Botken voqealari

Botken voqealari qirgʻizcha: Баткен окуялары ruscha: Баткенские события
Sanalar 1999-yil 30-iyul — 27-sentabr Urush yeri Oʻsh viloyati (hozirgi Botken viloyati), Qirgʻiziston Sabab Oʻzbekiston Islomiy Harakati jangarilarining Afgʻonistondan Tojikiston orqali Qirgʻiziston hududiga bostirib kirishi va Oʻzbekistonga bostirib kirishga urinishi. Natija Qirgʻiziston hukumat qoʻshinlarining gʻalabasi.
Raqiblar
Qirgʻiziston Oʻzbekiston	Oʻzbekiston Islomiy Harakati Al-Qoida qoʻllab-quvvatlovi bilan (ehtimol)

Botken voqealari (qirgʻizcha: Баткен окуялары) — Qirgʻizistonning Oʻsh viloyati Botken tumanida bir tomondan Oʻzbekiston Islomiy Harakati jangarilari, ikkinchi tomondan Qirgʻiziston Qurolli Kuchlari va Oʻzbekiston Qurolli Kuchlari oʻrtasida 1999-2000-yillarda sodir boʻlgan qurolli toʻqnashuvlar. Ularga OʻIH jangarilarining Afgʻoniston va Tojikistondan Qirgʻiziston hududi orqali Oʻzbekiston hududiga kirib borishga urinishlari sabab boʻlgan.

Xronologiya

1999-yil

1999-yil 30-iyulda Qirg‘izistonning O‘sh viloyati Botken tumanidagi Zardala qishlog‘i yaqinida, Tojikiston bilan chegaradosh hududda 200 ga yaqin nomaʼlum qurollangan bir guruh shaxslarni mahalliy aholi payqab qolgan, ularning aksariyati uzun soqolli edi va „afgʻon uslubida“ kiyingan — shim va uzun koʻylakda, sallada va „pushtunka“larda edi.

31-iyul kuni Botken viloyatida sodir boʻlayotgan voqealar haqidagi maʼlumotni Bishkekka viloyat hokimi Abdrahmon Mamataliyevning shaxsan oʻzi yetkazgan. Keyingi kunlarda oʻzbek va tojik tillarida gaplashadigan nomaʼlum jangchilar sekingina Zardala aholisidan oziq-ovqat sotib olib, ular bilan aloqa oʻrnatishadi. Mamataliyev hamda IIV va Milliy xavfsizlik vazirliklari vakillari musofirlar bilan muloqot o‘rnatishga harakat qilgan. 6-avgust kuni Abdrahmon Mamataliyev va O‘sh Milliy xavfsizlik boshqarmasining uch xodimi Qirg‘iziston hukumatidan O‘zbekistonning Farg‘ona viloyati hududiga to‘siqsiz o‘tishlarini talab qilib, hech kimga tegmaslikka vaʼda bera boshlagan jangarilarning garoviga aylanib, Botkenga qaytmagan. Voqea sodir boʻlganligi haqida ommaviy axborot vositalarida maʼlumot berilgan.

Qirg‘iziston prezidenti Asqar Akayev zudlik bilan respublika Xavfsizlik kengashini chaqirdi va jangarilar bilan garovga olinganlarni ozod qilish bo‘yicha muzokaralar boshlandi. Ayni vaqtda jangarilarni yo‘q qilish bo‘yicha harbiy aksilterror operatsiyasiga tayyorgarlik boshlandi. Oʻzbekiston Prezidenti Islom Karimov Oʻzbekiston Qurolli Kuchlari Qirgʻizistonga jangarilarni yoʻq qilishda yordam berishga tayyorligini maʼlum qildi. Tojikiston va Rossiya hukumatlari, shuningdek, boshqa davlatlar ro‘y berayotgan voqealardan xavotir bildirishdi. Qirg‘iziston hukumati O‘zbekistonga terrorchilarga qarshi kurashish uchun o‘z hududiga qo‘shin kiritishga ruxsat berdi.

12-avgustga kelib jangarilar Qirg‘iziston Milliy xavfsizlik vazirligining 6-avgust kuni qo‘lga olingan Qo‘nurboyev familiyali polkovnigini ozod qilishdi. U terrorchilarning O‘zbekistonga yo‘lak ajratish haqidagi talablarini rasmiylarga yetkazdi. Oʻsha kuni Qirgʻiziston va Oʻzbekiston Qurolli Kuchlari va maxsus xizmatlarining terrorchilarga qarshi faol jangovar harakatlari boshlandi, ertasi kuni, 13-avgust kuni esa ayrim terrorchilarning muzokaralar natijasida barcha garovga olinganlar ozod qilindi.

Janglar 14-avgust kuni ham davom etgan, 15 avgust kuni esa O‘zbekiston Harbiy-havo kuchlarining Su-24 bombardimonchi samolyotlari va 20 ta Mi-24 jangovar vertolyotidan iborat eskadroni parvozi Botken viloyatidagi terrorchilarning boshpanasiga hujum qilgan, natijada ko‘plab terrorchilar halok bo‘lgan. Ayni vaqtda O‘zbekistonning Farg‘ona vodiysidagi uchta viloyatida qo‘shinlar va xavfsizlik kuchlari to‘liq jangovar shay holatga keltirildi.

18-avgust kuni Qirg‘iziston Harbiy-havo kuchlarining ikkita jangovar vertolyoti terrorchilar chekingan Jiluv-Suv traktiga raketa va o‘t o‘chirish zarbalarini berdi. Ushbu hujumlar natijasida terrorchilar yana katta talofatlarga uchradi. Botken viloyati hududida baland togʻli muzliklar koʻp boʻlganligi sababli, 20-avgust kuni jangarilar Abramov muzligidagi muzlik stansiyasini egallab olishdi, ammo ertasi kuni uni ushlab turish foydasiz deb hisoblab, stansiyani portlatib, tark etishdi. Bu stansiyani qo‘lga olish chog‘ida stansiya xodimlaridan tashqari, keyinchalik asirlikdan ozod qilingan sayyohlar ham bo‘lgan.

21-avgust kuni Qirg‘iziston Mudofaa vaziri Mirzakan Subanov barcha jangarilar yo‘q qilingani haqida xabar bergan edi. 22-avgust kuni ertalab O‘zbekiston Qurolli Kuchlari Qirg‘iziston hududini, shuningdek, doimiy joylashish joylariga qaytgan Qirg‘iziston Qurolli kuchlarining aksariyat harbiy qismlarini tark etdi. Botken viloyati hududida va Qirg‘iziston janubining bir qismida qirg‘iz harbiylarining bir qismi maʼlum muddat qoldi, ular aholi punktlari va tog‘li hududlarni patrul qilib, vaziyatni kuzatdi.

Qirg‘iziston prezidenti Asqar Akayev 24-avgust kuni respublika Mudofaa vaziri Mirzakan Subanovni lavozimidan ozod etdi va uning vazifalarini vaqtincha Qurolli kuchlar Bosh shtabi boshlig‘i, mudofaa vaziri o‘rinbosari Nuriddin Chomoyevga yukladi. Respublika hududiga noqonuniy bostirib kirgan xorijlik jinoiy to‘dani lokalizatsiya qilish, qurolsizlantirish va yo‘q qilish bo‘yicha rahbarlik Qirg‘iziston Respublikasi Milliy gvardiyasi qo‘mondoni Chotbaev Abdigul Abdrashitovich zimmasiga yuklatildi. Pomirdan kirib kelgan (200 kishidan iborat) jangarilarning qurolli guruhiga qarshi jangovar harakatlar qayta boshlandi. Zardali va Jiluv-Suv qishloqlari hududida 200 ga yaqin jangari to‘plangan. Kan shahri hududida 10 nafar terrorchi yoʻq qilindi.

26-avgust — 200-250 kishilik jangarilar Jiluv-Suv va Zardali qishloqlarini ushlab turishda davom etdilar. 29-avgust — general-mayor Esen Topoyev Qirg‘iziston Respublikasi Mudofaa vaziri etib tayinlandi.

1-sentyabr — Rossiya Bosh vaziri Vladimir Putin Qirgʻiziston Bosh vaziri oʻrinbosari Boris Silayev bilan uchrashdi, u yerda Moskva respublikaga bandit tuzilmalarini yoʻq qilishda harbiy-texnik yordam koʻrsatishga rasman kelishib oldi. 3-7-sentyabr — Qirgʻiziston hukumat qoʻshinlari Choʻn Oloyning togʻli hududlarida tozalash ishlarini yakunladi. Jangarilar Tojikistonning Jirgital viloyatiga borishdi. 8-25-sentyabr — toʻqnashuvlar, havo hujumlari va oʻq otish paytida Botken viloyati jangarilardan toʻliq tozalandi. 27-sentyabr — Bishkekda islomiy terrorchilar bilan aloqada gumon qilingan 72 kishi qoʻlga olindi.

Taʼsiri

Mojaro tugaganidan soʻng Oʻzbekiston hukumati 1999-2000-yillarda Qirgʻiziston bilan chegarani yopish jarayonini boshlab yubordi, tikanli sim va ikki metrli panjara qurish kabi choralar koʻrdi. Mudofaa vaziri Hikmatulla Tursunov O‘zbekiston Qurolli Kuchlari isyonchilarning „yaqin-atrofdagi“ va „boshqa joylarda“ joylashgan maskanlariga zarba berishga tayyorligini maʼlum qilgan O‘zbekiston hukumati ham mamlakatlarga harbiy intervensiyaga shama qilgan. Mojaro Amangeldi Muraliev hukumati va muxolifat oʻrtasidagi siyosiy bahslarda asosiy omil boʻlib, yakunda oʻsha yilgi parlament va prezidentlik saylovlariga kirgan edi. Botken viloyati OʻIH faoliyatiga javoban tashkil etilgan. Qirg‘iziston O‘zbekistonni mojarodan foydalanib, Sovet davrida O‘zbekistonga vaqtincha foydalanish uchun berilgan katta miqdordagi qishloq xo‘jaligi yerlarini tortib olishda ayblagan.

Mojaro xalqaro hamjamiyatga ham katta taʼsir koʻrsatdi, ular Tojikistonga birgalikda OʻIHni mamlakatdan, xususan, oʻzi joylashgan Tavildara vodiysidan chiqarib yuborish uchun bosim oʻtkazdi. OʻIH 1999-yil oxirida Tojikiston Islom Uygʻonish partiyasi (TIUP) tomonidan koʻndirilgach, vodiyni tark etdi.

Manbalar

• Нурбек Омуралиев, Айнура Элебаева. „Баткенские события в Кыргызстане. Хроника событий.“. Central Asia & Central Caucasus Press AB. 2012-yil 12-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 11-yanvar.
• Nurdin Asirkulovich Mursaliev. Kirgizstan protiv islamskogo fundamentalizma, ekstremizma i terrorizma. Batkenskie sobitiya v Tsentralnoy Azii.
• {{{editor}}}: „Хроника Баткенских событий 1999 года“. Сайт Центрально-Азиатского Толстого журнала. www.ctaj.elcat.kg. 2018-yil 15-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 31-avgust.
• Саид Амин. „Баткен“ (ru). Сайт "Время Востока". easttime.ru. 2018-yil 12-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 11-yanvar.
• „А.Чотбаев: "Исключать повторение Баткенских событий 1999 года нельзя" :: Информационное Агентство Кабар“ (1 сентября 2011). Qaraldi: 2019-yil 30-noyabr.
• Сергей Сидоров. „Баткен: пятнадцать лет спустя“ (ru). "Слово Кыргызстана". slovo.kg (2015-yil 14-avgust). 2018-yil 12-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 11-yanvar.
• Абытов Байболот Капарович. „Баткен 1999 год: события или война?“ (ru). Мнение. АКИpress. Мнение (29 октября 2014). Qaraldi: 2018-yil 11-yanvar.
• „Что было в 1999-2000 гг. в Баткене: конфликт или война?“. Интернет-проект Gezitter.org. www.gezitter.org (9 августа 2013). 2018-yil 14-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 31-avgust.
• Нурбек Абдыкадыров. „Баткенские события глазами свидетелей“. Интернет-проект Gezitter.org. www.gezitter.org (18 ноября 2016). 2022-yil 31-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 31-avgust.
• Бегайым Тажибай кызы. „Баткенские события лишили жизни многих людей“. Интернет-проект Gezitter.org. www.gezitter.org (19 августа 2013). 2022-yil 31-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 31-avgust.
• „Bad neighbors, bad fences“ (2000-yil 15-mart). 2017-yil 29-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 20-aprel.
• „Kyrgyz Troops Kill 10 Gunmen in Hostage Crisis“
• Jerzy Guź. „Islam na terenie Azji Środkowej po 1991 r. w kontekście zagrożeń regionu. Kontynuacja zagadnienia islamu na obszarze postsowieckim“ (pl).
• Usevalad Shlykau. „Pierwsza mała wojna w 2014“ (pl). mojeopinie.pl (2014-yil 16-yanvar). 2017-yil 17-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 19-avgust.