Biolyuminessensiya

Biolyuminessensiya (bio..., yun. lumen — yorugʻlik, escent — kuchsiz, sust maʼnosini anglatadigan qoʻshimcha), funksional xemolyuminessensiya — tirik organizmlarning kucheiz nur hosil qilish xususiyati. B. bakteriyalar, zamburugʻlar, radiolariyalar, bulutsimonlar, qisqichbaqasimonlar, hasharotlar, baliqlar orasida uchraydi. B. dengiz hayvonlari orasida koʻproq qayd etiladi. B. asosida fermentativ oksidlanish reaksiyalari yotadi, koʻp hollarda reaksiya natijasida elektron qoʻzgʻalgan holatdagi mahsulotlar hosil boʻladi. Mahsulotdagi qoʻzgʻalish energiyasi mahsulotning asosiy holatga kvant utishi davomida nur kvantlari tarzida sochiladi. Hyp hosil qiladigan oksidlanuvchi modda lyutsiferin, jarayonda ishtirok etadigan ferment esa lyutsiferaza deyiladi. Lyutsiferin va lyutsiferazalar kimyoviy tabiati jihatidan har xil boʻlganligidan organizmlar tarqatadigan lyuminessent nurlar ham turlicha boʻladi. Baʼzan B. lyutsiferaza ishtirokisiz ham amalga oshadi. Bakteriyalarda B. biologik oksidlanish bilan bogʻliq boʻlib, reaksiyada lyutsiferin sifatida flavinmononukleotid va har xil organik kislotalarning aldegidlari namoyon boʻladi. Jarayon bakterial lyutsiferaza ishtirokida amalga oshadi. Bakteriyalar bir sekundda 100 kvant ajratadi. Meduzalardagi B.da kislorod sarf etilmaydi va lyuminessensiya maxsus oqsil—ekvarinning kalsiy ionlar bilan taʼsirlashishi natijasida sodir boʻladi. Hasharotlar (mas, yaltiroq qoʻngʻiz) B. lyutsiferin, ATF, magniy ionlari va kislorod ishtirokida maxsus ferment—lyutsiferaza taʼsirida amalga oshadi. Radioelektronika erishgan muvaffaqiyatlar tufayli B.ning bioxemilyuminessensiya tipi — oʻta zaif nur tarqatish hodisasi kashf etildi. Bioxemilyuminessensiya odatda toʻqimalarda toʻyinmagan yogʻ kislotalarining pereksli oksidlanish jarayonida spontan tarzida yuzaga keladi. B. hosil qiluvchi moddalarning joylashgan oʻrniga binoan B. ham hujayra ichida yoki undan tashqarida yuzaga keladi. B. baʼzi organizmlar uchun signal, oʻljani jalb qilish yoki dushman koʻzini qamashtirish vositasi, bakteriyalarda oksidlanish orqali kechadigan fosforlanish jarayoni tezligini boshqaruvchi omil sifatida ahamiyatga ega. Baʼzi bir olimlarning fikricha, lyuminessensiya anaerob bakteriyalarda kislorodning zaharlash taʼsiridan xalos boʻlish vositasi hisoblanadi. Biolyuminessensiya ishlarida B.ni qayd etishga asoslangan metodlar uning tarkibiy qismlari (mas, ATF, FMN, NADN, kalsiy ionlari va boshqalarning eritmalardagi konsentratsiyasi)ni aniqlashda oʻta sezgir metod sifatida ish beradi. Toʻqimalarning fiziologik holati, hayotchanligi, zararlanish darajasi, koʻchirib oʻtkazilgan aʼzolarning organizm tomonidan rad etilishi yoki qabul qilinishi biosferaning har xil ksenobiotiklar, shu jumladan kanserogenlar bilan ifloslanish darajasini nazorat qilish hamda baʼzi bir xastaliklarni aniqlash maqsadida B. metodi katta ahamiyatga ega.

Adabiyotlar

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil