Amerika Qoʻshma Shtatlari tarixi

Qoʻshma Shtatlarning hududiy oʻsishi, 1810-1920 yillar

Amerika Qoʻshma Shtatlari hududining tarixi taxminan miloddan avvalgi 15-mingyillikda Amerikaga birinchi odamlarning koʻchib kelishi bilan boshlanadi. Koʻplab mahalliy madaniyatlar shakllandi. Amerikaning Yevropa davlatlari tomonidan mustamlaka oʻlkaga aylantirilishi XV asrning oxirida boshlangan, ammo keyinchalik Amerika Qoʻshma Shtatlarining mustamlakasiga aylangan davlatlar 1600-yildan keyin joylashtirildi. 1760-yillarga kelib, oʻn uchta Britaniya mustamlakalari 2,5 million kishini oʻz ichiga olgan va Appalachi togʻlarining sharqida joylashgan Atlantika sohili boʻylab davlatlari tashkil etilgan. Fransiyani magʻlubiyatga uchratgandan soʻng, Britaniya hukumati mustamlakachilarning yangi soliq turlarini maʼqullashi kerakligi haqidagi konstitutsiyaviy muzokarani rad etib, yangi soliq turlarini, yaʼni Marka soligʻini joriy etdi. Ushbu soliqlarga, ayniqsa 1773-yildagi Boston choy bazmiga qarshilik koʻrsatish parlamentning oʻzini oʻzi boshqarish organlarini tugatish uchun jazo qonunlarini ishlab chiqarishiga olib keldi. 1775-yilda Massachusets shtatida qurolli mojaro boshlandi.

1776-yilda Filadelfiyada Ikkinchi kontinental kongressda mustamlaka davlatlar „Qoʻshma Shtatlar“ deb oʻz davlatlarining mustaqilligini eʼlon qilishdi. Boʻlib oʻtgan inqilobiy urushda yutgan General George Washington tomonidan davlat boshqariladigan boʻldi. 1783-yilgi tinchlik shartnomasi yangi davlatning chegaralarini belgilab berdi. Konfederatsiya Maqolalarida markaziy hukumat tashkil etilgan, ammo u barqarorlikni taʼminlashda samarasiz edi, chunki u soliq yigʻa olmadi va boshqaruvchi xodimi yoʻq edi. Konventsiya 1789-yilda yangi Konstitutsiya ishlab chiqdi yozdi va huquqlarni kafolatlash uchun „Huquqlar toʻgʻrisidagi Bill “ ga 1791-yilda qoʻshildi. Birinchi prezident Washington, Aleksandr Hamilton esa uning bosh maslahatchisi sifatida kuchli markaziy hukumat yaratildi. 1803-yilda Fransiyadan Luiziana hududini sotib olish AQShning hajmini ikki baravar oshirdi. 1783-yilgi Parij shartnomasiga koʻra, Buyuk Britaniya AQSH mustaqilligini rasman tan oldi. Ammo 1815-yilgi Ikkinchi Angliya-Amerika urushi tugaguniga qadar u AQSh armiyasiga qarshilik koʻrsatgan ittifoqdosh hind qabilalarini qoʻllab-quvvatlashda davom etdi.

Qoʻshma Shtatlarning asosiy hududi 1912-yilga kelib, uning kontinental qismida soʻnggi shtat — Arizona tashkil etilganda shakllangan. Bu vaqtga kelib, Alyaska va Gavayi shtatlari hududi allaqachon Qoʻshma Shtatlarga tegishli edi. Ular 1959-yilda Ittifoqqa shtat sifatida qabul qilingan.

AQSh Konstitutsiyasining asosini 1788-yilda tasdiqlangan norma tashkil etadi. Qoʻshma Shtatlarda konstitutsiyaviy qonunni qoʻllab-quvvatlovchi eng yuqori organ Oliy suddir. Keyinchalik, asosiy qonunga qullikni taqiqlovchi (AQSh Konstitutsiyasiga oʻn uchinchi tuzatish, 1865-y) va ayollarga ovoz berish huquqini beruvchi bir qator tuzatishlar amalga oshirildi (Oʻn toʻqqizinchi tuzatish, 1920-y). Qullikning bekor qilinishi 1861-1865-yillarda davlatning qulashiga va fuqarolar urushiga sabab boʻlgan. Shuningdek, qulikning bekor boʻlishi koʻplab fuqarolar va Amerika janubining keng hududlari manfaatlariga taʼsir koʻrsatadigan ogʻriqli jarayon edi. Undan keyin uzoq davom etgan qayta qurish davri boshlandi. Qoʻshma Shtatlar irqiy segregatsiya hukmron boʻlgan davlat boʻlib qoldi.

Fuqarolar urushidan keyin Qoʻshma Shtatlar jadal iqtisodiy oʻsishni, turmush darajasini oshirishni va progressivlik davrini boshdan kechirdi. U 1929-yilda Buyuk Depressiya boshlanishi bilan yakunlandi. Hukumat tomonidan koʻrilgan chora-tadbirlar iqtisodiy tanazzul davrida jabr koʻrgan fuqarolarni qoʻllab-quvvatladi, bu AQShda farovonlik davlatini yaratishda yangi bosqich boʻldi. Amerika iqtisodiyotining tiklanishiga hukumatning harbiy farmoyishlari yordam berdi, bu Ikkinchi jahon urushi va keyin Sovuq urush boshlanishi bilan keskin kuchaydi, bu esa Qoʻshma Shtatlarning jahonda eng kuchli davlatiga aylanishiga olib keldi.

Amerikaning ilk tarixi (1607-yilgacha)

Birinchi amerikaliklar

Ilk odamlar Amerikada taxminan 15 ming yil oldin paydo boʻlgan. Ular muzlagan yoki sayoz Bering boʻgʻozi orqali Alyaskaga kelishgan. Pensilvaniya universiteti genetigi Teodor Shyurrning hisob-kitoblariga koʻra, mitoxondrial B haplogruppasining tashuvchilari Shimoliy Amerikaga 24 ming yil oldin kelgan. T.Shyurr va S.Sherri mitoxondriyal gaplogruppalarning A, B, C va D tashuvchilari migratsiyasi Xlovisdan oldin sodir boʻlgan.

Aydaxo shtatidagi Salmon daryosidagi (Kolumbiya havzasi) Kuper paromisining soʻnggi paleolit davriga oid topilgan ashyolar (sut emizuvchilar suyaklarining parchalari, yondirilgan koʻmir qoldiqlari) bundan 15-16 ming yil avvalgi davrga toʻgʻri keladi. Aydaxodan kelgan tosh asboblar Xokkaydo (Yaponiya) orolidagi Kami-Shirataki 2 (Kamishirataki 2) paleolit davrining tugashiga oʻxshaydi. Bu shuni koʻrsatadiki, odamlar dastlab, Tinch okeani sohillari boʻylab Amerika qitʼasiga koʻchib oʻtishgan, ammo keyinchalik, Beringiyadan Kordilleran bilan hozirgi Dakotasgacha boʻlgan muzsiz yoʻlak (IFC) orqali oʻtishgan. Shimoliy Amerikaning materik qabilalari vaqti-vaqti bilan bir-birlari bilan jang qilishgan. Mashhur islandiyalik Viking Leif Eriksson Amerikani kashf qilib, uni Vinland deb atagan. Yevropaliklarning Amerikaga birinchi tashriflari tub aholi hayotiga hech qanday taʼsir koʻrsatmagan. Alyaskadagi Sevard yarim orolida, Keyp Espenberg hududida, Rising Whale shaharchasida 1 ming yillik bronza va temir qoldiqlari topildi, bu Sharqiy Osiyo aholisining Amerika (Alyaska) bilan aloqalarini koʻrsatadi.

Amerikaning yevropaliklar tomonidan kashf etilishi

Qitʼaning va butun insoniyatning tarixiy taqdirini oʻzgartirgan yevropaliklar tomonidan „Amerikani kashf etilishi“ 1492-yil oktyabr oyida Xristofer Kolumb tomonidan Ispaniya ekspeditsiyasining boshlanishida amalga oshirildi. Kolumb Virjiniya orollari va Puerto-Rikoni kashf etdi (ikkinchi ekspeditsiya 1493-yil). 1497-1498-yillarda kapitan J. Kabot Yangi Angliya qirgʻoqlariga yetib bordi. 1513-yilda ispan konkistadori Xuan Ponse de Leon Florida yarim orolini kashf etdi. Florida yarim orolida 1565-yilda Yevropaning birinchi doimiy mustamlakasi vujudga kelgan.

1524-yilda fransuz xizmatidagi florensiyalik Jovanni da Verrazano Qoʻrquv burnidan Nyufaundlendga suzib bordi. Bir yil oʻtgach, uning sayohati Estevan Gomes tomonidan takrorlandi. 1530-yillarning oxirida Hernando de Soto Missisipini kashf etdi va Arkanzas daryosi vodiysiga yetib keldi. 1540-1541-yillarda Fransisko Vaskes de Koronadoning Missuri daryosiga ekspeditsiyasi Koloradodagi Katta Kanyonning ochilishiga olib keldi.

Ingliz Uolter Rali qirolicha Yelizavetaga Amerika qirgʻoqlarida mustamlaka qurishni taklif qildi. 1584-yilda buning uchun rasmiy ruxsat oldi va 1584-yil 2-iyulda Outer Banks hududidagi Amerika qirgʻoqlariga yetib keldi. 1585-yil iyun oyida birinchi koloniyani tashkil etildi. 1586-yil bahorida Roanok koloniyasi tashkil etildi. Ammo, Roanok orolining atrofini oʻrganish, shuni koʻrsatdiki, bu hudud mustamlaka qilish uchun noqulay edi va shimoldan, Chesapeake koʻrfazi hududidan qulayroq qirgʻoq izlashga qaror qildi[.

1609-yilda Gollandiyaning Sharqiy Hindiston kompaniyasi xizmatida boʻlgan ingliz Genri Gudson Yangi Angliya qirgʻoqlarini oʻrgandi, Nyu-York bandargohiga tashrif buyurdi va uning nomi bilan atalgan daryo boʻylab suzib ketdi.

Manbalar

• Commager, Henry Steele. Documents of American History Since 1898, 8th Cantor: , 1988. 
• Engel, Jeffrey A.. America in the World: A History in Documents from the War with Spain to the War on Terror, 2014. 
• . The Spirit of 'Seventy-Six': The Story of the American Revolution as told by Participants Commager: , 1958. 
• History of American Presidential Elections, 1789–2008 Troy: , 2011.