Buxoro kumush tangasi
| Buxoro kumush tangasi | |
|---|---|
 | |
| ISO 4217: | Buxoro kumush tangasi |
| Davlat nomi: |  Buxoro xonligi Buxoro amirligi Buxoro Xalq Sovet Respublikasi
|
| Simvol: | |
Buxoro kumush tangasi (Buxoro tangasi) — Buxoro xonligi va Buxoro amirligida zarb etilgan kumush tangalar; Buxoro Xalq Sovet Respublikasining pul birligi.
Tanga dastlab Muhammad Shayboniy nomi bilan zarb qilina boshlagan. Shayboniylar dastlab tangalarining ogʻirligini 1 misqol, ya’ni 4,8 g miqsorida zarb qilgan boʻlsa, 17-asrga kelib 4,4 g ga tushib qoldi.
Ashtarxoniylar sulolasi hukmronlik qilgan davrdan boshlab kumush tangalar a’lo sifatli sof kumushdan zarb qilingan.
Mangʻitlar sulolasi tangalarida Joniylar tangalariga nisbatan yozuvlar oz boʻlgan. Kumush tangalarning oʻng tomonida tanga zarb qilingan shaharning nomi, ya’ni „Buxoroi Sharif zarbi“ va raqamlar bilan sana koʻrsatilgan, ters tomonida hukmdorning nomi va yana sana koʻrsatilgan. Mangʻitlarda hukmdor nomini tangaga berish yoʻllari turlicha boʻlgan. Birinchi mangʻit hukmdor Muhammad Rahimxon oʻz nomidan tanga zarb etgan. Lekin Amir Shohmurod oldin Abulgʻozixon nomi bilan, keyinchalik otasi Doniyolbiy nomi bilan tangalar chiqargan. Amir Shohmurod va uning vorisi Amir Haydar goh buvasi, goh otasi, goho otabuvasi, keyinchalik oʻzi nomidan ham tangalar zarb qilgan. Uning oʻgʻliHusayn atigi 75 kun hukmronlik qilgan boʻlsa ham oʻz nomi bilan kumush tangalar zarb qilishga ulgurgan. Keyingi barcha mangʻit amirlari faqat avlod-ajdodlarining xotirasi uchun tanga zarb qilganlar. Mangʻitlarning kumush tangalari a’lo sifatli sof kumushdan ishlangan; ularning ogʻirligi kamaygan va diametri kichraygan.
Buxoro hududida asosiy pul vositasi tanga bo'lib, oltin pullar ham zarb qilingan. XVIII asrda oltin tangalar chiqarilishi muntazam tus oldi. Hujjatlardagi operatsiyalar nafaqat kumush, balki oltin tangalar bilan ham tuzila boshlandi.
1890-yilda Aleksandr III “Turkiston oʻlkasida muomalada boʻlgan mahalliy kumush tangalarni muomaladan bosqichma-bosqich olib tashlash toʻgʻrisida”gi farmon chiqardi. Ayirboshlash shartlari belgilandi: 1892-yil 1-maygacha bir tanga uchun 20 tiyin kursida qabul qilingan; 1893-yil 1-maygacha - har biri 15 tiyin; 1894-yil 1-maygacha - har biri 12 tiyin; 1895-yil 1 maygacha - har biri 10 tiyin.
1893-yilda Buxoroda pul inqirozining birinchi alomatlari sezila boshlaganida, rus siyosiy agenti amirdan xususiy shaxslar tanga zarb qilishni to'xtatishi haqida talab qiladi.
1893-yil 1-sentabrda Moliya vazirligi buyrug‘i bilan Buxoro tangasini Turkiston hududiga olib chiqishni taqiqlaydi. Shu paytgacha butun Turkistonda erkin aylanib yurgan tangadan endi faqat Xiva va Kaspiyboʻyi mintaqasida foydalanish mumkin edi.Taqiqlovdan keyin tanga kursi rus qog'oz pullariga ko'proq bog'liq bo'ldi. Buxoro xazinasi va xususiy shaxslar ixtiyorida to‘plangan kumushlar keskin arzonlashdi. Natijada, pul inqirozi yuzaga keldi, bu Rossiya hukumatiga uning yo'nalishini tartibga solish uchun tanga zarb qilishni to'liq to'xtatishni talab qilish uchun asos berdi.
Keyingi yili amirning iltimosiga ko‘ra, ya'ni amir Turkiston general-gubernatorining roziligisiz tanga zarb qilishni qayta tiklamaslik majburiyatini o‘z zimmasiga olgandan so'ng, tanga hududiy tarqalishini taqiqlash bekor qilindi.
1901-yilda Buxoro va chor hukumatlari oʻrtasidagi kelishuvga koʻra tanga zarb etish qayta yoʻlga qoʻyildi. Amir Rossiya xazinasiga tanganing butun zaxirasini va zarb qilinadigan tanganing hammasini belgilangan stavkadan kelib chiqib o‘tkazib berdi: 1 tanga = 15 tiyin. Tanga zarb qilish uzoq davom etmadi va 1904—1905-yillarda to'xtatildi. Shu bilan birga, mis tangalarni muntazam ravishda zarb qilish qayta tiklandi.
Birinchi jahon urushi natijasida Rossiya moliyasining tartibsizligi Buxoroga ham ta’sir qildi. Mis va jez tangalarni zarb qilish boshlandi. 1920-yilda zarb etish toʻxtatildi[1][2].
1918-yilda amirlik qogʻoz pullari chiqarilishini yoʻlga qoʻyildi. Pul qog'ozga shtamp qo'yib, qo'lda chop etilgan[3].
1920-yilda Buxoro Xalq Sovet Respublikasi e’lon qilindi. Respublika hukumati qog'oz pullarni chiqarishni davom ettirdi, ammo endi ular rublda chiqarildi. Bu davrda Buxoroning pul muomalasi juda xilma-xil bo'lgan. Muomalada Buxoro rublidan tashqari turli xil qogʻoz va metall pullar ham boʻlgan. Buxoro kumush tangasidan ham foydalanishda davom etilgan. 1925-yilda ikki marta pul islohoti (1923-yil — pul muomalasining birlashtirilishi, RSFSR rubli Buxoro va Xorazm respublikalarining pul birligiga aylangani, 1924-yil — sovet chervonining muomalaga kiritilishi)dan keyin ham tanga moliya tomonidan qabul qilingan[4].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „"Монеты Узбекистана во времена Шейбанидов и Джанидов"“. сайт uni-numizmat.narod.ru. 2012-yil 29-iyunda asl nusxadan arxivlangan.
- ↑ „"Монеты Бухарского Эмирата при Мангытах (середина 18—начало 20 вв.)"“. сайт uni-numizmat.narod.ru. 2012-yil 7-iyulda asl nusxadan arxivlangan.
- ↑ „Г. Н. Курбанов «К истории бумажных денег Бухары начала XX в.»“. сайт bonistikaweb.ru. 2017-yil 9-mayda asl nusxadan arxivlangan.
- ↑ „Л. Н. Юровский «Денежная политика Советской власти 1917—1927»“. сайт bonistikaweb.ru. 2016-yil 5-martda asl nusxadan arxivlangan.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Ernazarov T., Kochnev B., Tangalar oʻtmish darakchilari, T., 1977.
- OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
 | Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |