Fashizmni oʻrganish jamiyati

Fashizmni oʻrganish jamiyati (nemischa: Gesellschaft zum Studium des Faschismus ; GSF) — Veymar Respublikasining soʻnggi yili va fashistlar Germaniyasining birinchi yilida faol boʻlgan nemis fashistik klubi tipidagi tashkilot. Valdemar Pabst tashabbusi bilan yaratilgan. Valdemar Italiya fashizmi tajribasini ilgari surdi, konservativ kuchlar va fashistlar partiyasi oʻrtasidagi siyosiy ittifoqni mustahkamladi. Pabst millatchi diktatura oʻrnatish tarafdori boʻlgan. Tashkilotning tarkibiga oʻta oʻng siyosatchilar, isteʼfodagi harbiylar, sanoat-moliya elitasi va konservativ-inqilobiy ziyolilar kirgan. Hokimiyatga kelganidan koʻp oʻtmay fashistlar rejimi tomonidan tarqatib yuborilgan.

Konservativ natsistlar ittifoqi

Jamiyat 1931-yil 5-dekabrda, fashistlar partiyasi bilan konservativ — millatchi kuchlarning koalitsiyasi bo‘lgan shaxslar tomonidan yaratilgan. Hartsburg frontini tashkil etgan Bad-Gartsburgdagi yig‘ilishdan ko‘p o‘tmay tashkilot tashkil topgan. GSFni yaratish tashabbuskori Kayzer armiyasining sobiq kapitani, Freikorps va Heimver qoʻmondoni, Karl Liebknecht va Roza Lyuksemburgga suiqasd boshligʻi, Kapp Putsch ishtirokchisi Valdemar Pabst edi.

Pabst anʼanaviy millatchilik va natsizm oʻrtasidagi ittifoqni saqlashni oʻziga xos vazifa deb hisobladi. Pabst koʻrgan bogʻlovchi aloqa italyan fashizmining mafkurasi boʻlib, u yoki bu ikki tomon uchun maqbuldir. Shunday qilib, GSFning siyosiy maqsadi „Xartsburg fronti“ ni kuchaytirish edi. Kengroq nuqtai nazardan — Veymar Respublikasining parlamentar — demokratik rejimini yoʻq qilish, millatchi diktaturani oʻrnatish, Germaniya sharoitlariga moslashtirilgan fashistik konseptsiyani ishlab chiqish va amalga oshirish gʻoyalarini tashviq qilgan.

Asosiy hissa qoʻshuvchilar

Jamiyat tarkibiga jami 329 kishi — konservativ va oʻng radikal siyosatchilar, isteʼfodagi kayzer harbiylari, yirik sanoatchilar, yer egalari aristokratiyasi vakillari, millatchi ziyolilar kirgan. Eng mashhur shaxslari:

• Valdemar Pabst

• Hermann Göring, Adolf Gitlerning eng yaqin sherigi

• Eduard Stadtler, oʻta oʻng birdamlik ideologi

• Gerbert fon Bose, Germaniya milliy xalq partiyasi razvedka xizmati rahbari

• Frans fon Epp, Reyxsverning isteʼfodagi generali, NSDAP boʻyicha Reyxstag deputati

• Xalmar Shaxt, moliyachi, Reyxsbankning sobiq prezidenti

• Valter Funk, NSDAP siyosiy iqtisod matbuot xizmati rahbari

• Fritz Thyssen, Vereinigte Stahlwerke poʻlat konserni kuzatuv kengashi raisi, NSDAP homiysi

• Gyunter Kvandt, bir qator sanoat kompaniyalarining egasi va menejeri

• Erich Lubbert, AG für Verkehrswesen transport kompaniyasi va Dywidag qurilish korporatsiyasi direktori

• Otto Fisher, iqtisodchi, Reichs-Kredit-Gesellschaft moliyaviy kompaniyasi boshqaruvi aʼzosi

• Fridrix Reynxart, Commerzbank direktori, Berlin Savdo-sanoat palatasi prezidenti

• Teodor Duesterberg, „Steelhelm“ hamraisi

• Otto Shmidt-Ganover, Chelik dubulgʻa faoli, Milliy xalq partiyasi uchun Reyxstag aʼzosi

• Yoxannes Repke, iqtisodiy huquqshunos va publitsist, SA jangchisi, NSDAPdagi Gregor Strasser guruhi tarafdori

• Xans Xaynts Evers, okklyuziv yozuvchi, NSDAP faoli

• Fridrix Hielscher, konservativ inqilobiy mistik faylasuf

• Frans Shauveker, milliy sotsialist yozuvchi va esseist

Mafkura va faoliyat

Taʼsischilarning fikriga koʻra, GSFning maqsadi „Xartsburg frontini“ mafkuraviy qoʻllab-quvvatlash, konservatizm va milliy sotsializm oʻrtasida mustahkam koʻprik yaratish, Veymar rejimini hokimiyatdan olib tashlash, kommunistik tuzumni bostirish va marksistik kuchlar, oʻng qanot millatchi diktaturani oʻrnatish, fashistik korporatizm ruhida kelajakdagi ijtimoiy-iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish edi.

Jamiyat NSDAPga katta mafkuraviy yordam koʻrsatdi, natsistlarning hokimiyat tepasiga kelishiga hissa qoʻshdi (Iqtisodiyotning organik tuzilishini tayyorlash toʻgʻrisidagi qonun, majburiy kartellarni tashkil etish toʻgʻrisidagi qonun, Germaniya Mehnat frontini tuzishga mablagʻ ajratdi).

Gʻalabadan magʻlubiyat

1933-yil 30-yanvarda Adolf Gitler reyx kansleri etib tayinlandi. Jamiyatning koʻplab aʼzolari davlat lavozimiga ariza berishlari bilan GSF maqsadiga erishilgandek tuyuldi. 1933-yil mart oyida GSFda yangi hukumatga ijtimoiy-iqtisodiy tavsiyalar berish uchun maxsus qoʻmita tuzildi.

Biroq, voqealar boshqacha rivojlandi. Gitler elitasi endi GSF yordamiga muhtoj emas edi va eng muhimi, ular Italiya fashistik tuzilmasini umuman qabul qilmoqchi emas edilar (korporativ tizim rad etildi, chunki natsistlar nuqtai nazaridan jamoat tuzilmalari davlat hokimiyatiga taʼsir qilishga urinishi mumkin). Jamiyatning bir qator aʼzolarining qarashlari va siyosiy ambitsiyalarining mustaqilligi fashistlar rahbariyatini ham gʻazablantirdi.

1933-yil oʻrtalariga kelib GSF faoliyati amalda toʻxtadi. Yil oxirida Fashizmni oʻrganish jamiyati hokimiyat tomonidan tarqatib yuborildi.

Adabiyotlar

• Manfred Vichmann. Waldemar Pabst und Gesellschaft zum Studium des Faschismus. Berlin 2013 yil.

Havolalar

• Neuere Forschungen zum Konterrevolutionär Waldemar Pabst