Kontent qismiga oʻtish

Biblioterapiya

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Biblioterapiya (kitob terapiyasi, oʻqish terapiyasi, sheʼriyat terapiyasi yoki terapevtik hikoyalar) — hikoya yoki muayyan matnlarni oʻqishni oʻz ichiga olgan ijodiy sanʼat terapiyasi. U insonning kitoblar, sheʼrlar va boshqa yozma soʻzlarning mazmuniga munosabatidan terapiya sifatida foydalanadi. Biblioterapiya yozma terapiya bilan qisman mos keladi va koʻpincha u bilan birlashtiriladi.[1][2]

Ijodiy sanʼat terapiyasidan farqli oʻlaroq, biblioterapiya qoʻllab-quvvatlovchi psixoterapiya boʻlib, unda tanlangan standart qoʻllanmani oʻqish orqali his-tuygʻularni tartibga solish koʻnikmalari xulq-atvor terapiyasi yoki kognitiv terapiya usullari orqali olinadi.[3] Buning uchun ikkita mashhur kitob zarur. Kognitiv terapiya uchun The Feeling Handbook[4] va xulq-atvor terapiyasi uchun depressiyangizni nazorat qiling.[5] Kognitiv xulq-atvor terapiyasi (CBT) bilan solishtirganda ushbu psixoterapiyaning asosiy afzalliklari uning iqtisodiy samaradorligidir. Garchi murakkab taqdimotlar uchun CBT davolashning ijobiy natijalariga ega boʻlsada.[3][6] Kognitiv biblioterapiya uzoq davom etadigan taʼsirga ega boʻlgan,[4][3] yengil va oʻrta darajadagi depressiyani davolashda samarali ekanligi isbotlangan.[7] Shuningdek, alkogolga qaramlik, oʻz-oʻziga zarar etkazish, vahima va asab buzilishining alomatlarini kamaytirish haqida oddiy dalillar mavjud.[6]

Strukturaviy boʻlmagan va norasmiy biblioterapiya ijodiy sanʼat terapiyasiga mos keladi, ehtimol kutubxonachi yoki tibbiyot mutaxassisi tomonidan qabul qilingan terapevtik qiymatga asoslangan oʻqish yoki faoliyat hamda tavsiyalarni oʻz ichiga oladi.[6] Ikkalasi oʻrtasidagi muhim farq-qoʻllab-quvvatlovchi psixoterapiya sifatida biblioterapiyada simptomlarni kamaytirishning koʻproq empirik qoʻllab-quvvatlanishidir.

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Biblioterapiya kutubxonashunoslikdagi eski tushunchadir.Yunon tarixchisi Diodor Sikulusning yozishicha, oʻzining Bibliotheca historica (Tarixiy kitoblar) monumental asarida Misr qiroli Ramzes II tomonidan kitoblar saqlanadigan qirollik palatasiga kirish eshigi tepasida bir ibora boʻlgan. Bu dunyodagi eng qadimiy kutubxona shiori hisoblangan boʻlib, „psῡcῆs ἰaτréῖon on“, tarjima qilinganda: „Ruh uchun shifo uyi“ deb yozilgan kutubxona shiori boʻlgan.[8] Rimlik Mark Avreliyning gʻayrioddiy faylasufi va shifokori Galen eramizning birinchi asrida tibbiyot kutubxonasini yuritgan, undan nafaqat oʻzi, balki oʻzining shifobaxsh suvlari bilan mashhur boʻlgan Rim kurorti — Asklepion maʼbadining xodimlari foydalangan dunyodagi birinchi shifoxona markazlaridan biri.[9] 1272-yilda Qohiradagi Al-Mansur kasalxonasida davolanish uchun Qur’on oʻqish buyurilgan.[10]

XIX asrning boshlarida Benjamin Rush kasalxonalarda „Bemorlarning oʻyin-kulgi va koʻrsatmalari“ uchun adabiyotlardan foydalanishni maʼqulladi.[11] XIX asrning oʻrtalariga kelib, Minson Galt II ruhiy muassasalarda biblioterapiyadan foydalanish haqida yozgan va 1900-yilga kelib kutubxonalar Yevropa psixiatriya muassasalarining muhim qismi edi.

Biblioterapiya atamasi — Samuel Makkord Kroters tomonidan 1916-yil avgustdagi Atlantic Monthly maqolasida kiritilganidan soʻng, u oxir-oqibat tibbiy leksikonga kirib bordi.[12] Birinchi jahon urushi davrida Kutubxona urush xizmati kutubxonachilarni harbiy gospitallarga joylashtirildi, ular bemorlarga kitoblar tarqatishdi va kasalxona shifokorlari bilan biblioterapiyaning yangi paydo boʻlgan „Ilmi“ni ishlab chiqishdi. Ular urushdan qaytgach, bu gʻoyalarni kasalxona kutubxonalarida amalga oshirishga harakat qildilar.[13] E.Ketlin Jons, Kasalxona kutubxonalari kitoblar seriyasining muharriri, Massachusets shtatidagi Maklin kasalxonasining kutubxona maʼmuri edi. Bu nufuzli asar dastlab 1923-yilda nashr etilgan, keyin 1939-yilda, keyin esa 1953-yilda yangilangan. Kashshof kutubxonachi Sadi Peterson Delaney 1924-yildan 1958-yilda vafotigacha Alabama shtatining Tuskegee shahridagi VA kasalxonasida oʻz ishida biblioterapiyadan foydalangan. Veteranlar maʼmuriyati kutubxonasi xizmati direktori Elizabet Pomeroy 1937-yilda VA kasalxonalarida biblioterapiya samaradorligi boʻyicha oʻz tadqiqotining natijalarini nashr etdi.[11] 1930-yillardan boshlab Birlashgan Qirollik ham shifoxona ham kutubxonalarida oʻqish terapiyasidan foydalanishda oʻsishni koʻrsata boshladi. London kutubxonasi kutubxonachisi Charlz Xagberg-Rayt 1930-yilda Britaniya imperiyasi Qizil Xoch konferensiyasida soʻzga chiqib, shifoxonalarda „Davolovchi tibbiyot“ning bir qismi sifatida biblioterapiyaning ahamiyati haqida gapirdi. Bundan tashqari, 1930-yildagi jamoat salomatligi konferensiyasining biblioterapiya haqidagi hisobotlari Britaniyaning Lancet jurnaliga kiritilgan.[14] 1920-yillarga kelib, biblioterapiya boʻyicha oʻquv dasturlari ham mavjud edi. Bunday treningni birinchilardan boʻlib Gʻarbiy Rezerv Universitetidagi Kutubxonalarda soʻngra Minnesota universiteti tibbiyot fakultetida dastur taklif qilgan.[11]

Kasalxonalar yetakchilik qilgan holda, Qoʻshma Shtatlarda biblioterapiya tamoyillari va amaliyoti rivojlandi. Birlashgan Qirollikda baʼzilar biblioterapiyani AQShdan ortda qolgan deb oʻylashdi. Joys Kouts „Library Association Record“ jurnalida yozishicha „Biblioterapiya imkoniyatlari hali toʻliq oʻrganilmagan“ deb hisoblashgan.[14] 1966-yilda Amerika kutubxonalar assotsiatsiyasining boʻlimi boʻlgan kasalxonalar va muassasalar kutubxonalari assotsiatsiyasi biblioterapiyaning taʼsiri kuchayib borayotganini eʼtirof etib, uning amaliy taʼrifini chiqardi. 1970-yillarda biblioterapiyadan foydalanish tarafdori Arlin Makkarti Xayns amaliyotga bagʻishlangan maʼruzalar va nashrlarga homiylik qiluvchi „Biblioterapiya davra suhbati“ni yaratdi.[15]

Taʼriflarni oʻzgartirish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻzining eng asosiy shaklida biblioterapiya odamlarga maʼlum bir vaqtda odamlar duch keladigan muammolarni hal qilishda yordam berish uchun kitoblardan foydalanish demakdir.[16] Bu mijozning hayotiy vaziyatiga mos keladigan oʻqish materiallarini tanlashdan iborat. Biblioterapiya shuningdek, „Oʻquvchi shaxsi va adabiyot oʻrtasidagi dinamik oʻzaro taʼsir jarayoni-shaxsiy baholash, moslashish va oʻsish uchun ishlatilishi mumkin boʻlgan oʻzaro taʼsir“ sifatida ham tushuntirilgan.[16] Kattalar uchun biblioterapiya -bu oʻz-oʻzini davolashning bir shakli boʻlib, unda tuzilgan materiallar qaygʻuni yengillashtiradigan vositadir.[12] Davolash konseptsiyasi insonning adabiyot va sanʼatdagi oʻz ifodalari orqali boshqalar bilan oʻzlashtirishga moyilligiga asoslanadi. Misol uchun ota-onasini yoʻqotgan boshqa bola haqidagi hikoyani oʻqigan bola dunyoda oʻzini nimasidir kamroq ekanini his qilishi yoki kayfiyati yomon odam kulguli asar oʻqishi bilan koʻngli yorishishi mumkin.

Vaqt oʻtishi bilan biblioterapiya tushunchasi kengayib, terapevtik aralashuvsiz oʻz-oʻziga yordam beradigan qoʻllanmalarni yoki mijozga kerakli katarsisni taʼminlaydigan filmni „Taʼriflaydigan“ terapevtni oʻz ichiga oladi.[17]

Kutubxona va axborot fanlari uchun onlayn lugʻat (2011) biblioterapiyani quyidagicha taʼriflaydi:[18] „:Ruhiy kasallik yoki hissiy bezovtalik bilan ogʻrigan bemorlarning tiklanishini osonlashtirish uchun moʻljallangan rejalashtirilgan oʻqish dasturida mazmuni asosida tanlangan kitoblardan foydalanish jarayoni ideal holda, uch bosqichda sodir boʻladi: tavsiya etilgan asarda maʼlum bir xarakterga ega boʻlgan oʻquvchining shaxsiy identifikatsiyasi, natijada psixologik katarsis paydo boʻladi, bu esa matnda taklif qilingan yechimning oʻquvchining oʻz tajribasiga mosligini oqilona tushunishga olib keladi. Oʻqitilgan psixoterapevt yordami tavsiya etiladi.“

Klinik foydalanish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

„Biblioterapiya“ atamasi birinchi marta 1916-yilda Semyuel Kroters tomonidan kiritilgan boʻlsa-da, xatti-harakatlarni oʻzgartirish va qaygʻuni kamaytirish uchun kitoblardan foydalanish oʻrta asrlarga borib taqaladigan uzoq tarixga ega boʻlgan. Terapevtik kontekstda qoʻllanilganda biblioterapiya badiiy va badiiy boʻlmagan materiallarni oʻz ichiga oladi. Badiiy biblioterapiya (romanlar, sheʼrlar) dinamik jarayon boʻlib, unda material oʻquvchining sharoitlaridan kelib chiqqan holda faol talqin qilinadi. Psixodinamik nuqtai nazardan, badiiy materiallar identifikatsiyalash, katarsis va tushunish jarayonlari orqali samarali boʻladi.[19][20] Hikoyadagi qahramon bilan identifikatsiya qilish orqali oʻquvchi oʻz muammolarini koʻrish uchun muqobil pozitsiyaga ega boʻladi. Xarakterga hamdard boʻlish orqali mijoz umidga ega boʻlish va hissiy taranglikni bartaraf etish orqali katarsis shaklini boshdan kechiradi. Natijada tushunchalar va xatti-harakatlarning oʻzgarishiga olib keladi.[12] Tasavvuriy sayohat va metaforalarning oʻziga xos tanlovi bilan ishlash[21] tarafdorlari daʼvo qilishlaricha, terapevtik hikoya yondashuvi muvozanatdan chiqqan xatti-harakatlar yoki vaziyatni yaxlitlik yoki muvozanatga qaytarish potentsialiga ega boʻladi. Bemorga agar u terapevt qahramonning muammolari haqida gapirayotgandek tuyulsa unga oʻz muammolari haqida gapirish undan koʻra osonroq boʻlishi mumkin. Tarafdorlarning fikriga koʻra, hikoya shakli tinglovchiga mavzu boʻyicha maʼruza oʻqish yoki toʻgʻridan-toʻgʻri murojaat qilish oʻrniga, xayoliy sayohatga chiqishga imkon beradigan shifo vositasini taklif qiladi.[22] Chunki bu holatda ular oʻzini erkin his etishadi hamda bor qaygʻularini, dardlarini xayolan his etishadi. Bunda ularga oʻz-oʻzini davolashda biblioterapiya bevosita yordam beradi.

1980—1990-yillarning boshlarida biblioterapiya keng qoʻllanadigan, ammo kam oʻrganilgan terapevtik jarayon edi. Shu bilan birga, koʻplab randomizatsiyalangan nazorat ostida sinovlar (RCT) biblioterapiyaning oʻziga qasddan zarar etkazish, obsesif-kompulsiv buzuqlik (OKB) vabulimiya nervoza, uyqusizlik kabi klinik sharoitlarga ijobiy taʼsirini hujjatlashtirdi. Tadqiqotda shuningdek, biblioterapiyani hissiy kasalliklar, spirtli ichimliklarga qaramlik, jinsiy disfunksiya, kuchli tushkunlik depressiya holatlari kabi koʻplab psixologik muammolarga aralashuv sifatida qoʻllab-quvvatlaydi. Keksa depressiyaga uchragan odamlar uchun psixoterapevtik muolajalarni yaqinda oʻrganishda biblioterapiya samarali yondashuv sifatida paydo boʻldi.[12]

Ruhiy salomatlik dasturlarida asosan giyohvandlik moddalarni suvisteʼmol qilishda biblioterapiyadan foydalanish Buyuk Britaniyadagi bemorlar uchun foydali ekanligi aniqlandi. Bu yerda biblioterapiya mashhur manba hisoblanadi.[6] Tadqiqotchilar biblioterapiya bilan davolash dasturlarini muvaffaqiyatli toʻldirishi va retsidivni kamaytirishi mumkinligini aniqladilar.[23]

Amerika Qoʻshma Shtatlarida Janubiy Florida universiteti tadqiqotchisi, Florida shtatining Tampa shahridagi ayollar (AOD) davolash markazi aholisi tomonidan foydalaniladigan biblioterapiya kutubxonasi uchun toʻplamni ishlab chiqish siyosatini qayta koʻrib chiqishga qaratilgan tadqiqot natijalarini nashr etdi. Bunda Tadqiqot Piter Kannon tomonidan ritorika va oʻqish terapiyasi boʻyicha doktorlik dissertatsiyasining bir qismi sifatida oʻtkazildi. Soʻngra dastlabki topilmalar shuni koʻrsatadiki, ushbu yangi model rezidentlarga davolanish uchun foydali boʻlgan kamroq hissiy qoʻzgʻatuvchi matnlardan foydalanadigan yangi biblioterapiya yoʻlini taklif qilishi mumkin ekanligini tadqiqot natijalari isbotlab berdi.[24]

Davolash ishlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Biblioterapiyaning affektiv davolash usullari. Affektiv davolash Kognitiv xulq-atvor terapiyasi (CBT) va vizual asoslangan materiallar yordamida amalga oshirilishiriladi. Affektiv biblioterapiya ishtirokchilarga yordam berishda badiiy adabiyotga tayaniladi. Hikoya xarakteriga hamdard boʻlish orqali mijoz umidga ega boʻlish va hissiy taranglikni bartaraf etish orqali katarsis shaklini boshdan kechiradi. Hikoyadagi holatlar va oʻquvchining shaxsiy muammolari oʻrtasida ham bogʻliqlik boʻlishi mumkin. Natijada, ushbu tushunchalarning hamda xatti-harakatlarning oʻzgarishiga olib keladi. CBT yordamida esa biblioterapiya asosan oʻz-oʻziga yordam beradigan kitoblarga tayanadi. Ular salbiy xatti-harakatlarni muqobil, ijobiy harakatlarni taklif qilish orqali tuzatishga yordam beradi. Vizual asoslangan materiallar. Masalan: grafik romanlarning ham taʼsirchan, ham CBT usullaridan foydalaniladi.

Kognitiv davolash

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kognitiv biblioterapiyadan erishilgan yutuqlar shuni koʻrsatadiki, kognitiv biblioterapiyaning eng muhim elementi bu terapevt bilan individual oʻzaro munosabatlar emas, balki dastur mazmuni hisoblanadi.[25] KBT yordamida biblioterapiya eng koʻp empirik tarzda sinovdan oʻtgan va yoʻnaltirilgan KBT adabiyotda eng keng tarqalgan metodologiya boʻlib koʻrinadi.[26] KBT kitoblarini tanlash juda muhim, chunki bozorda yordam berishga moʻljallangan koʻplab kitoblar mavjud. Shunday ekan eng yaxshi natijador kitobni tanlab isteʼmolchiga taqdim etish zarur. Pardekning kitob tanlash boʻyicha tahlili juda ibratli va uning koʻpgina mezonlari kutubxonachilarning axborot savodxonligi boʻyicha oʻrgatishlarini aks ettiradi. Bularga muallifning mavzu boʻyicha vakolati, davolash daʼvolari uchun taqdim etilgan empirik yordam turi, uning klinik samaradorligini sinab koʻrgan tadqiqotlar mavjudligi va boshqa kitoblarni qiyosiy koʻrib chiqish kiradi.

DavolashTaʼsiri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Biblioterapiyada asosan badiiy adabiyotdan foydalanish boʻyicha kognitiv oʻz-oʻziga yordam kitoblari bilan solishtirganda unchalik koʻp tadqiqotlar yoʻq.[27] Shunday ekan Shechtmanning soʻnggi ishi biblioterapiya uchun affektiv adabiyotlardan foydalanishni oʻrganishda muhim ahamiyatga ega. Shextman tajovuzkor oʻgʻil bolalar bilan maslahatlashish boʻyicha oʻz ishida bu bolalarda namoyon boʻladigan kamchiliklarni muhokama qilgan hamda hissiy qoʻzgʻalish belgilari, empatiyaning past darajasi va oʻzini ifoda etishda qiyinchiliklar bilan kechadigan affektiv buzilishlarni tasvirlaydi. Bemor muammoni oʻrganib chiqadi. Tushunchaga ega boʻladi va oʻzgarishga intiladi. Shechtman integrativ davolashdan, affektiv biblioterapiya usullaridan foydalangan holda terapevtik oʻzgarishlarga erishganini aniqladi. Shu bilan birga Shechtman empatiya va tushunishdagi yutuqlarni isbotlab bermoqda.[28]

Vizual davolash va grafik romanlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Grafik romanlar odatda uzunligi 100 va undan koʻp sahifalar boʻlgan uzun shaklli komikslardir. Ushbu kontekstda grafik romanlarni qoʻllash savodxonlik bilan kurashayotgan odamlarga materiallardan yaxshiroq foydalanish imkonini yaratadi. Soʻnggi 10 yil ichida ruhiy tushkunlik, giyohvand moddalarni suvisteʼmol qilish va PTSD kabi sogʻliqni saqlash mavzulariga bagʻishlangan oʻnlab grafik romanlar nashr etildi. Jamoat salomatligiga asoslangan komikslar asosan 1940-yillarda paydo boʻlgan. Eng qadimgi sogʻliqni saqlash komikslari oʻrtacha 12 sahifadan iborat boʻlgan. Bu esa oilalar uchun profilaktika koʻrsatmalariga qaratilgan edi. Biroq, soʻnggi 15 yil ichida janr rivojlandi va sogʻliqni saqlash grafik romanlar hozir odatda 150 sahifalarni oʻz ichiga olib, kattalarning jismoniy yoki ruhiy kasalliklar bilan erkin kurashishiga koʻproq eʼtibor qaratilmoqda.[29] Ushbu oʻzgarish ushbu materiallarni toʻplaydigan va baholaydigan tibbiyot mutaxassislarining eʼtiborini tortdi. Hozirda bir guruh shifokorlar, professorlar, rassomlar va bioetiklar Grafik Tibbiyot veb-saytini boshqaradilar va sogʻliqni saqlashda grafik romanlar va komikslardan foydalanishni muhokama qilish uchun yillik konferensiyani oʻtkazadilar.[30] Grafik romanlar savodxonlik va aloqa muammolari bilan kurashayotgan odamlar uchun samarali vosita ekanligini koʻrsatadigan keng koʻlamli tadqiqotlar mavjud.[31] Shuningdek, anʼanaviy savodxonlikni oʻrgatishda muammolarga duch kelgan populyatsiyalar bilan samarali ekanligi koʻrsatilgan.[32] Oʻrganishga qarshilik koʻp shakllarga ega boʻlishi mumkin. Ularning baʼzilari jinoiy adliya tizimi bilan shugʻullanadigan aholida boʻlishi mumkin. Grafik romanlar koʻpincha „Kitob oʻqishni hoxlamaydigan“ deb ataladigan guruhni, zavqlanish uchun oʻqishni tark etgan odamlarni jalb qilish uchun, ularni boʻsh vaqtini mazmunli oʻtkazish uchun ishlatiladi. Ushbu guruhlar aslida savodli boʻlishi mumkin boʻlsa-da, zavqlanish uchun oʻqiydigan odamlarda asosan doimiy ravishda soʻz boyligi va til koʻnikmalarini yaxshilaydi. Bu esa odamlarni qamoqdan keyin reabilitatsiya qilishga yordam beradi. Tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, grafik romanlar odatda disleksiya kabi anʼanaviy oʻrganish qobiliyatiga ega boʻlgan talabalar uchun qoʻllanadi. Shuningdek, ruhiy kasalligi boʻlgan odamlarga oʻzlarining hissiy kurashlarini boshqalarga tushuntirishda yordam berish uchun biblioterapevtik kontekstdan foydalanilganda samarali ekanligi koʻrsatilgan. Grafik romanlar, shuningdek, ushbu sohadagi mutaxassislar tomonidan ruhiy kasalliklar bilan bogʻliq kurashlarni tasvirlash uchun juda mos deb taʼriflangan.

Katta yoshdagilar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Biblioterapiya 2011-yilda Jennie Bolitho tomonidan kutubxonalar, sogʻliqni saqlash tashkilotlarida va keksalar uchun ijtimoiy aloqalar bilan bogʻliq holda oʻrganilgan. Jennie Bolitho uchuvchi oʻqish dasturini yaratdi. U yerda u asosan mahalliy qariyalar uchun yotoqxonada bir guruh ishtirokchilarga matnni ovoz chiqarib oʻqiydi. (U „oʻqishni tarbiyalash tajribasining bir qismi“ deb taʼriflagan.) Uning 12 haftalik dasturi yakunida bergan bahosi barcha javoblarni ijobiy deb taʼrifladi. Ishtirokchilar bu „guruhni sabrsizlik bilan kutmoqdalar. Chunki bu ularni oʻzlari haqida oʻylashga majbur qiladi va ularga oʻz kasalliklari va monotonligidan tashqari oʻylash uchun nimadir berdi“, deb izoh berdi".[33]

Bolalar terapiyasida foydalaning

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Biblioterapiya barcha yoshlar uchun muvaffaqiyatli boʻlishini taʼminlash uchun keng tadqiq qilinmagan. Hali hanuz uning koʻplab kamchiliklari bor. Ular orasida yoshar qiynalayotgan ayrim mavzular boʻyicha mavjud boʻlmagan adabiyotlar, koʻplab yoshlar oʻz muammolariga duch kelishganlar, oʻqishga tayyor emaslar. Shuningdek, oʻquvchilar va ota-onalar terapiyani odatda mudofaa bilan amalga oshiradilar.[34] Biblioterapiyadan foydalanishning qarshiligi bu asosan qatʼiyatsizlik, salbiy munosabat, tashvish, ruhiy tushkunlik, jinsiy disfunksiyalar va salbiy xatti-harakatlarga asoslangan.[34] Ota-ona yoki oʻqituvchining bola hayotidagi muayyan muammoni aniqlashiga javoban emas, balki qiyin mavzularni oʻz ichiga olgan kitoblarni oldindan oʻqish targʻiboti olib borildi.[35] Biblioterapiya ortida turgan asosiy muammo bu terapiya qurilmasi ustida olib borilgan tadqiqotlarning yetishmasligidadir.

Biblioterapiyaning afzalliklari — yoshlarning muammolarini hal qilishga oʻrgatish, oʻquvchilarga masxara boʻmaslik, tengdoshlarini masxara qilish, qoʻrquv, jinsiy hayotdagi oʻzgarishlar, tashvish va oʻlimni yengishga yordam berishni oʻz ichiga oladi.[34] Biblioterapiya va uning taʼsiri boʻyicha cheklangan tadqiqotlarga qaramay, koʻplab oʻqituvchilar muvaffaqiyat va oʻz-oʻzini anglashning yaxshilanganligini koʻrsatdilar.

Amalga oshirish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Biblioterapiya faqat oʻqishdan iborat boʻlishi yoki u muhokama, oʻyin faoliyati bilan toʻldirilishi mumkin. Boladan kitobda koʻrsatilgan sahna koʻrinishni chizishini soʻralishi yoki kitobdagi maʼlum bir qahramon bilan umumiylik seziladimi? sezilmayabdimi soʻrashi mumkin. Kitobdan bolani muhokama qilishda ikkilanib qolgan mavzularni chizish uchun foydalanish mumkin.

Zarur boʻlganda biblioterapiya asosan dastlab mavjud matnlardan foydalangan. Bolaga tegishli boʻlgan muayyan mavzuga bagʻishlangan adabiyotlar manba materiallarini taqdim etdi. (Masalan, „Romeo va Julietta“ odatda 8-9-sinfda oʻqiladi. Chunki Romeo 15 yoshda va Juliet 13 yoshda. Oʻsha yoshdagi oʻquvchilar ular bilan tanishishlari mumkin. Yaqinda vaziyatga qaratilgan matnlarni topishi mumkin boʻladi. Masalan, Berenstain Ayiqlarining koʻp kitoblari muayyan xatti-harakatlar va muayyan vaziyatlarga javob berishga qaratilgan.

Biblioterapiyaning ikkita shakli mavjud boʻlib. Ular klinik va rivojlanish shakllaridir. Klinik biblioterapiya terapevtik sharoitda faqat malakali xodimlar tomonidan qoʻllanadi. Rivojlanish biblioterapiyasi muammo paydo boʻlishidan oldin foydalanish uchun foydali vositadir. Rivojlanish biblioterapiyasi bolalar yoshidagi daxshatli tushlar kabi muammolar uchun foydali boʻlishi mumkin. Rivojlantiruvchi biblioterapiya koʻpincha oʻqituvchilar yoki ota-onalar tomonidan qoʻllanadi. Ammo agar oʻqituvchi yoki ota-ona hal qilaolmaydigan muammo yuzaga kelsa, klinik biblioterapiya kerak boʻladi.[36]

Koʻpgina terapevtik hikoyalar alohida individual ehtiyojlar uchun yozilgan boʻladi. Ammo amaliyotchilar guruh va jamoalar qiyinchiliklarga duch kelganda psixologik barqarorlikni oshirish uchun ham foydalanadilar.Bunga misol qilib terapevtik hikoyalar inklyuziv sinf va mehnat jamoalarini yaratishda rol oʻynashi mumkin.[37] Terapevtik hikoyalar baʼzan „Shifobaxsh hikoyalar“ deb ham ataladi. Chunki ular inson hissiyotlarini normal holatga keltiradi. Qoʻshma Shtatlarda Milliy hikoyalar tarmogʻida „Healing Story Alliance“ deb nomlangan maxsus qiziqish guruhi mavjud.

Sinfxonada

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Boshlangʻich sinfda biblioterapiyani amalga oshirish oʻquvchilar uchun ham, oʻqituvchilar uchun ham juda foydali boʻlishi mumkin. Oʻz sinfida biblioterapiyadan foydalanadigan oʻqituvchilar ham ular taʼlim berayotgan oʻquvchilari haqida koʻp narsalarni bilib olishadi.[38] Oʻqituvchilar biblioterapiya amaliyotchisi sifatida tegishli oʻqish materiallarini tanlaydilar. Ularni oʻz-oʻzini anglash, muammolarni hal qilish koʻnikmalarini rivojlantirish, istiqbolni tanlash va muammolarni tushunishda yordam berish uchun ularni individual yoshlarning ehtiyojlariga moslashtiradilar. Materiallar „Har qanday savodxonlik faoliyati, jumladan oʻqish (badiiy adabiyot yoki sheʼriyat), ijodiy yozish yoki hikoya qilish“ni oʻz ichiga olishi mumkin.[39] Sinfdagi ehtiyojlariga mos adabiyotlarni tanlagan oʻqituvchilar bolaga „Hikoya qahramoni“ bilan taʼminlashi mumkin. Bu esa bolaga oʻzini tushunishga yordam beradi.[38] Sinfdagi hikoya vaqti va boshqariladigan muhokama oʻquvchilarga „Boshqa bolalarning muammolaridan xabardor boʻlishga va hamdardlikni rivojlantirishga imkon beradi“.[38]

„Ikkita kitob oʻqib, meni ertalab yoz“[40] nomli maqolasida mualliflar oʻqituvchilar oʻquvchilarning terapevtik jarayon jamoaning ajralmas qismi ekanligini taʼkidlaydilar. Bolani biror narsa bezovta qilayotganini birinchi boʻlib oʻqituvchi payqashi kerak. Shuningdek oʻqituvchilarni boshqa mutaxassislarning tavsiyalarini bajaradigan, maʼlum bir yoshlarning farovonligi yoki sinfida muvaffaqiyat qozonishini taʼminlash uchun zarur boʻlgan turar joyni taklif qiladigan agentlar deb atalganligini taʼkidlaydi. Inklyuziv sinflarda oʻqituvchi va butun sinf oʻquvchilarning ehtiyojlarini toʻgʻridan-toʻgʻri yoki bilvosita qondirishda katta rol oʻynaydi. Biblioterapiya sinfidagi oʻquvchilarga yuzaga kelishi mumkin boʻlgan ijtimoiy va hissiy qiyinchiliklarni yengishda yordam beradigan koʻnikmalarni oʻrganishga yordam beradi.[40][41] Kitoblar hamda oʻqish yoshlar hayotining ajralmas qismidir. Kitoblar orqali „Bolalarning oʻzlari oʻz davri, mamlakati, tashvishlari aksini koʻra oladilar hamda toʻgʻri yozilgan realistik badiiy adabiyotlar har doim oʻquvchilarga oʻzini va boshqalarni chuqurroq tushunishga yordam beradi“.[40]

Oʻqituvchilar uchun bosqichlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Biblioterapiya asosan 3 ta tan olingan bosqichdan iborat. 1.Identifikatsiya, 2.Katarsis, 3.Tushuncha.[19][20] Identifikatsiya — bu oʻquvchining oʻzini adabiy asardagi xarakter yoki vaziyat bilan bogʻlashi. Katarsis-bu oʻquvchi adabiy asar qahramonlarining koʻplab fikrlari va his-tuygʻularini baham koʻrishi, tushunishi, oʻquvchi ularning xarakter yoki vaziyatiga bogʻliqligini anglab, shaxsiy muammolarini samaraliroq hal qilishni oʻrganadi.[16] Adabiy asarlar oʻqituvchilarga oʻz sinfi yoki alohida oʻquvchi uchun toʻgʻridan-toʻgʻri yoki bilvosita shugʻullanadigan muayyan muammoni aniqlash imkonini beradi. Masalan: alohida ehtiyojga ega boʻlgan oʻquvchi sinfda bir xil ehtiyojlarga ega boʻlgan qahramonni oʻz ichiga olgan kitoblar oʻquvchilarga surunkali kasallik bilan yashashga yordam beradi. Yoʻnaltirilgan muhokama orqali ular oʻz fikrlari va tashvishlarini ogʻzaki bayon qilishlari mumkin.[42] Ushbu mashq sinfdoshiga qanday qilib samarali yordam berish masalasini tushunishga yordam beradi.[43] Biblioterapiya „Maʼnolarni belgilamaydi va bu toʻgʻridan-toʻgʻri oʻqitish shakli emas. Bu koʻproq bolalarga donolik va idrokni ochish uchun taklif va ruxsatdir. Aks holda soʻndirilishi mumkin“.[39]

Biblioterapiya bilan shugʻullanadigan yoki undan foydalanishi kerak boʻlgan oʻqituvchilar asosan oʻzlarining shtat yoki viloyat koʻrsatmalari bilan bogʻlanishlari mumkin. Sinf oʻqituvchilari uchun keng tarqalgan muammo bu. Toʻgʻri kitobni topish va baʼzi izohli bibliografiyalar internetda, oʻquv dasturlarida, nashrlarida mavjud boʻlsa-da, barcha masalalar koʻrib chiqilmaydi.[40] Oʻqituvchi oʻzining kitobini topishi kerak boʻlishi mumkin.Bunda oʻqituvchi oʻquvchiga tez taʼsir qiladigan kitobni tanlashi zarur. Bunda quyidagi baholash tizimi taklif etiladi:

Hikoya oddiy, tushunarli, qisqa, takrorlanmaydigan va ishonarlimi? Yoki yoʻq. U tegishli oʻqish darajasi va rivojlanish darajasidami? Yoki yoʻq.Hikoya tegishli his-tuygʻular, ehtiyojlar, qiziqishlar va maqsadlarga mos keladimi? Yoki yoʻq. Bu madaniy xilma-xillikni, gender inklyuzivligini va tajovuzga nisbatan sezgirlikni namoyish etadimi? Yoki yoʻq.Qahramonlarni yengish qobiliyatini namoyon qiladimi va muammoli vaziyatni hal qilishni koʻrsatadimi?"[40]

Foydalanish uchun qadamlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Biblioterapiyani yoshlar duch kelishi mumkin boʻlgan muammolarni hal qilishda samaraliroq hal qiladigan qadamlar mavjud. Jumladan muammo boʻyicha talaba bilan yordam, ishonch, ishonchni rivojlantirish, terapiyani amalga oshirishda yordam beradigan boshqa maktab xodimlarini aniqlash, talabaning ota-onasi yoki vasiylari tomonidan qoʻllab-quvvatlash, yoshlar duch kelayotgan muammoni aniqlash va oʻqituvchi nima uchun uni hal qilishga yordam berishni xohlashini aniqlash, yoshlarga muammoni yengishga yordam beradigan maqsadlarni yaratish, muayyan muammoni hal qilishda yordam beradigan kitoblarni tadqiq qilish, kitob bilan tanishtirish oʻqish faoliyatini oʻz ichiga olgan va kitobning oʻquvchiga taʼsiri va muvaffaqiyatini baholash bilan shugʻullanadigan barcha odamlarga bu borada qattiq shoʻgʻillanishi kerak.[34] Bunda ular oʻquvchi yoshlarimizni ruhiy holatini bir ancha yaxshilashga yordam beradi.

Maʼlumotnomalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Gillam, Tony (2018), „Creative Writing, Literature, Storytelling and Mental Health Practice“, Creativity, Wellbeing and Mental Health Practice (inglizcha), Cham: Springer International Publishing: 101–116, doi:10.1007/978-3-319-74884-9_7, ISBN 978-3-319-74883-2, qaraldi: 6-may 2022-yil{{citation}}: CS1 maint: date format ()
  2. ↑ Rottenberg, Biri (2-yanvar 2022-yil). „Bibliotherapy as an integrative psychotherapeutic channel“. Journal of Poetry Therapy. 35-jild, № 1. 27–41-bet. doi:10.1080/08893675.2021.2004371. ISSN 0889-3675.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Gualano, M.R.; Bert, F.; Martorana, M.; Voglino, G.; Andriolo, V.; Thomas, R.; Gramaglia, C.; Zeppegno, P.; Siliquini, R. (2017-yil dekabr). „The long-term effects of bibliotherapy in depression treatment: Systematic review of randomized clinical trials“. Clinical Psychology Review. 58-jild. 49–58-bet. doi:10.1016/j.cpr.2017.09.006. ISSN 0272-7358. PMID 28993103. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  4. ↑ 4,0 4,1 David Burns „Introduction“, . The Feeling Good Handbook. Plume, 1999 — pxvi-xxxii-bet. ISBN 9780452281325. 
  5. ↑ M., Lewinsohn, Peter. Control your depression. Simon & Schuster, 1986. ISBN 0-671-76242-7. OCLC 1110809226. 
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Fanner, D.; Urquhart, C. (2008). „Bibliotherapy for mental health service users Part 1: a systematic review“. Health Information & Libraries Journal. 25-jild, № 4. 237–252-bet. doi:10.1111/j.1471-1842.2008.00821.x. PMID 19076670.
  7. ↑ Smith, N.M.; Floyd, M.R.; Jamison, C.; Scogin, F. (1997). „Three year follow up of bibliotherapy for depression“. Journal of Consulting and Clinical Psychology. 65-jild, № 2. 324–327-bet. doi:10.1037/0022-006X.65.2.324. PMID 9086697.
  8. ↑ Lutz, C. (1978). „The oldest Library Motto: ψῡχῆς Ἰατρεῖον“. The Library Quarterly. 48-jild, № 1. doi:10.1086/629993. JSTOR 4306897.
  9. ↑ Basbanes, N.. Patience and fortitude. New York: Harper Collins, 2001. ISBN 9780060196950. 
  10. ↑ Rubin, R.J.. Using bibliotherapy: A guide to theory and practice, Phoenix, Oryx Press, 1978. ISBN 9780912700076. 
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 McCulliss, D. (2012). „Bibliotherapy: Historical and research perspectives“. Journal of Poetry Therapy. 25-jild, № 1. 23–38-bet. doi:10.1080/08893675.2012.654944.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 McKenna, G.; Hevey, D.; Martin, E. (2010). „Patients' and providers' perspectives on bibliotherapy in primary care“ (PDF). Clinical Psychology & Psychotherapy. 17-jild, № 6. 497–509-bet. doi:10.1002/cpp.679. PMID 20146202. 2017-11-15da asl nusxadan (PDF) arxivlandi. Qaraldi: 2016-09-10.
  13. ↑ Mahoney. „From Library War Service to Science: Bibliotherapy in World War I“. Books as Medicine: Studies in Reading, Its History, and the Enduring Belief in Its Power to Heal (2017).
  14. ↑ 14,0 14,1 Clarke, J.M. „Reading therapy – an outline of its growth in the UK“, . Reading Therapy Jean M. Clarke: . Lindon: Library Association, 1984 — 1–15-bet. ISBN 9780853656371. 
  15. ↑ American Library Association (n.d.). „Bibliotherapy“ (17-dekabr 2012-yil).
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Lehr, Fran. (1981). Bibliotherapy. Journal of Reading, 25 (1), 76-79
  17. ↑ Pardeck, J.T.. Using Bibliotherapy in Clinical Practice: A Guide to Self-Help Books. Westport: Greenwood Press, 1993. 
  18. ↑ Joan M. Reitz. "Bibliotherapy". Online Dictionary for Library and Information Science. http://www.abc-clio.com/ODLIS/odlis_b.aspx. Qaraldi: 9-sentabr 2016-yil. 
  19. ↑ 19,0 19,1 „Maximize Your Experience With Books: The Four-Stage Process of Bibliotheraphy“. Savvy History (21-aprel 2019-yil). Qaraldi: 2-mart 2022-yil.[sayt ishlamaydi]
  20. ↑ 20,0 20,1 Canty. „Bibliotherapy: Its Processes and Benefits and Application in Clinical Developmental Settings“. University College London (8-fevral 2017-yil). Qaraldi: 2-mart 2022-yil.
  21. ↑ „The Mystery And Magic Of Metaphor“ (inglizcha). National Storytelling Network's Healing Story Alliance Special Interest Group (27-oktabr 2014-yil). 3-sentabr 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18-sentabr 2017-yil.
  22. ↑ „The power of a story“ (inglizcha). Ballina Shire Advocate. Qaraldi: 18-sentabr 2017-yil.
  23. ↑ Schutt, R. K.; Deng, X.; Stoehr, T. (2013). „Using bibliotherapy to enhance probation and reduce recidivism“. Journal of Offender Rehabilitation. 52-jild, № 3. 181–197-bet. doi:10.1080/10509674.2012.751952.
  24. ↑ Cannon, Peter (2018). „Rethinking bibliotherapy: A neurorhetoric narratology model for addiction treatment“. Health Information & Libraries Journal. 35-jild, № 4. 331–335-bet. doi:10.1111/hir.12239. PMID 30499173.
  25. ↑ Cuijpers, P.; Donker, T.; van Straten, A.; Li, J.; Andersson, G. (2010). „Is guided self-help as effective as face-to-face psychotherapy for depression and anxiety disorders? A systematic review and meta-analysis of comparative outcome studies“ (PDF). Psychological Medicine. 40-jild, № 12. 1943–1957-bet. doi:10.1017/S0033291710000772. PMID 20406528. 2017-05-10da asl nusxadan (PDF) arxivlandi. Qaraldi: 2022-08-11.
  26. ↑ Pardeck, J. T. (1991). „Using books in clinical practice“. Psychotherapy in Private Practice. 9-jild, № 3. 105–119-bet.
  27. ↑ Detrixhe, J. J. (2010). „Souls in jeopardy: questions and innovations for bibliotherapy with fiction“. Journal of Humanistic Counseling, Education and Development. 49-jild, № 1. 58-bet. doi:10.1002/j.2161-1939.2010.tb00087.x.
  28. ↑ Shechtman, Z.; Nir-Shfrir, R. (2008). „The Effect of Affective Bibliotherapy on Clients' Functioning in Group Therapy“. International Journal of Group Psychotherapy. 58-jild, № 1. 103–117-bet. doi:10.1521/ijgp.2008.58.1.103. PMID 18211216.
  29. ↑ Schneider, E (2014). „Quantifying and Visualizing the History of Public Health Comics“ (Wayback Machine saytida 29-oktabr 2019-yil sanasida arxivlangan). A session given at the 2014 iConference, Berlin, Germany.
  30. ↑ „Graphic Medicine“.
  31. ↑ Schneider, R. „Graphic novels boost interest in reading among students with disabilities“. Indiana University (6-sentabr 2005-yil). 2006-yil 9-yanvarda asl nusxadan arxivlangan.
  32. ↑ Snowball, C. (2005). „Teenage reluctant readers and graphic novels“ (PDF). Young Adult Library Services. 3-jild, № 4. 43–45-bet. 2016-09-15da asl nusxadan (PDF) arxivlandi. Qaraldi: 2022-08-11.
  33. ↑ Bolitho, Jennie (2011-yil iyun). „Reading into wellbeing: bibliotherapy, libraries, health and social connection“. Australasian Public Libraries and Information Services. 24-jild, № 2. Qaraldi: 19-iyun 2022-yil. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 34,3 Prater, Mary Anne; Johnstun, Marissa; Dyches, Tina Taylor; Johnstun, Marion (2006). „Using Children's Books as Bibliotherapy for At-Risk Students: A Guide for Teachers“. Preventing School Failure. 50-jild, № 4. 5–13-bet. doi:10.3200/PSFL.50.4.5-10.
  35. ↑ Maeve Visser Knoth. „What Ails Bibliotherapy?“. The Horn Book (24-may 2006-yil). Qaraldi: 9-sentabr 2016-yil.
  36. ↑ Schlichter, C. L., & Burke, M. (1994). Using books to nurture the social and emotional development of gifted students. Roeper Review, 16 (4), 280-283. https://doi.org/10.1080/02783199409553598
  37. ↑ The Role of Bibliotherapy and Therapeutic Storytelling in Creating Inclusive Classroom Communities, 2017, IGI Global, Chapter 16, page 37
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 Katrina Graham Short. „"Hey Wait! I Think I've Read about Something Like That!" Using Bibliotherapy to Help Teenagers Cope with Issues in Their Lives“. Yale National Initiative. Qaraldi: 23-aprel 2022-yil.
  39. ↑ 39,0 39,1 Berns, C. F. (2004). „Bibliotherapy: Using books to help bereaved children“. OMEGA: Journal of Death and Dying. 48-jild, № 4. 321–336-bet. doi:10.2190/361D-JHD8-RNJT-RYJV.
  40. ↑ 40,0 40,1 40,2 40,3 40,4 Maich, K.; Kean, S. (2004). „Read two books and write me in the morning! bibliotherapy for social emotional intervention in the inclusive classroom“ (PDF). TEACHING Exceptional Children Plus. 1-jild, № 2.
  41. ↑ Fraga. „How Bibliotherapy Can Help Students Open Up About Their Mental Health“. KQED (13-iyun 2018-yil). Qaraldi: 23-aprel 2022-yil.
  42. ↑ Amer, K. (1999). „Bibliotherapy: Using fiction to help children in two populations discuss feelings“. Pediatric Nursing. 25-jild, № 1. 91–95-bet. PMID 10335256.
  43. ↑ Iaquinta, A.; Hipsky, S. (2006). „Practical bibliotherapy strategies for the inclusive elementary school classroom“. Early Childhood Education Journal. 34-jild, № 4. 209–213-bet. doi:10.1007/s10643-006-0128-5.

Bibliografiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qoʻshimcha adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Cornett, Claudia E. Bibliotherapy: the right book at the right time. Bloomington, Indiana: Phi Delta Kappa Educational Foundation, 1980. 
  • Glavin, Calla E. Y.; Montgomery, Paul (2017). „Creative bibliotherapy for post-traumatic stress disorder (PTSD): a systematic review“. Journal of Poetry Therapy. 30-jild, № 2. 95–107-bet. doi:10.1080/08893675.2017.1266190. ISSN 0889-3675.
  • Betzalel, Nurit; Shechtman, Zipora (2017). „The impact of bibliotherapy superheroes on youth who experience parental absence“. School Psychology International. 38-jild, № 5. 473–490-bet. doi:10.1177/0143034317719943. ISSN 0143-0343.
  • Gualano, M. R.; Bert, F.; Martorana, M.; Voglino, G.; Andriolo, V.; Thomas, R.; Gramaglia, C.; Zeppegno, P.; Siliquini, R. (2017). „The long-term effects of bibliotherapy in depression treatment: Systematic review of randomized clinical trials“. Clinical Psychology Review. 58-jild. 49–58-bet. doi:10.1016/j.cpr.2017.09.006. ISSN 0272-7358. PMID 28993103.
  • Pardeck, John T. Using books in clinical social work practice: a guide to bibliotherapy. London; New York: Routledge, 2013. ISBN 978-1-317-82670-5. Qaraldi: 16-oktabr 2021-yil. 

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Biblioterapiya&oldid=5244710" dan olindi