Kontent qismiga oʻtish

Eng yangi davr

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Eng yangi davr (eng yangi tarix)— jahon tarixining taxminan 1917/18 yildan to hozirgi kungacha boʻlgan tarixiy davrni tavsiflovchi qismi. Tarix fanida hozirgi zamonning quyi xronologik chegarasi (yaʼni boshlanish sanasi) haqida ham, jahon tarixini davrlashtirishda hozirgi zamonning oʻrni haqida ham turlicha qarashlar mavjud . Baʼzi tarixchilar yaqin (zamonaviy) tarixni soʻnggi yangi qismi boshqa bir qismi esa yaqin tarixni erta yangi va soʻnggi yangi davrlar bilan bir qatorda mustaqil tarixiy davr deb hisoblaydi.

Konsepsiya taʼriflari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ingliz tilida soʻzlashuvchi tarix fanida „zamonaviy tarix“ atamasi (inglizcha: contemporary history) kamida XIX asr boshidan beri qoʻllanila boshlandi, lekin hozirda asosan 1945-yildan keyingi davrga nisbatan qoʻllanadi[1]. Nemis tilidagi adabiyotda „zamonaviy tarix“ tushunchasi (nemischa: Zeitgeschichte ). Ikkinchi jahon urushidan keyin darhol paydo boʻlgan va dastlab XX asr boshlari davriga nisbatan qoʻllangan, ammo 1945-yil hozirgi vaqtda zamonaviy tarixning boshlanishi hisoblanadi[2]. Rus tilidagi tarixiy adabiyotda „yaqin tarix“ atamasi XIX asrdan boshlab , fransuz inqilobi bilan boshlangan tarixiy davrga nisbatan qoʻllanila boshlandi. Xuddi shu davrlashtirishni zamonaviy fransuz tarixchilari „zamonaviy davr“ (fransuzcha: époque contemporaine) fransuz inqilobi va Napoleon urushlaridan. Sovet tarixshunosligida „yaqin tarix“ atamasi Rossiyada Oktyabr inqilobidan keyingi tarixiy davrga nisbatan qoʻllangan. Zamonaviy rus tarixiy adabiyotida „zamonaviy davr“ ning boshlanishi XIX-XX asrlar boshiga yoki Birinchi jahon urushining yakuniy davriga (1917-1918) toʻgʻri keladi.

Zamonaviy davrlarni davrlashtirish

[tahrir | manbasini tahrirlash]
ПостмодернПоздняя современностьКосмическая эраАтомная эраCOVID-19COVID-19Великая рецессияВеликая рецессияВеликая депрессияВеликая депрессияВойна с терроризмомХолодная войнаВторая мировая войнаМежвоенный периодПервая мировая войнаBig DataИнформационная эраИнтегральная схемаИнтегральная схемаТранзисторЭлектронная лампаМашинная эра

1945-yilgacha boʻlgan davr

[tahrir | manbasini tahrirlash]

XX asrning birinchi yarmida dunyo bir qator yirik toʻqnashuvlarni-Birinchi va Ikkinchi Jahon urushlarini boshdan kechirdi. Birinchi jahon urushining oxiriga yaqin (1914-1918) Rossiyada ikkita inqilob sodir boʻldi va Rossiyada fuqarolar urushi boshlandi . 1920-yillarda boylikning sezilarli oʻsishi kuzatildi, dunyoning koʻp qismi tez iqtisodiy oʻsishni va yangi texnologiyalarni oʻzlashtirishni boshdan kechirmoqda. 1930-yillarda Buyuk Depressiya boshlandi. Urushlararo davrda global muammolarni hal qilish uchun Millatlar Ligasi tuzildi, ammo u yirik davlatlar tomonidan etarli darajada qoʻllab-quvvatlana olmadi va bir qator inqirozlar dunyoni Ikkinchi Jahon urushiga olib keldi(1939-1945).

Sovuq urush

[tahrir | manbasini tahrirlash]

AQSh va Sovet Ittifoqi oʻrtasidagi sovuq urush 1947-yilda boshlanib, 1991-yilgacha davom etdi. Sovuq urush dunyo mamlakatlarining ikki lagerga boʻlinishi bilan tavsiflanadi-kapitalistik va sotsialistik . Shu bilan birga, 1945-yildan keyin koʻplab yangi mustaqil davlatlar paydo boʻldi. Hindiston 1945-yilda mustaqillikka erishdi. 1945-yildan keyingi davr mobaynida Sovuq urush harbiy koalitsiyalarda, josuslik, qurol-yarogʻ ishlab chiqarish, bosqinchilik, tashviqot va texnologik taraqqiyotda namoyon boʻldi. SSSR va sotsialistik lager mamlakatlari Sharqiy blok va Varshava shartnomasini tuzdilar. AQSH va kapitalistik davlatlar kommunizmni jilovlash siyosatini boshladilar va shu maqsadda NATOni tuzdilar. Sovuq urushning kuchayishi mudofaa xarajatlarining oʻsishiga, anʼanaviy va yadroviy qurollar poygasiga va proksi urushlarga olib keldi, bu ikki super kuch hech qachon bir-biri bilan bevosita kurashmaydi.

Sovuq urush 1989-yil inqiloblari, 1989-yil 3-dekabrdagi Malta sammiti va 1991-yil 26-dekabrda Sovet Ittifoqining qulashi bilan yakunlandi. 1989-yilgi Yevropa piknigi, Temir parda va Berlin devorining keyingi qulashi, Sharqiy blokning qulashi, Sharqiy va Gʻarbiy Germaniyaning qayta birlashishi va Varshava shartnomasining tugashi bilan tinch zanjirli reaksiyani yoʻlga qoʻydi. Sovet Ittifoqi qisman AQSH va Gʻarbiy Yevropa bilan iqtisodiy jihatdan raqobatlasha olmagani uchun parchalanib ketdi.1989-yildan keyin Sovuq urush davrida shakllangan koʻplab totalitar rejimlar va mijoz-davlatlar tugadi. Ularning oʻrniga demokratik, avtoritar va oligarxik respublikala[3].

Lotin Amerikasida Pinochet kabi Markaziy razvedka boshqarmasi tomonidan qoʻllab-quvvatlanadigan harbiy rejimlar qulab tushdi (qarang: AQShning Chiliga aralashuvi) Pinochet rejimi 1990-yilda quladi. Janubi-Sharqiy Osiyoda oʻng qanot taraqqiyot diktaturalari xalq qoʻzgʻolonlari bilan agʻdarildi(qarang. Sariq inqilob).

Kosmos asri, axborot asri va kompyuterlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Internetning bir qismi orqali turli yoʻnalishlarni vizualizatsiya qilish. Qisman Internet xaritasi 2005-yil.

Axborot va космической эры[en] boshlanishi Sovuq urush davriga toʻgʻri keladi .

Kosmik asr Yerning birinchi sunʼiy yoʻldoshlarining parvozi va odamlarning koinotga uchishi bilan boshlandi. Katta kuchlar oʻrtasidagi raqobat kosmik poygada, avtomatik transport vositalarini va odamlarni Oyga va boshqa sayyoralarga birinchi boʻlib qoʻndirish raqobatida ifodalangan. Kosmik tadqiqotlar, kosmik texnologiyalar va koinot bilan bogʻliq madaniy tadbirlar natija berdi.

Axborot asri odamlarning maʼlumotni erkin muloqot qilish va ilgari topish qiyin yoki imkonsiz boʻlgan bilimlarga darhol kirish qobiliyati bilan tavsiflanadi. Axborot asri tushunchasi raqamli inqilob kontseptsiyasi bilan chambarchas bogʻliq boʻlib, sanoat inqilobi va sanoatlashtirish natijasida paydo boʻlgan anʼanaviy sanoatdan axborotni qayta ishlashga asoslangan iqtisodiyotga oʻtish bilan bogʻliq. Ushbu oʻtish odatda XIX asrning ikkinchi yarmida boshlangan deb hisoblanadi, ammo aniq sana munozaralarga sabab boʻladi.

1990-yillarda raqamli inqilob Internet, Internet kataloglari va Yahoo! va Altavista (ikkalasi ham 1995-yilda tashkil etilgan). 2001-yilga kelib, maʼlumotnomalar oʻz oʻrnini qidiruv tizimlariga, xususan, dolzarb qidiruvga yangi yondashuvlarni ishlab chiqqan Google (1998-yilda asos solingan) boʻshata boshladi. 2000-yillarning boshlarida muhim marketing xarakteristikasi boʻlgan maʼlumotlar bazasi hajmi oʻrniga qidiruv tizimlari birinchi navbatda eng yaxshi natijalarni koʻrsatadigan dolzarblik reytinglariga urgʻu berildi.

Web 2.0 axborot inqilobining navbatdagi bosqichi boʻlib, qulayroq muloqot,foydalanuvchiga yoʻnaltirilgan oʻzaro taʼsir[4] va World Wide Webda hamkorlik bilan tavsiflanadi. Ushbu bosqichning natijasi veb-hamjamiyatlarni, veb-xizmatlarni va veb-ilovalarni ishlab chiqish edi. Masalan, ijtimoiy tarmoqlar, videoxostinglar, wikilar, bloglar, mashuplar va folksonomiyalar . Ijtimoiy tarmoqlar XXI asrning boshlarida ijtimoiy aloqaning mashhur shakli sifatida paydo boʻlib, asosan elektron pochta, veb-forumlar va tezkor xabar almashish xizmatlarining funksiyalarini almashtirdi. Twitter, Facebook va YouTube keng ommalashgan ijtimoiy saytlarning asosiy namunasidir. XXIasrning boshlarida Internetga kirish sezilarli darajada oshdi. 2010-yillarga kelib, rivojlangan dunyoda koʻpchilik odamlar Internetga kirish imkoniga ega edilar va butun dunyo boʻylab koʻpchilik mobil telefonlarga ega edi[5]. Yuksalishi bilan, 2013-yilning birinchi choragida butun dunyo boʻylab shaxsiy kompyuterlar savdosi 14 % kamaydi. Semantik veb („Web 3.0“ deb nomlangan) veb-sahifalarga semantik tarkibni kiritishga, tuzilmagan va yarim tuzilmaviy hujjatlar hukmron boʻlgan vebni „maʼlumotlar tarmogʻiga“ aylantirishga asoslangan.

Axborot texnologiyalarining rivojlanishi bilan kompyuter xavfsizligi va axborot xavfsizligi, yaʼni axborot va unga aloqador xizmatlarni qasddan yoki ruxsatsiz kirish, oʻzgartirish yoki yoʻq qilishdan himoya qilishning ahamiyati ortib bormoqda. Bundan tashqari, onlayn maxfiylik va maxfiylik savollarini koʻtardi.

Soʻngi zamonaviy vaqt

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Terrorizm va urush

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ozodlik haykali va yonayotgan Jahon savdo markazi

2000-yillarning AQSh va Yaqin Sharqdagi asosiy siyosiy voqealari , terrorizmga qarshi urush, Afgʻonistondagi urush va Iroqdagi urush bilan bogʻliq edi.11-sentabr xurujlari AQSHda zamonaviy tarixning „balandligi“ sifatida qabul qilingan, 2001-yil 11-sentabrda Al-Qoida tomonidan Amerika Qoʻshma Shtatlariga uyushtirilgan bir qator xudkush hujumlari edi. Oʻsha kuni ertalab 19 nafar al-Qoida terrorchisi toʻrtta yoʻlovchi samolyotini[6][7] olib qochdi. Qaroqchilar ataylab ikkita samolyotni Nyu-Yorkdagi Jahon savdo markazining egizak minoralariga uchirib, bortdagi barchani va binolarda ishlayotganlarning koʻpini oʻldirgan. Ikkala bino ham ikki soat ichida qulab tushdi, yaqin atrofdagi binolarni vayron qildi va boshqalarga zarar etkazdi. Qaroqchilar Vashington yaqinidagi Virjiniya shtati Arlington shahridagi Pentagon binosida uchinchi samolyotni qulagan. Toʻrtinchi samolyot Pensilvaniya shtati Somerset okrugidagi Shanksvill yaqinidagi dalaga qulab tushdi, uning yoʻlovchilari va ekipaj aʼzolarining bir qismi samolyotni qaroqchilar Vashingtonga yoʻnaltirib qoʻygan samolyot ustidan nazoratni tiklashga urinib koʻrdi. 2001-yil 11-sentabr xurujlaridan keyingi yirik voqealar qatoriga Moskvadagi teatr hujumi, 2003-yildagi Istanbul portlashlari, Madriddagi poyezddagi portlashlar, Beslan maktabidagi garovga olish inqirozi va 2008-yilda Mumbay mehmonxonasining qamal qilinishi kiradi. Qoʻshma Shtatlar 2001-yil 11-sentyabr xurujlariga javoban „terrorizmga qarshi global urush“ boshladi, „Al-Qoida“ terrorchilariga boshpana bergan Tolibonni agʻdarish uchun Afgʻonistonga bostirib kirdi va Patriot aktini qabul qildi . Koʻpgina boshqa davlatlar ham terrorizmga qarshi qonunlarini kuchaytirdilar va islomiy terrorizm va islomiy jangarilarga qarshi kurashish uchun huquqni muhofaza qilish organlarining vakolatlarini kengaytirdilar.

Koʻrfazdagi ikkinchi urush 2003-yil mart oyida Iroqqa bostirib kirishi bilan boshlandi[8]. Iroqqa bostirib kirish Saddam Husaynning bosib olinishiga va oxir-oqibat qoʻlga olinishiga olib keldi, keyinchalik u Iroq hukumati tomonidan qatl etildi. Koalitsiya kuchlariga va turli guruhlar oʻrtasidagi zoʻravonlik tez orada Iroq isyonchilari bilan assimetrik urushga, sunniy va shia Iroq guruhlari oʻrtasidagi nizolarga va Iroqdagi Al-Qoida operatsiyalariga olib keldi[9]. AQSh Adliya Departamenti tomonidan sodir etilgan va urush jinoyatlari haqidagi dalillar butun dunyo boʻylab bahs-munozaralarni keltirib chiqardi va Qoʻshma Shtatlarning terrorga qarshi urushda ozod qiluvchi kuch sifatidagi tushunchasini yoʻq qilishga yordam berdi[10]. Koalitsiyaga aʼzo davlatlar jamoatchilik fikri bosimi ostida oʻz qoʻshinlarini olib chiqib ketishdi, Iroqda xavfsizlik uchun javobgarlik Iroq kuchlari zimmasiga tushdi. 2008-yil oxirigacha amalda tasdiqladi[11], Iroq parlamenti esa AQSh bilan strategik asos kelishuvini ratifikatsiya qildi[12][13] konstitutsiyaviy huquqlar, tahdidlarni cheklash, taʼlim, energetikani rivojlantirish va boshqa sohalarda xalqaro hamkorlikni taʼminlashga qaratilgan. 2009-yilda AQSh prezidenti Barak Obama qoʻshinlarni 18 oy ichida olib chiqishni eʼlon qilgan edi. 2011-yilda Qoʻshma Shtatlar Iroqdagi urush rasman eʼlon qildi[14][15][16][17][18].

Arab bahori 2010-yilda musulmon dunyosida hukumatga qarshi norozilik namoyishlari bilan boshlandi, biroq tez orada Suriya, Liviya va Yaman kabi mamlakatlarda toʻlaqonli harbiy mojarolarga aylanib ketdi, shuningdek, turli jangari guruhlar, jumladan , „Islomiy davlat“ (Islomiy davlat) paydo boʻldi.IS). IShID dunyoning turli burchaklaridan chet ellik jangchilarni yollash uchun ijtimoiy media platformalaridan, jumladan, Twitter’dan foydalangan va Iroq, Suriya, Afgʻoniston va Misrning Sinay yarim orolida katta hududlarni egallab olgan. Boshqa tomondan, baʼzi harbiylashtirilgan kuchlar hukumatlar, jumladan, 2014-yilda Filippindagi Moro Islomiy ozodlik fronti bilan tinchlik muzokaralari olib borishga muvaffaq boʻldi. IShIDning mavjudligi va Suriyadagi fuqarolar urushidagi boshi berk koʻcha qochqinlarning Yevropaga koʻchishiga turtki boʻldi, shuningdek, 2015-yilning noyabrida Parijdagi hujumlar va urushlar kabi butun dunyo boʻylab shov-shuvli teraktlar va qurolli toʻqnashuvlarga turtki boʻldi. 2017-yilda Filippindagi Maravi. 2014-yilda Qoʻshma Shtatlar Iroqdagi „Islomiy davlat“ga qarshi aralashishga qaror qildi va 2018-yil oxiriga kelib IShID jangarilarining aksariyati chiqarib yuborildi. Rossiya va Eron ham Suriya prezidenti Bashar al-Assadni qoʻllab-quvvatlash maqsadida Suriyada IShIDga qarshi birgalikda kampaniya boshladi, bu esa AQSh maqsadlariga ziddir.

Rossiya hukumati va Prezident Vladimir Putin NATOning kengayishiga Rossiya suverenitetiga tajovuz sifatida qarshi chiqdi. Soʻnggi oʻn besh yil ichida Rossiya qoʻshni mamlakatlarda, shu jumladan Gruziya va Ukrainadagi turli harbiy mojarolarga aralashdi (Qrimning Rossiya Federatsiyasiga qoʻshilishi va Ukraina sharqida davom etayotgan urushga olib keldi).

Buyuk turgʻunlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]
2014-yilda real YaIM oʻsish sur’atlari boʻyicha mamlakatlar (Qoʻngʻir rangdagi mamlakatlar tanazzulda edi.)

2000-yillarning boshlarida 1980—2000-yillardagi tovar retsessiyasini tugatgan. Xatarlarini baholash qiyin boʻlgan AQShning ipoteka krediti bilan taʼminlangan qimmatli qogʻozlari butun dunyo boʻylab sotildi va keng kredit bumi koʻchmas mulk va qimmatli qogʻozlardagi global spekulyativ pufakni kuchaytirdi. Moliyaviy vaziyatga neft va oziq-ovqat narxlarining keskin oʻsishi ham taʼsir koʻrsatdi. AQSH moliyaviy institutlarga zarar etkazadigan koʻchmas mulk narxlari bilan bogʻliq qimmatli qogʻozlar qiymatining keskin pasayishiga olib keldi[19]. 2007-yilda Qoʻshma Shtatlarda boshlangan inqiroz moliyaviy inqiroz tufayli yuzaga kelgan eng ogʻir iqtisodiy tanazzul boʻldi[20]. Moliyaviy inqiroz moliya institutlarini kreditlash amaliyoti va AQShda ipoteka kreditlarining sekyuritizatsiya tendentsiyasi, subprime kreditlar va boshqa xavfli kreditlar boʻyicha yoʻqotishlar, aktivlar narxining ortiqcha baholanishi bilan bogʻliq edi.

Buyuk tanazzul[21][22] sanoatlashgan dunyoning koʻp qismiga[23] tarqaldi va iqtisodiy faollikning sekinlashuviga sabab boʻldi. Global tanazzul turli nomutanosibliklar bilan tavsiflangan iqtisodiy muhitda sodir boʻldi. Ushbu global retsessiya xalqaro savdoning keskin pasayishiga, ishsizlikning oʻsishiga va xom ashyo narxlarining pasayishiga olib keldi. Retsessiya resessiya bilan qanday kurashish kerakligi haqidagi Keynsning iqtisodiy gʻoyalari oshirildi. Biroq, bir qator sanoati rivojlangan mamlakatlar Keyns nazariyalariga zid ravishda kamomad va xarajatlarni qisqartirish uchun tejamkorlik siyosatini olib borishda davom etdilar. 2009- yil oxiridan boshlab Yevropada qarz inqirozi boshlandi, investorlar orasida davlat qarzining oʻsishi va baʼzida Yevropada pasayishi haqida qoʻrquv paydo boʻldi. 2010-yil boshida qoʻrquv kuchaydi, shundan soʻng davlat idoralari oʻz qarzlarini qayta moliyalashtirish qiyin yoki imkonsiz boʻlib qoldi. 2010-yil 9-mayda Yevropa moliya vazirlari moliyaviy barqarorlikni taʼminlashga qaratilgan 750 milliard yevrolik chora-tadbirlar paketini tasdiqladilar. Yevropa moliyaviy barqarorlik jamgʻarmasi (EFSF) Yevropa suveren qarz inqirozini hal qilish uchun evrozona aʼzolari tomonidan moliyalashtiriladigan maxsus maqsadli vositaga aylandi. 201-yil oktabr oyida yevrohudud yetakchilari aʼzo mamlakatlar iqtisodining qulashiga yoʻl qoʻymaslikka qaratilgan yana bir chora-tadbirlar paketini kelishib oldilar. Eng koʻp zarar koʻrgan uchta davlat — Gretsiya, Irlandiya va Portugaliya — birgalikda evro hududi yalpi ichki mahsulotining (YaIM) olti foizini tashkil qiladi. 2012-yilda evro hududi moliya vazirlari Gretsiyaga 130 milliard yevrolik ikkinchi yordam paketi boʻyicha kelishuvga erishdilar. 2013-yilda Yevropa Ittifoqi Kiprga 10 milliard yevro miqdorida iqtisodiy yordam ajratishga rozi boʻldi.

Hozirgi va kelajak

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Zamonaviy tarix oʻtmish va kelajak oʻrtasidagi chorrahada. Ushbu bosqichda tarixiy rivojlanishning uzoq muddatli tendentsiyalari tarix fanlari, futurologiya, prognozlash, retropolyatsiya usullaridan foydalangan holda oʻrganiladi. Odamlar oʻz oʻtmishini shubha ostiga qoʻygan paytdan boshlab, ular oʻtmishni tushunish kelajakni nazorat qilish degan tamoyilga asoslanib, uni oʻrganishdan oʻrganish mumkin boʻlgan „saboqlar“ ni topishga harakat qildilar[24]. Jorj Santayananing mashhur iqtibosida shunday deyilgan: „Kim oʻz oʻtmishini eslamasa, uni qayta tiklashga mahkumdir“[25]. Arnold Toynbi oʻzining " Tarixni tushunish " monumental asarida tsivilizatsiyalarning yuksalishi va qulashi davrlarida naqsh izladi[26]. Uilyam va Ariel Dyurant 1968-yilda chop etilgan " Tarix darsi[en] " kitobini „joriy ishlar, kelajakdagi imkoniyatlar va davlatlar xatti-harakatiga oydinlik kiritishi mumkin boʻlgan voqealar va sharhlar“[27] muhokamasiga bagʻishladilar. Tarix saboqlarini muhokama qilishda koʻpincha tarixiy tafsilotlarga yoki aksincha, radikal tarixshunoslik umumlashmalariga koʻp eʼtibor qaratiladi[28].

Qiyinchiliklar va muommolari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

onaviy davrda dunyo bir qator muammolar va muammolarga duch kelmoqda. Kompyuterlar, Internet va boshqa zamonaviy texnologiyalar kundalik hayotni tubdan oʻzgartirdi. Nuqtai nazar[en] va yangi texnologiyalar transport, axborot texnologiyalari, biotexnologiyalar, robototexnika, amaliy mexanika, materialshunoslik va boshqa sohalardagi ilgʻor ishlanmalarni qamrab oladi. Yangi texnologiyalarning paydo boʻlishi va mavjud texnologiyalarning yaqinlashishi jamiyat hayotidagi oʻzgarishlarga, mavjudlarini hal qilishga va yanada murakkab muammo va muammolarning paydo boʻlishiga olib keladi. Jamiyatga taʼsir koʻrsatadigan innovatsiyalarga avtonom transport, yangi aloqa formatlarini ishlab chiqish , hisoblash vositalari va usullari va boshqalar kiradi.

Globallashuv kuchaydi, koʻpchilik buni amerikalashuv bilan bogʻlaydi va tahdid sifatida qabul qiladi. Rivojlanayotgan dunyoning ayrim qismlarida, xususan, Yaqin Sharqda globallashuv Gʻarbga va Amerikaga qarshi kayfiyatni kuchaytirdi. Ingliz tili dunyodagi etakchi tilga aylandi va bu tilda gapirmaydigan odamlar uchun til toʻsigʻi tobora rivojlanish uchun toʻsiq boʻlib bormoqda .

Boylik Katta Sakkizlik va Gʻarbiy mamlakatlarning sanoati rivojlangan mamlakatlarida, shuningdek, bir qancha Osiyo va OPEK mamlakatlarida toʻplangan. 2000-yilda kattalar aholisining 1 % dunyo aktivlarining 40 % ga, kattalar aholisining 10 % ga esa 85 % egalik qilgan[29]. Voyaga yetgan aholining 50 % dunyo boyligining atigi 1 % egalik qilgan[29]. Boshqa bir tadqiqot shuni koʻrsatdiki, eng yuqori 2 % dunyodagi uy xoʻjaliklarining yarmidan koʻpiga egalik qiladi. Shu bilan birga, taqsimot boylikning yanada koʻproq kontsentratsiyasi tomon juda tez oʻzgardi[30].

Iqlimning oʻzgarishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
20-asrda Yer yuzasi haroratining oshishi

Iqlim o'zgarishi va global isish iqlim muammolarini birinchi oʻringa qoʻyadi. Oʻtgan asrda global isishga. Yer usti havosi oshishi taxminan XX asrning oʻrtalarida boshlangan va prognozlarga koʻra, u kamida XXI asrning oʻrtalariga qadar davom etadi[31]. Global isish ham atrof-muhit, ham inson hayoti uchun salbiy oqibatlarga olib keladi. 2001-yilgi IPCC hisobotida aytilishicha, muzliklarning chekinishi , Larsen muz tokchasi kabi muz tokchalarining qulashi, dengiz sathining koʻtarilishi, yogʻingarchilik shakllarining oʻzgarishi va ekstremal ob-havo hodisalarining intensivligi va chastotasining oshishi qisman global isish bilan bogʻliq[32]. Boshqa kutilayotgan taʼsirlar qatoriga baʼzi hududlarda suv tanqisligi va boshqalarida yogʻingarchilikning koʻpayishi, togʻ qor qoplamining oʻzgarishi va issiqroq haroratning salomatlikka salbiy taʼsiri kiradi[33].

Odatda maʼlum ob-havo hodisalarini insonning dunyoga taʼsiri bilan bogʻlash mumkin emas. Biroq, bunday taʼsirlar ob-havo hodisalarining umumiy tarqalishi va intensivligiga taʼsir qiladi, masalan, kuchli yogʻingarchilik chastotasi va intensivligining oʻzgarishi. Mutaxassislar iqlim oʻzgarishi oqibatlari orasida muzliklarning chekinishi va butun dunyo boʻylab dengiz sathining koʻtarilishini keltirmoqda. Boshqa taʼsirlar orasida hosildorlikning oʻzgarishi, yangi savdo yoʻllarining paydo boʻlishi[34], tirik turlarning yoʻq boʻlib ketishi[35] va kasallik tashuvchilar spektrining oʻzgarishi kiradi . Misol uchun, 2009-yilgacha Arktika shimoli-gʻarbiy dovonidagi hududda muntazam dengiz navigatsiyasiga toʻsqinlik qildi[36] ammo iqlim oʻzgarishi muz toʻplamini kamaytirdi va Arktika muzining bu qisqarishi suv yoʻllarini yanada qulayroq qildi[37][38][39][40].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „Introduction“, . The contemporary history handbook, 1st, Manchester: Manchester University Press, 1996 — xvi-bet. ISBN 9780719048364. 
  2. ↑ „Zeitgeschichte“. Brockhaus.de. 2021-yil 13-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 13-avgust.
  3. ↑ Steven Levitsky, Lucan A. Way. Competitive Authoritarianism: Hybrid Regimes After the Cold War. 2010. Pg 3.
  4. ↑ „Core Characteristics of Web 2.0 Services“ (2008-yil 28-noyabr). 2010-yil 10-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 12-avgust.
  5. ↑ „Total mobile subscribers top 1.8 billion“. MobileTracker Cell Phone News and Reviews (2005-yil 18-may). 2008-yil 19-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 31-dekabr.
  6. ↑ „Security Council Condemns, 'In Strongest Terms', Terrorist Attacks on the United States“. United Nations (2001-yil 12-sentyabr). — „Сегодня Совет Безопасности назвал «ужасающими террористическими атаками» случившееся вчера в Нью-Йорке, Вашингтоне (округ Колумбия), и Пенсильвании, безоговорочно осудил эти действия и выразил свои глубочайшие соболезнования и сочувствие жертвам и их семьям, а также народу и правительству Соединенных Штатов“. 2006-yil 9-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 11-sentyabr.
  7. ↑ „Bin Laden claims responsibility for 9/11“. CBC News (2004-yil 29-oktyabr). 2009-yil 24-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 11-yanvar. „Лидер «Аль-Каиды» Усама бен Ладен появился в новом сообщении, которое транслировалось арабским телеканалом в пятницу вечером, впервые взяв на себя прямую ответственность за теракты в США в 2001 году“.
  8. ↑ „US Names Coalition of the Willing“. BBC News (2003-yil 18-mart). 2008-yil 26-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 3-noyabr.
  9. ↑ „CBS on civil war“. CBS News (2006-yil 26-sentyabr). 2012-yil 5-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 12-avgust.
  10. ↑ „The Torture Memos, 10 Years Later“. The Atlantic (2012-yil 6-fevral). 2021-yil 12-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 1-aprel.
  11. ↑ „Agreement Between the United States of America and the Republic of Iraq On the Withdrawal of United States Forces from Iraq and the Organization of Their Activities during Their Temporary Presence in Iraq“. 2009-yil 25-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 9-iyul.
  12. ↑ „whitehouse.archives.gov. news releases 2008-11“. 2010-yil 14-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 12-avgust.
  13. ↑ Strategic Framework Agreement (PDF bitmap)
  14. ↑ „US flag ceremony ends Iraq operation“. BBC News (2011-yil 15-dekabr). 2011-yil 15-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 15-dekabr.
  15. ↑ Easley, Jonathan. „Panetta marks Iraq war's end in Baghdad“. DEFCON Hill – The HILL'S Defense Blog (2011-yil 15-dekabr). 2012-yil 13-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 15-dekabr.
  16. ↑ „US lowers flag to end Iraq war“ (2011-yil 15-dekabr). 2012-yil 1-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 15-dekabr.
  17. ↑ „U.S. formally ends Iraq war with little fanfare“ (2011-yil 15-dekabr). 2012-yil 28-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 15-dekabr.
  18. ↑ Mak, Tim. „Leon Panetta marks end of Iraq war“. Politico (2011-yil 15-dekabr). 2012-yil 8-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 15-dekabr.
  19. ↑ This American Life. „NPR-The Giant Pool of Money-April 2009“. Pri.org. 2010-yil 15-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 1-may.
  20. ↑ Hulbert, Mark. „It's Dippy to Fret About a Double-Dip Recession“ (2010-yil 15-iyul). 2011-yil 16-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 12-avgust.
  21. ↑ See Great Recession for the origins and other uses of this label.
  22. ↑ Wessel, David. „Did 'Great Recession' Live Up to the Name?“. The Wall Street Journal (2010-yil 8-aprel). 2021-yil 20-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 12-avgust.
  23. ↑ Odnim iz vajnix sobitiy stalo snijenie reytingovim agentstvom Standard & Poor's suverennogo kreditnogo reytinga Gresii do musornogo urovnya cherez chetire dnya posle aktivatsii finansovoy pomoщi YeS i MVF v razmere 45 milliardov evro, chto vizvalo padenie fondovix rinkov vo vsem mire i stoimosti evro, a takje sposobstvovalo prodoljeniyu krizisa evropeyskogo suverennogo dolga.
  24. ↑ Robert V. Daniels, „History“, Encyclopedia Americana, 1986 ed., vol. 14, p. 227.
  25. ↑ George Santayana, „The Life of Reason“, Volume One, p. 82, BiblioLife, ISBN 978-0-559-47806-2
  26. ↑ Arnold J. Toynbee, A Study of History, vols. I—XII, Oxford University Press, 1934-61.
  27. ↑ Will and Ariel Durant, The Lessons of History, New York, Simon and Schuster, 1968, prelude.
  28. ↑ Berkeley Eddins and Georg G. Iggers, „History“, Encyclopedia Americana, 1986 ed., vol. 14, pp. 243-44.
  29. ↑ 29,0 29,1 Obshirnie statisticheskie dannie, mnogie iz kotorix ukazivayut na rastuщee neravenstvo v mire, vklyucheni v imeyuщiesya otcheti, press-relizi, tablitsi Excel i slaydi Powerpoint. Sm.: The World Distribution of Household Wealth. James B. Davies, Susanna Sandstrom, Anthony Shorrocks, and Edward N. Wolff. 5 December 2006.
  30. ↑ „Wealth Inequality Charts“. 2007-yil 27-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 9-iyul.
  31. ↑ Марат Кузаев. „«Ни одной хорошей новости». Главное из доклада МГЭИК об изменении климата“. Nauka.TASS.Ru (2021-yil 9-avgust). 2021-yil 13-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 13-avgust.
  32. ↑ „Climate Change 2001: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change“. IPCC (2001-yil 16-fevral). 2007-yil 3-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 14-mart.
  33. ↑ „Climate change and human health: present and future risks“. Lancet. 367-jild, № 9513. 2006. 859–69-bet. doi:10.1016/S0140-6736(06)68079-3. PMID 16530580.
  34. ↑ Macey, Jennifer. „Global warming opens up Northwest Passage“. ABC News (2007-yil 19-sentyabr). 2010-yil 16-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 11-dekabr.
  35. ↑ „Climate Change 2007: Synthesis report“. IPCC (2007-yil 5-fevral). 2010-yil 9-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 3-fevral.
  36. ↑ European Space Agency, "News: Satellites Witness Lowest Arctic Ice Coverage in History, " 14 September 2007.
  37. ↑ European Space Agency, "News: Satellites Witness Lowest Arctic Ice Coverage in History, „ 14 September 2007.
  38. ↑ “Warming 'opens Northwest Passageʼ". BBC News. 14 September 2007.
  39. ↑ BBC News „Plain Sailing on the Northwest Passage“
  40. ↑ Keating. „The Top 10 Stories You Missed in 2009: A few ways the world changed while you weren't looking“. Foreign Policy (2009-yil dekabr). 2014-yil 7-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 12-avgust.

Adabiyot

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Bell, PMH va Mark Gilbert. 1945- yildan beri dunyo: Xalqaro tarix (2-nashr.2017), 584 sahifadan parcha
  • Boyd, Endryu, Joshua Komenets. Jahon ishlari atlasi (2007) parchasi . ISBN 0-415-39169-5
  • Briggs, Asa va Piter Burk. Ommaviy axborot vositalarining ijtimoiy tarixi: Gutenbergdan Internetga (2002) parcha
  • Hunt, Maykl H. Oʻzgartirilgan dunyo: 1945-yildan hozirgi kungacha (2-nashr. 2015-yil) 624pp veb-sayt
  • Hunt, Maykl H. ed., Oʻzgartirilgan dunyo, 1945-yildan hozirgi kungacha: Hujjatli oʻquvchi (2-nashr. 2001) asosiy manbalardan parchalar
  • MakWilliams, Ueyn C. va Garri Piotrovski. 1945-yildan beri dunyo: Xalqaro munosabatlar tarixi (8-nashr. 2014), 620pp.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Eng_yangi_davr&oldid=5191543" dan olindi