Kontent qismiga oʻtish

Coffea arabica

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Coffea arabica (/əˈræbɪkə/), arab qahvasi sifatida ham tanilgan, Roʻyandoshlar oilasiga mansub gulli oʻsimlik turi. Bu tur hozirda jahon boʻylab ishlab chiqarilgan kofening taxminan 60 % ini tashkil etuvchi dominant nav hisoblanadi[1]. Arabica qahvasi birinchi marta Yamanda yetishtirilgan va XII asrda hujjatlashtirilgan[2][3].

Taksonomiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Coffea arabica birinchi boʻlib Amsterdam botanika bogʻidan olingan namunani oʻrganib chiqqan Antoine de Jussieu tomonidan ilmiy taʼriflangan. U oʻsimlikni Jasminum arabicum deb atagan. Linnaeus uni 1737-yilda Coffea turkumiga joylashtirdi[4].

Coffea arabica — Coffea turkimining yagona poliploid turi. Uning diploid turlarida 2n=22 ta xromosomasi bor, coffea arabicada xromosoma soni 4n=44 ta. Xususan, Coffea arabicaning oʻzi Coffea canephora va Coffea eugenioides diploidlari oʻrtasidagi duragaylanish natijasida kelib chiqqan[5], shuning uchun u genomning ikki nusxasi boʻlgan allotetraploidga aylangan. Coffea arabica kelib chiqishidagi bu gibridlanish hodisasi Sharqiy Afrikadagi oʻzgaruvchan atrof-muhit sharoitlari bilan bogʻliq[6].

Coffea arabica

Tavsif

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yovvoyi oʻsimliklarning boʻyi 9-12 m gacha oʻsadi, barglari qarama-qarshi, oddiy elliptik-tuxumsimon to choʻzinchoq, uzunligi 6–12 centimetr (2.4–4.7 in) kengligi 4–8 centimetr (1.6–3.1 in), rangi yaltiroq quyuq yashil. Gullari oq, diametri 10-15 mm boʻlib. Urugʻlari danak (odatda „gilos“ deb ataladi) diametri 10-15 mm, rangi yorqin qizildan binafsha ranggacha. Meva odatda ikkita urugʻni oʻz ichiga oladi, urugʻlari koʻpincha qahva loviyalari deb ataladi.

Tarqalishi va yashash joyi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Efiopiya janubi-gʻarbiy togʻli hududi uchun endemik[7], Coffea arabica hozir Efiopiyada kam uchraydi. Coffea arabica bugungi kunda oʻnlab mamlakatlarda yetishtiriladi[8]. Odatda past boʻyli buta koʻrinishida oʻsadi. U Janubiy Sudandagi Boma platosidan ham topilgan. Coffea arabica Keniya shimolidagi Marsabit togʻida ham uchraydi, ammo bu haqiqatan ham mahalliy yoki tabiiy hodisa ekanligi nomaʼlum. Yaqinda oʻtkazilgan tadqiqotlar uning tabiiylashtirilganligini tasdiqlaydi[9]. Tur oʻz vatanidan tashqarida, Afrika, Lotin Amerikasi, Janubi- Sharqiy Osiyo, Hindiston, Xitoy, Karib dengizi va Tinch okeanidagi turli orollarda keng tarqalgan[10].

Coffea arabica plantatsiyalari

Qahva daraxti birinchi marta 1813-yilda Gavayiga olib kelingan va u taxminan 1850-yilga kelib keng koʻlamda oʻstirila boshlandi[11]. Baʼzi vodiylarda u invaziv begona oʻt hisoblanadi[12]. Shri-Lankaning Kandi shahri yaqinidagi Udavattakele va Gannoruva oʻrmon qoʻriqxonalarida kofe butalari ham muammoli invaziv tur hisoblanadi[13].

Qahva Avstraliyaning Kvinslend va Yangi Janubiy Uelsda 1980—1990-yillardan boshlab ishlab chiqarilgan[14]. Coffea arabicani Kvinslend janubi-sharqida ekologik begona oʻtlar sifatida tasdiqlangan[15][16].

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qovurilgan qahva loviyalaridan (botanika urugʻlari) tayyorlangan qahva haqidagi birinchi yozma yozuvi arab olimlaridan kelib chiqqan boʻlib, ular ish vaqtini uzaytirishda qahvaning foydali ekanligini yozganlar. Yamandagi arablarning qovurilgan loviyadan pivo tayyorlash innovatsiyasi dastlab misrliklar va turklar orasida tarqalgan, keyin esa butun dunyo boʻylab tarqalgan[17]. Indoneziyada Arab kofesini ishlab chiqarish 1699-yilda Yamandan keltirilgan oʻsimliklar orqali boshlangan. Sumatran va Java kabi Indoneziya qahvalari ogʻir vazni va past kislotaligi bilan mashhur. Bu ularni Markaziy Amerika va Sharqiy Afrikadagi yuqori kislotali qahvalar bilan aralashtirish uchun ideal tanlovga aylantiradi[7].

Oʻstirish va foydalanish

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Coffea arabica ning botanika chizmasi, taxminan 1860-yil
C. arabica ning botanika chizmasi, taxminan 1880-yilga tegishli.

Coffea arabica dunyodagi kofe ishlab chiqarishning 60 % ni tashkil qiladi[1].

C. arabica toʻliq pishishi uchun taxminan yetti yil kerak boʻladi.  Odatda 1300-1500 m gacha boʻlgan balandlikda yetishtiriladi, lekin uning dengiz sathidan past va 2,800 m (9,200 ft) balandlikda joylashgan plantatsiyalari mavjud[18].

Oʻsimlik past haroratlarga bardosh bera oladi, lekin sovuqqa emas va oʻrtacha harorat 15 and 24 °C (59 and 75 °F) gacha boʻlganida yaxshi oʻsadi[19]. Savdo navlari asosan 5 metr gacha oʻsadi va hosil yigʻib olishni yengillashtirish uchun boʻyi 2 m gacha qisqartirib turiladi. Coffea canephora dan farqli oʻlaroq, C. arabicani yengil soyada etishtirgan maʼqul[20].

Ekilganidan 2-4 yil oʻtgach, C. arabica kichik, oq, juda xushboʻy gullarni hosil qiladi. Shirin hidi yasemin gullarining shirin hidiga oʻxshaydi. Quyoshli kunlarda ochiladigan gullar eng koʻp rezavorlar hosil qiladi. Bu holat keyingi yillarda hosilning past boʻlishiga va hatto zararlanishiga olib kelishi mumkin, chunki oʻsimlik oʻz sogʻligʻiga zarar etkazadigan rezavorlarning pishishiga yordam beradi.

Yaxshi saqlangan plantatsiyalarda daraxtni kesish orqali gullashning oldini oladi. Keyin rezavorlar paydo boʻla boshlaydi. Ular pishib etgunga qadar barglar kabi quyuq yashil rangga ega boʻlib, avval sargʻayib, keyin och qizil rangga ega boʻlib, oxirida porloq, quyuq qizil rangga aylanadi. Bu vaqtda ular „gilos“ deb ataladi.

Rezavorlar choʻzinchoq va dona taxminan 1 sm uzunlikda. Qahvaning sifati pastligi ularni juda erta yoki kech terib olishdan kelib chiqadi, shuning uchun koʻpchilik ularni yaxshiroq tanlash uchun qoʻlda terib oladi, chunki mevalarning hammasi bir vaqtning oʻzida pishmaydi.

Daraxtlarni yetishtirish qiyin va har bir daraxt 0.5 to 5.0 kilogram (1.1 to 11.0 lb) hosil berishi mumkin. Oʻsimlik beradigan hosilning eng qimmatli qismi meva ichidagi loviya hisoblanadi. Har bir mevada tarkibida loviya boʻlgan ikkita boʻlak bor. Qahva loviyalari aslida meva ichidagi ikkita urugʻdir. Bu urugʻlar ikkita membrana bilan qoplangan; tashqi qismi „pergament koʻylagi“, ichki qismi esa „kumush teri“ deb ataladi.

Javada daraxtlarni yilning istalgan vaqtida ekish va yil davomida hosilni yigʻib olish mumkin. Braziliyaning baʼzi qismlarida hosil faqat qishda yigʻib olinadi. Oʻsimliklar sovuq yoki past pH tuproq kabi yomon oʻsadigan sharoitlarda shikastlanishga moyil boʻlib, ular C. robusta oʻsimligiga qaraganda zararkunandalarga nisbatan chidamsizdir[21].

IPCC modellashtirish asosida prognoz qilinayotgan global isish tufayli C. arabicaning qisqarishi sodir boʻlishi kutilmoqda[22]. Iqlim oʻzgarishi — haroratning koʻtarilishi, uzoq davom etadigan qurgʻoqchilik va ortiqcha yogʻingarchilik — arab kofesining ishlab chiqarishning barqarorligiga tahdid soladi[23].

Gurme qahvalari faqat yuqori sifatli arabica qahvasining yumshoq navlari boʻlib, dunyodagi eng mashhur arabica kofe loviyalari orasida Yamayka Moviy Togʻi, Kolumbiya Supremo, Tarrazu, Kosta-Rika, Gvatemala Antigua va Efiopiya Sidamosi bor[24][25][26].

A Coffea arabica plantation in São João do Manhuaçu, Minas Gerais, Brazil
Kofe rezavorlari va loviyalarining tuzilishi:
1: markaz
2: loviya (endosperm) 3: kumush teri (testa, epidermis)
4: pergament qobiq (korpus, endokarp)
5: pektin qatlami
6: pulpa (mezokarp)
7: tashqi teri (perikarp, ekzokarp)

Coffea arabica ning bir shtammi tabiiy ravishda juda kam kofeinni oʻz ichiga oladi lekin oddiy qahvaga oʻxshash taʼmga ega[27].

Tahdidlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Garchi u hozirda oʻzining tabiiy hududi boʻylab 13,5 dan 19,5 milliardgacha boʻlgan ulkan yovvoyi populyatsiyasiga ega boʻlsa-da, C. arabica koʻplab tahdidlar tufayli IUCN Qizil roʻyxatida yoʻqolib ketish xavfi ostidagi tur sanaladi. Iqlim o'zgarishi Efiopiyadagi yovvoyi C. arabica oʻsadigan hududlarga yuqori haroratga sezgirligi tufayli katta taʼsir koʻrsatishi mumkin va hisob-kitoblarga koʻra, populyatsiya 50 — 80 % ga kamayishi va hududning 40 — 50 % ga qisqarishi mumkin. 2088-yilga kelib iqlim oʻzgarishi oʻsimlik genomiga ham taʼsir qilishi mumkin. Bundan tashqari, qahvaning asosiy zararkunandasi boʻlgan Hypotenemus hampei iqlim isishi sababli oʻsimlikka yanada koʻproq zarar yetkaza boshlaydi.

C. arabicaning genetik oʻzgarishdan saqlash uchun Yamanda yovvoyi qahvaning sogʻlom populyatsiyasini saqlashga tayaniladi. Genetik tadqiqotlari shuni koʻrsatdiki, qahva yetishtirish yovvoyi qahvaning genetik yaxlitligiga tahdid soladi, chunki bu holat yovvoyi genotiplarning navlarga taʼsir qiladi[28]. Soʻnggi bir necha asrlarda yetishtirilgan deyarli barcha kofe Yamandan atigi bir hovuch yovvoyi oʻsimliklardan kelib chiqqan va bugungi kunda butun dunyo boʻylab plantatsiyalarda oʻsadigan kofe faqat Yamandagi tabiatda mavjud boʻlgan xilma-xillikning 1 % dan kamrogʻini oʻz ichiga oladi[29].

Iqlim oʻzgarishi, shuningdek, haroratga sezgirlik C. arabica uchun tahdid boʻlib xizmat qiladi. Baʼzi tadqiqotlar 2050-yilga kelib, qahva yetishtirish uchun foydalaniladigan yerlarning yarmidan koʻpi unumsiz boʻlishi mumkinligini koʻrsatdi. Yuqori haroratga bardoshli Coffea stenophylla C. arabica oʻrnini bosishi mumkin[30].

Galereya

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Yangi unib chiqqan kofe
    Yangi unib chiqqan kofe
  • Coffea Arabica Olinda, Maui shahri
    Coffea Arabica Olinda, Maui shahri
  • Kofe gullari.
    Kofe gullari.
  • Yangi kofe mevalari.
    Yangi kofe mevalari.
  • Yangi kofe urugʻlari („loviya“).
    Yangi kofe urugʻlari („loviya“).
  • Fermentlangan qahva urugʻlari.
    Fermentlangan qahva urugʻlari.
  • Qovuqsiz fermentlangan qahva (yashil) urugʻlar.
    Qovuqsiz fermentlangan qahva (yashil) urugʻlar.
  • Fermentlangan va qovurilgan qahva urugʻlari.
    Fermentlangan va qovurilgan qahva urugʻlari.
  • Braziliyadan qovurilmagan („yashil“) qahva (Coffea arabica) urugʻlari.
    Braziliyadan qovurilmagan („yashil“) qahva (Coffea arabica) urugʻlari.

Yana qarang

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 „Coffee: World Markets and Trade“. United States Department of Agriculture – Foreign Agricultural Service (16-iyun 2017-yil). Qaraldi: 8-dekabr 2017-yil.
  2. ↑ Meyer, Frederick G. 1965.
  3. ↑ Söndahl, M. R. „The plant: Origin, production and botany“, . Espresso Coffee: The Science of Quality, Second Illy: , Elsevier Academic Press, 2005 — 21-bet. ISBN 978-0-12-370371-2. 
  4. ↑ Charrier, A. „Botanical Classification of Coffee“, . Coffee: Botany, Biochemistry and Production of Beans and Beverage Clifford: . Westport, Connecticut: AVI Publishing, 1985 — 14-bet. ISBN 978-0-7099-0787-9. 
  5. ↑ Lashermes, P.; Combes, M.-C.; Robert, J.; Trouslot, P.; D'Hont, A.; Anthony, F.; Charrier, A. (1-mart 1999-yil). „Molecular characterisation and origin of the Coffea arabica L. genome“. Molecular and General Genetics. 261-jild, № 2. 259–266-bet. doi:10.1007/s004380050965. ISSN 0026-8925. PMID 10102360.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  6. ↑ Yves Bawin, Tom Ruttink, Ariane Staelens, Annelies Haegeman, Piet Stoffelen, Jean‐Claude Ithe Mwanga Mwanga, Isabel Roldán‐Ruiz, Olivier Honnay, Steven B. Janssens (2020). „Phylogenomic analysis clarifies the evolutionary origin of Coffea arabica“. Journal of Systematics and Evolution. 59-jild, № 5. 953–963-bet. doi:10.1111/jse.12694.{{cite magazine}}: CS1 maint: multiple names: authors list ()
  7. ↑ 7,0 7,1 Martinez-Torres, Maria Elena. Organic Coffee. Ohio University, 2006. ISBN 9780896802476. Qaraldi: 26-yanvar 2016-yil. 
  8. ↑ Hoffmann, James. The World Atlas of Coffee 2nd Edition (inglizcha). Great Britain: Mitchell Beazley, 2018 — 12-bet. ISBN 978-1-78472-429-0. 
  9. ↑ Charrier & Berthaud (1985).
  10. ↑ Kew World Checklist of Selected Plant Families, Coffea arabica[sayt ishlamaydi]
  11. ↑ Hargreaves, Dorothy. Tropical Trees of Hawaii. Kailua, Hawaii: Hargreaves, 1964 — 17-bet. 
  12. ↑ „Coffea arabica (PIER species info)“. 2012-yil 21-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15-iyul 2011-yil.
  13. ↑ Nyanatusita, Bhikkhu; Dissanayake, Rajith (2013). „Udawattakele: 'A Sanctuary Destroyed From Within'“ (PDF). Loris, Journal of the Wildlife and Nature Protection Society of Sri Lanka. 26-jild, № 5 & 6. 44-bet.
  14. ↑ „Coffee“ (inglizcha). AgriFutures Australia. Qaraldi: 2-sentabr 2022-yil.
  15. ↑ Cripps, Sally. „Coffee eradication wins weed award“ (inglizcha). Queensland Country Life (21-sentabr 2015-yil).
  16. ↑ Batianoff, George N.; Butler, Don W. (2002). „Assessment of invasive naturalized plants in south-east Queensland“ (PDF). Plant Protection Quarterly. 17-jild, № 1. 27–34-bet.
  17. ↑ Western Arabia and the Red Sea, Naval Intelligence Division, London 2005, p. 490 ISBN 0-7103-1034-X
  18. ↑ Schmitt, Christine B.. Montane Rainforest with Wild Coffea Arabica in the Bonga Region (SW Ethiopia): Plant Diversity, Wild Coffee Management and Implications for Conservation. Cuvillier Verlag, 2006 — 4-bet. ISBN 978-3-86727-043-4. 
  19. ↑ Taye Kufa Obso. Ecophysiological Diversity of Wild Arabica Coffee Populations in Ethiopia: Growth, Water Relations and Hydraulic Characteristics Along a Climatic Gradient. Cuvillier Verlag, 2006 — 10-bet. ISBN 978-3-86727-990-1. 
  20. ↑ Prado, Sara Guiti; Collazo, Jaime A.; Stevenson, Philip C.; Irwin, Rebecca E. (14-may 2019-yil). „A comparison of coffee floral traits under two different agricultural practices“. Scientific Reports (inglizcha). 9-jild, № 1. 7331-bet. Bibcode:2019NatSR...9.7331P. doi:10.1038/s41598-019-43753-y. ISSN 2045-2322. PMC 6517588. PMID 31089179.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  21. ↑ "Coffee: The World in Your Cup."
  22. ↑ Davis, Aaron P.; Gole, Tadesse Woldemariam; Baena, Susana; Moat, Justin (2012). „The impact of climate change on indigenous arabica coffee (Coffea arabica): Predicting future trends and identifying priorities“. PLOS ONE. 7-jild, № 11. e47981-bet. Bibcode:2012PLoSO...747981D. doi:10.1371/journal.pone.0047981. PMC 3492365. PMID 23144840.
  23. ↑ van der Vossen, Herbert; Bertrand, Benoît; Charrier, André (2015). „Next generation variety development for sustainable production of arabica coffee (Coffea arabica L.): A review“. Euphytica. 204-jild, № 2. 244-bet. doi:10.1007/s10681-015-1398-z.
  24. ↑ „Os melhores grãos do mundo“ (portugalcha). Revista Veja. Editora Abril (31-iyul 2008-yil). 5-avgust 2008-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-iyul 2008-yil.
  25. ↑ Fussell, Betty. „The World Before Starbucks“. The New York Times (5-sentabr 1999-yil). Qaraldi: 29-iyul 2008-yil.
  26. ↑ Fabricant, Florence. „Americans Wake Up and Smell the Coffee“. The New York Times (2-sentabr 1992-yil). Qaraldi: 29-iyul 2008-yil.
  27. ↑ Silvarolla, Maria B.; Mazzafera, Paulo; Fazuoli, Luiz C. (2004). „Plant biochemistry: A naturally decaffeinated arabica coffee“. Nature. 429-jild, № 6994. 826-bet. Bibcode:2004Natur.429..826S. doi:10.1038/429826a. PMID 15215853.
  28. ↑ Silvarolla, M. B.; Mazzafera, P.; Fazuoli, L. C. (2004). „Plant biochemistry: A naturally decaffeinated arabica coffee“. Nature. 429-jild, № 6994. 826-bet. Bibcode:2004Natur.429..826S. doi:10.1038/429826a. PMID 15215853.
  29. ↑ Rosner, Hillary (2014-yil oktabr). „Saving Coffee“. Scientific American. 311-jild, № 4. 68–73-bet. Bibcode:2014SciAm.311d..68R. doi:10.1038/scientificamerican1014-68. PMID 25314878. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  30. ↑ „Climate change: Future-proofing coffee in a warming world“ (inglizcha). BBC News (19-aprel 2021-yil). Qaraldi: 24-aprel 2021-yil. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Coffea_arabica&oldid=4624608" dan olindi