.[19] 1418-yil boshida Lê sulolasiga asos solgan Lê Lợi Min hukmronligiga qarshi katta isyon koʻtardi. 1424-yilda imperator Yongle vafot etganida, Lê Lợi boshchiligidagi Vyetnam isyonchilari deyarli butun viloyatni egallab olishdi. 1427-yilga kelib, imperator Syuande bobosi boshlagan sa'y-harakatlardan voz kechdi va vassal maqomiga ega boʻlish sharti bilan Vyetnam mustaqilligini rasman tan oldi.

Diplomatik missiyalar va dunyoni oʻrganish

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Afrika jirafasi, asli Malindidan boʻlib, 1414-yilda Bengal hukmdori tomonidan imperator Yonglega sovgʻa qilingan va xayrli ish sifatida qabul qilingan.[20]

Imperator Yongle butun dunyo boʻylab Xitoy taʼsir doirasini kengaytirish istagining bir qismi sifatida admiral Chjan Xe boshchiligidagi katta va uzoq muddatli dengiz sayohatlariga homiylik qildi. Xitoy kemalari imperator Yongle hukmronligidan oldin va keyin Yaponiya, Ryukyu va Janubi-Sharqiy Osiyoning koʻplab hududlariga sayohat qilishda davom etgan boʻlsa-da, Chjan Xe ekspeditsiyalari Xitoyning dunyodagi yagona yirik dengiz tadqiqotlari edi (xitoyliklar Tang sulolasi davridan beri[21] Arabiston, Sharqiy mamlakatlar: Afrika va Misrga suzib kelgan boʻlishi mumkin). Birinchi ekspeditsiya 1405-yilda (Portugaliyalik Genrix Navigator kashfiyot sayohatlarini boshlashidan 18 yil oldin) boshlangan. Ekspeditsiyalar Chjan Xe va uning sheriklari (Vang Jinghong, Hong Bao va boshqalar) qoʻmondonligi ostida amalga oshirilgan edi. 1405—1433-yillarda yettita ekspeditsiya uyushtirilib, Osiyoning yirik savdo markazlariga (Tenavaray (Dondra boshi), Hormuz va Adengacha) va shimoli-sharqiy Afrikaga (Malindi) yetib bordi. Foydalanilgan kemalarning ba'zilari, ehtimol, insoniyat tarixidagi eng katta yelkanli yogʻoch kemalar edi.[22]

Xitoy dengiz ekspeditsiyalari ajoyib texnik va logistik yutuq edi. Imperator Yongle vorislari imperator Xunsi va Syuandelar qimmatga tushadigan bu kabi ekspeditsiyalarni Min imperiyasi uchun zararli deb hisobladilar. Imperator Xunsi keyingi ekspeditsiyalarni tugatdi va imperator Syuandening avlodlari Chjan Xening dengiz sayohatlari haqidagi koʻp maʼlumotlarni yashirishdi.

1406-yil 30-yanvarda imperator Yongle Ryukyuanlar oʻz farzandlarini Min imperator saroyida xizmat qilish uchun amaldor boʻlishi maqsadida kastratsiya qilganlarini eshitib dahshatga tushdi. Imperator kastratsiya qilingan oʻgʻil bolalar begunoh ekanligini va kastratsiyaga loyiq emasligini aytdi va u bolalarni Ryukyuga qaytarib berdi. Ularga boshqa amaldorlar yubormaslikni buyurdi.[23]

1411-yilda Girin shahrida tuzilgan va Jurchen qabilasidan boʻlgan amaldor Yishixa tomonidan boshqariladigan kichikroq flot Sungari va Amur daryolari boʻylab suzib ketdi. Ekspeditsiya Nurgan viloyati harbiy komissiyasini tuzdi, uning qarorgohi xitoylar Telin deb atagan joyda (hozirgi Rossiyaning Tir qishlogʻi) joylashgan. Mahalliy nivx yoki tungus rahbarlariga imperator maʼmuriyatida unvonlar berildi. Yishixaning ekspeditsiyalari imperator Yongle va Xuande davrida yana bir necha marta quyi Amurga qaytib kelishdi. Ularning oxirgisi 1430-yillarda mintaqaga tashrif buyurgan.[24][25][26]

Xitoyga bostirib kirish niyatida boʻlgan Amir Temur vafotidan soʻng Min imperiyasi bilan Xurosondagi Shohruh Mirzo davlati va Movarounnahr davlati oʻrtasidagi munosabatlar ancha yaxshilanib, davlatlar oʻrtasida bir necha bor yirik rasmiy elchilar almashilgan. Min imperiyasining Samarqand va Hirotdagi elchisi Chen Cheng ham, uning hamkasbi Gʻiyosuddin Naqqosh ham bir-birlarining davlatlariga qilgan tashriflari haqida batafsil maʼlumotlarni yozib qoldirganlar.

Imperator Yonglening turmush oʻrtoqlaridan biri Jurchen malikasi edi. Buning natijasida unga xizmat qiladigan koʻplab amaldorlar Jurchen, xususan Yishixalardan edi.[27][28]

Manjuriyadagi Min hukmronligi tufayli Xitoy Yangi Yili, "Xitoy xudosi" kabi Xitoy madaniy va diniy taʼsiri, ajdaho kabi xitoy afsonalari, odatlari, qishloq xoʻjaligi, chorvachilik, isitish tizimi, temir qozon, shoyi va paxta kabilar Udegey, Ulch va Nanay kabi Amur mahalliy aholisi orasida tarqaldi.[29]

Manjuriya Yuan sulolasi hukmronligi ostidan Nurgan mintaqaviy harbiy komissiyasining bir qismi sifatida Min hukmronligiga oʻtgandan soʻng, Saxalinning Aynu va Nivxlari Xitoyning Min sulolasi vassallari boʻldi. Boluohe, Nanghar va Vuliehe 1308-yilda Yuan bilan urush tugaganidan soʻng Aynulardan soliq olish uchun tashkil etilgan Yuan postlari edi. 1409-yilda Yongle imperatori tomonidan Nurkan (Nurgon) postlari bilan bir qatorda Tirda joylashgan Yongning ibodatxonasi barpo etilgandan soʻng, Saxalin va Amur daryosi hududidagi Ming xitoy postlari XV asrda Saxalin, Uilta va Nivxdagi Aynudan hayvonlar terisi oʻlponini oldilar. Ming, shuningdek, Vulieheda lavozimni egallagan va 1431-yilda Saxalindagi qoʻmondon yordamchisi Aligedan sansar poʻstlogʻi oʻlponini olgan, keyin Ming veyzhenfu (boʻysunishda ayblangan amaldor), zhihui qianshi (yordamchi qoʻmondon), zhihui tongji (qoʻmondon oʻrinbosari) kabi unvonlarni olgan. va Saxalin tub aholisidan Chjihuishi (qoʻmondon). Ming 1437-yilda boshliq Alingge, Tuolingha, Sanchixa va Jaluxadan oʻlpon oldi. Saxalinning tub aholisi orasida boshliq lavozimi otadan oʻgʻilga meros boʻlib oʻtdi va oʻgʻillari otalari bilan Vuliehega kelishdi. Ming amaldorlari oʻlpon oʻtkazgandan soʻng, Saxalin Ainu, Uilta va Nivxga tegishli darajaga ega boʻlgan ipak kiyimlarni berishdi. Dengiz viloyati mintaqasida Saxalin tub aholisi uchun boʻysundirilgan xalqlarni amalga oshiruvchilar uchun Ming "tizimi mavjud edi. Saxalin 1456—1487-yillarda tungus guruhlari qoʻshilganligi sababli ushbu savdo orqali materik Osiyodan temir asboblar oldi. Mahalliy mahalliy ierarxiyalar Ming xitoyliklariga ular bilan birlashtirilgan siyosiy idoralar bergan. Saxalindagi Ming tizimi Qing tomonidan taqlid qilingan.[30] Saxalindagi nivx ayollari Ming Saxalin va Amur daryosi mintaqasidan oʻlpon olganida, Xan Xitoy Ming amaldorlariga turmushga chiqdi.[31][32]

Imperator Yongle Chjan Xening sayohatlari paytida Luzonda Min nazoratini oʻrnatdi va 1405-yilda Ko-cha-laoni (Xu Chailao) gubernator lavozimiga tayinladi.[33][34] Xitoy arxipelakdagi yetakchilar orasida ham vassallarga ega edi.[35][36] Imperator Yongle davrida Xitoy bu hudud bilan savdoda ustunlikka erishdi.[37] Luzondagi mahalliy hukmdorlar imperator Yongle tayinlagan gubernator yoki "oliy ofitser" tomonidan "tasdiqlangan".[38]

Luzon,[39][40] Sulu (qirol Paduka Paxala davrida),[38][41] Sumatra,[42] va Bruney[43][44] hududlari Min imperiyasi bilan diplomatik aloqalar oʻrnatgan va elchilar almashib turgan.

Imperator Yongle Shohruh Mirzo bilan elchi almashib, Chen Chengni Samarqand va Hirotga, Shohrux esa Gʻiyosiddin Naqqoshni Pekinga yuborgan.

Vafoti

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Changling (長陵)

1424-yil 1-aprelda imperator Yongle qochgan oyratlar qoʻshinini quvish uchun Gobi choʻliga katta yurish boshladi. Raqiblarini tezda quvib yeta olmaganidan hafsalasi pir boʻlgan Yongle chuqur ruhiy tushkunlikka tushib, ehtimol, bir qator mayda insultlar tufayli kasal boʻlib qoldi.  1424-yil 12-avgustda imperator Yongle vafot etdi. U Pekinning shimoli-gʻarbiy qismida joylashgan Changlingda (長陵) dafn etilgan.

Meros

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Chinni minorasi
Yongle qoʻngʻirogʻi, 1420-yillarda ishlangan

Imperator Yongle butun umr shon-shuhrat, kuch va boylikka intilgan deb hisoblanadi. U Nankindagi chinni minorasi kabi yodgorliklarni loyihalash orqali Xitoy madaniyatiga hurmat koʻrsatib, uni saqlab qolish uchun koʻp mehnat qildi. Shu bilan birga Xitoy jamiyatidan chet el madaniyatlaridagi odamlarni siqib chiqardi. U otasining yutuqlarini saqlab qolishga harakat qildi va taxtga da'vosini isbotlash uchun koʻp vaqt sarfladi. Uning hukmronligi Xitoy aholisi uchun aralash holat edi. Imperator Yonglening iqtisodiy, ta’lim va harbiy sohadagi islohotlari xalq uchun misli koʻrilmagan imtiyozlar berdi. Lekin uning despotik boshqaruv uslubi josuslik agentligini shakllantirdi. Ushbu salbiy jihatlariga qaramay, imperator Yongle Xitoy madaniyati, tarixi va davlatchiligining me'mori va qoʻriqchisi, Xitoy tarixidagi nufuzli hukmdor hisoblanadi.

U xuddi otasi kabi shafqatsizligi bilan koʻp eslanadi. U imperator Jianven saroy xizmatchilarining koʻpini oʻldirdi, jiyanining koʻplab sodiq odamlarini qiynab oʻldirdi yoki boshqa yoʻllar bilan ularning qarindoshlariga yomon munosabatda boʻldi.[45][46][47][48] imperator Yongle uni xoʻrlash bilan tahdid qilgan jinsiy janjalni bostirishga harakat qilganda, 2800 kanizaklarni, xizmatkor qizlarni va ularni qoʻriqlagan amaldorlarni oʻldirishni buyurdi.[49] Uning vorisi, imperator Xongsi omon qolganlarning koʻpini ozod qildi.  

Shajarasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Chju Sijiu
 
 
 
 
 
 
 
Chju Chuyi
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Imperatritsa Heng
 
 
 
 
 
 
 
Chju Shichjen (1281–1344)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Imperatritsa Yu
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Imperator Xongvu (1328–1398)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Lord Chen (1235–1334)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Imperatritsa Chun (1286–1344)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Imperator Yongle (1360–1424)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Imperatritsa Ma (Xongvu) (1332–1382)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Chjen xonim
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 


Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 Chan Hok-lam. "Legitimating Usurpation: Historical Revisions under the Ming Yongle Emperor (r. 1402–1424)". The Legitimation of New Orders: Case Studies in World History. Chinese University Press, 2007. ISBN 9789629962395. Accessed 12 October 2012.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Crawford, Robert B. "Eunuch Power in the Ming Dynasty". Tʼoung Pao, 2d Series, Vol. 49, Livr. 3 (1961), pp. 115–148. Accessed 9 October 2012.
  3. ↑ Levathes, Louise. When China Ruled The Seas: The Treasure Fleet of the Dragon Throne 1405–1433, p. 59. Oxford Univ. Press (New York), 1994.
  4. ↑ Ni Zhengmao (倪正茂). An Exploration of Comparative Law (比较法学探析). China Legal Publishing (中国法制出版社), 2006.
  5. ↑ Ernst Faber. Chronological handbook of the history of China: a manuscript left by the late Rev. Ernst Faber. Pub. by the General Evangelical Protestant missionary society of Germany, 1902 — 196-bet. Qaraldi: 6-iyun 2011-yil. 
  6. ↑ Brown, 34.
  7. ↑ „Use this image 20263001 | British Museum“.
  8. ↑ Sperling, 283–284.
  9. ↑ Brown, 33–34.
  10. ↑ Sperling, 284.
  11. ↑ 11,0 11,1 Brook, 46–47.
  12. ↑ Brook, 47.
  13. ↑ Yang, Xinhua (杨新华); Lu, Haiming (卢海鸣) (2001), 南京明清建筑 (Ming and Qing architecture of Nanjing), 南京大学出版社 (Nanjing University Press), 595–599, 616–617-bet, ISBN 7-305-03669-2
  14. ↑ China archaeology and art digest, Volume 3, Issue 4. Art Text (HK) Ltd, 2000 — 29-bet. Qaraldi: 28-iyun 2010-yil. 
  15. ↑ Dru C. Gladney. Muslim Chinese: ethnic nationalism in the People's Republic. Harvard Univ Asia Center, 1996 — 269-bet. ISBN 0-674-59497-5. Qaraldi: 28-iyun 2010-yil. 
  16. ↑ Kathleen Kuiper (31-avgust 2006-yil). "Yongle dadian (Chinese encyclopaedia)". Encyclopædia Britannica Online. Chicago, Illinois. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/654973/Yongle-dadian. Qaraldi: 9-may 2012-yil.  Encyclopædia Britannica Inc.
  17. ↑ "Encyclopedias and Dictionaries". Encyclopædia Britannica. 18 (15th nashri). 2007. 257–286 b. 
  18. ↑ Maspero, G., 2002, The Champa Kingdom, Bangkok: White Lotus Co., Ltd., ISBN 9747534991
  19. ↑ „Southeast Asia in the Ming Shi-lu: an open access resource“. Asia Research Institute and the Singapore E-Press, National University of Singapore. 2016-yil 27-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 6-iyul 2014-yil.
  20. ↑ Duyvendak, J.J.L. (1939), „The True Dates of the Chinese Maritime Expeditions in the Early Fifteenth Century The True Dates of the Chinese Maritime Expeditions in the Early Fifteenth Century“, T'oung Pao, Second Series, 34 (5): 402, JSTOR 4527170
  21. ↑ Based on descriptions of the coast from 860. Ronan, Colin; Needham, Joseph (1986), The Shorter Science and Civilisation in China, 3-jild, 133-bet
  22. ↑ National Geographic, May 2004
  23. ↑ Wade, Geoff (1-iyul 2007-yil). „Ryukyu in the Ming Reign Annals 1380s–1580s“. Working Paper Series. № 93. Asia Research Institute National University of Singapore. 75-bet. doi:10.2139/ssrn.1317152. SSRN 1317152. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)CS1 maint: date format ()
  24. ↑ L. Carrington Godrich, Chaoying Fang (editors), "Dictionary of Ming Biography, 1368–1644". Volume I (A-L). Columbia University Press, 1976. ISBN 0-231-03801-1. (Article on Ishiha, pp. 685–686)
  25. ↑ Tsai (2002), pp. 158–159.
  26. ↑ Shih-shan Henry Tsai. The eunuchs in the Ming dynasty, illustrated, SUNY Press, 1996 — 129-bet. ISBN 0-7914-2687-4. Qaraldi: 2-mart 2012-yil. „While Hai Tong and Hou Xian were busy courting the Mongols and Tibetans, a Ming eunuch of Manchurian stock, Yishiha, also quietly carried the guidon in the exploration of Northern Manchuria and Eastern Siberia. In 1375, the Ming dynasty established the Liaodong Regional Military Commission at Liaoyang, using twenty-five guards (each guard consisted of roughly 5,600 soldiers) to control Southern Manchuria. In 1409, six years after the Yongle Emperor ascended the throne, he launched three campaigns to shore up Ming influence in the lower Amur River valley. The upshot was the establishment of the Nuerkan Regional Military Commission with several battalions (1,120 soldiers theoretically made up a battalion) deployed along the Songari, Ussuri, Khor, Urmi, Muling and Nen Rivers. The Nuerkan Commission, which parallelled that of the Liaodong Commission, was a special frontier administrations; therefore the Ming government permitted its commanding officers to transmit their offices to their sons and grandsons without any dimunition in rank. In the meantime, The Ming court periodically sent special envoys and inspectors to the region, making sure that the chiefs of various tribes remained loyal to the Ming emperor. But the one enboy who was most active and played the most significant role in the region was the eunuch Yishiha.“ 
  27. ↑ Taisuke Mitamura. Chinese eunuchs: the structure of intimate politics. C.E. Tuttle Co., 1970 — 54-bet. ISBN 9780804806534. Qaraldi: 28-iyun 2010-yil. 
  28. ↑ Shih-shan Henry Tsai. The eunuchs in the Ming dynasty, illustrated, SUNY Press, 1996 — 129-bet. ISBN 0-7914-2687-4. Qaraldi: 2-mart 2012-yil. „Yishiha belonged to the Haixi tribe of the Jurchen race. The Ming shi provides no background information on this Manchurian castrato except that Yishiha worked under two powerful early Ming eunuchs, Wang Zhen, and Cao Jixiang. It is also likely that Yishiha gained prominence by enduring the hard knocks of court politics and serving imperial concubines of Manchurian origin, as the Yongle Emperor kept Jurchen women in his harem. At any rate, in the spring of 1411, the Yongle Emperor commissioned Yishiha to vie for the heart and soul of the peoples in Northern Manchuria and Eastern Siberia. Yishiha led a party of more than 1,000 officers and soldiers who boarded twenty-five ships and sailed along the Amur River for several days before reaching the Nuerkan Command post. Nuerkan was located on the east bank of the Amur River, approximately 300 li from the river's entrance and 250 li form the present-day Russian town of Nikolayevka. Yishiha's immediate assignment was to confer titles on tribal chiefs, giving them seals and uniforms. He also actively sought new recruits to fill out the official ranks for the Regional Commission.17“ 
  29. ↑ Forsyth, James. A History of the Peoples of Siberia: Russia's North Asian Colony 1581-1990, illustrated, reprint, revised, Cambridge University Press, 1994 — 214-bet. ISBN 0521477719. 
  30. ↑ Walker, Brett L.. The Conquest of Ainu Lands: Ecology and Culture in Japanese Expansion,1590-1800, illustrated, NIPPON FOUNDATION, University of California Press, 2001 — 133, 134-bet. ISBN 0520227360. 
  31. ↑ (Sei Wada, ʻThe Natives of the Lower reaches of the Amur as Represented in Chinese Records’, Memoirs of the Research Department of Toyo Bunko, no. 10, 1938, pp. 40‒102) (Shina no kisai ni arawaretaru Kokuryuko karyuiki no dojin 支那の記載に現はれたる黒龍江下流域の土人(The natives on the lower reaches of the Amur river as represented in Chinese records), Tõagaku 5, vol. 1, Sept. 1939.) Wada, ʻNatives of the Lower Reaches of the Amur River’, p. 82.
  32. ↑ Morris-Suzuki, Tessa (15-noyabr 2020-yil). „Indigenous Diplomacy: Sakhalin Ainu (Enchiw) in the Shaping of Modern East Asia (Part 1: Traders and Travellers)“. Japan Focus: The Asia-Pacific Journal. 18-jild, № 22.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  33. ↑ Ho 2009, p. 33.
  34. ↑ Karnow 2010,
  35. ↑ Yust 1949, p. 75.
  36. ↑ Yust 1954, p. 75.
  37. ↑ "Philippine Almanac & Handbook of Facts" 1977, p. 59.
  38. ↑ 38,0 38,1 Villegas, Ramón N.. Kayamanan: The Philippine Jewelry Tradition. Central Bank of the Philippines, 1983 — 107-bet. ISBN 9711039001. Qaraldi: 24-aprel 2014-yil. 
  39. ↑ Southeast Asian Archaeology: Wilhelm G. Solheim II Festschrift, illustrated Paz: , University of the Philippines Press, 2004 — 476-bet. ISBN 9715424511. Qaraldi: 24-aprel 2014-yil. 
  40. ↑ Woods, Damon L.. The Philippines: A Global Studies Handbook, illustrated, ABC-CLIO, 2006 — 16-bet. ISBN 1851096752. Qaraldi: 24-aprel 2014-yil. 
  41. ↑ Finlay, Robert. The Pilgrim Art: Cultures of Porcelain in World History, illustrated, University of California Press, 2010 — 226-bet. ISBN 978-0520945388. Qaraldi: 24-aprel 2014-yil. 
  42. ↑ Sojourners and Settlers: Histories of Southeast China and the Chinese, Contributor Kristine Alilunas-Rodgers, illustrated, reprint Reid: , University of Hawaii Press, 1996 — 26-bet. ISBN 0824824466. Qaraldi: 24-aprel 2014-yil. 
  43. ↑ Reid, Anthony. Southeast Asia in the Age of Commerce, 1450-1680: Expansion and crisis, Volume 2, illustrated, Yale University Press, 1993 — 206-bet. ISBN 0300054122. Qaraldi: 24-aprel 2014-yil. 
  44. ↑ Wink, André. Indo-Islamic society: 14th - 15th centuries. BRILL, 2004 — 238-bet. ISBN 9004135618. Qaraldi: 24-aprel 2014-yil. 
  45. ↑ Bo Yang, 中國人史綱, ch.28
  46. ↑ 宋端儀, 立齋閑錄, vol.2
  47. ↑ 陸人龍, 型世言, ch.1
  48. ↑ 建文帝出亡宁德之谜揭秘八：建文帝出亡闽东金邶寺, 2016-03-04da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2022-06-10
  49. ↑ „Forbidden scandal in China“. Travel Weekly (22-oktabr 2012-yil).

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

 

Qoʻshimcha oʻqish

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Imperator_Yongle&oldid=5231221" dan olindi