AQShda turizm
Qoʻshma Shtatlardagi turizm — har yili millionlab xalqaro va mahalliy sayyohlarga xizmat koʻrsatadigan yirik sanoatdir. Chet elliklar AQShga tabiiy moʻjizalar, shaharlar, tarixiy diqqatga sazovor joylar va koʻngilochar joylarni koʻrish uchun tashrif buyurishadi. Amerikaliklar shunga oʻxshash diqqatga sazovor joylarni, shuningdek, dam olish va dam olish joylarini qidiradilar.
Qoʻshma Shtatlarda turizm XIX asr oxiri va XX asr boshlarida shahar turizmi koʻrinishida tez rivojlandi. 1850-yillarga kelib, Qoʻshma Shtatlarda turizm ham madaniy faoliyat, ham sanoat sifatida yaxshi shakllangan. Nyu York shahri, Los-Anjeles, Chikago, Boston, Filadelfiya, Vashington va San-Fransisko kabi AQSh ning barcha yirik shaharlari 1890-yillardan boshlab koʻplab sayyohlarni jalb qilgan[1]. 1915-yilga kelib, shahar sayohati amerikaliklarning idrok etishi va harakatlanishida sezilarli oʻzgarishlarni koʻrsatdi.
Sayohatni demokratlashtirish XX asrning boshlarida avtomobil sayohatda inqilob qilinganda sodir boʻldi. Xuddi shunday havo sayohatlarida ham 1945-1969-yillarda inqilob qilindi va bu Qoʻshma Shtatlardagi turizmga katta hissa qoʻshdi. 2013-yil fevral oyida AQShga sayohat qilayotgan xalqaro mehmonlar tomonidan sayohat va turizmga oid tovarlar va xizmatlar xaridlari 10,9 milliard dollarni tashkil etdi.
Amerika Qoʻshma Shtatlaridagi sayohat va turizm sanoati 2001-yil 11-sentabr xurujlaridan salbiy taʼsir koʻrgan birinchi iqtisodiy tarmoqlardan biri edi[2].
AQSHda turizm 29 shtatdagi uchta eng yirik ish beruvchilardan biri boʻlib, 2004-yilda 7,3 million kishi ish bilan taʼminlangan. 2018-yil holatiga koʻra Amerika Qoʻshma Shtatlari hukumati tomonidan tan olingan diqqatga sazovor joylar (NHL): Nyu-York shahri Qoʻshma Shtatlardagi eng koʻp tashrif buyuriladigan joy boʻlib, undan keyin Los-Anjeles, Orlando, Las-Vegas va Chikago turadi.
Sayyohlar Qoʻshma Shtatlarda boshqa mamlakatlarga qaraganda koʻproq pul sarflashadi, shu bilan birga, sayyohlar soni boʻyicha AmerikaFransiya va Ispaniyadan keyin uchinchi oʻrinda turadi[3]. Bu nomuvofiqlikni AQShda uzoqroq qolish bilan o'zgartirish mumkin.
XIX asr turizmi
[tahrir | manbasini tahrirlash]XIX oxiri va XX asr boshlarida Qoʻshma Shtatlarda shahar turizmining yuksalishi asosan shaharlar infratuzilmasiga bog'liq edi. 1870- va 1880-yillarga qadar paketli turlar mavjud emas edi. O'sha vaqtlardagi turli xil tadbirkorlar, mehmonxona xizmatchilari va qoʻriqchilari va temir yoʻl agentlaridan tortib rassomlar va yozuvchilargacha gullab-yashnayotgan turizm sanoatidan yaxshi foyda olishgan. Lokomotiv poezdlarning ixtiro qilinishi1800-yillarda odamlarni oson va tezda sayohat qilishga imkon berdi.
.jpg)
Qoʻshma Shtatlarda 1840-yilga kelib 2800 mil (4500 km) yoʻl qurib bitkazildi. 1860-yilga kelib AQShning sharqiy barcha yirik shaharlari temir yoʻl orqali bogʻlandi va 1869-yilga kelib birinchi trans-Amerika temir yoʻl aloqasi ishlari tugallandi. Yosemite bogʻi asr o'rtalarida ya'ni 1850-yillarning oxiri va 1860-yillarning boshlarida oʻz mintaqasining ekzotik moʻjizasini ifodalovchi joyni istagan tomoshabinlar uchun sayyohlik markazi sifatida ishlab chiqarildi[4]. Fotoapparatning ixtirosi sayyohlik agentliklari uchun quvonarli hodisa edi. Fotosurat birinchi marta turistik diqqatga sazovor joylarni rivojlantirishda muhim rol oʻynadi va turli diqqatga sazovor joylarni aks ettiruvchi yuzlab tasvirlarni tarqatish imkonini berdi.
Nyu York, Chikago, Boston, Filadelfiya, Vashington va San-Fransisko kabi AQSHning barcha yirik shaharlari 1890-yillarga kelib koʻplab sayyohlarni oʻziga tortgan. Nyu York aholisi 1840-yildagi 300 000 kishidan 1850-yilda 800 000 kishigacha oʻsdi. Chikagoda ham aholi 1840-yildagi 4000 kishidan 1870-yilga kelib 300 000 kishigacha keskin oʻsdi. Lugʻatlarda „turist“ soʻzi ilk bor 1800-yildan ishlatila boshlandi. Oʻshanda bu soʻz Yevropada yoki Nyu York va Nyu-Angliyada tabiiy moʻjizalar boʻylab sayohat qilganlarni nazarda tutgan[5]. XIX asrda Amerika shaharlarida shahar turizmining qisman rivojlanganligi Yevropadagiday minglab odamlarni jalb qiladigan arxitektura va sanʼatning yetishmasligi bilan bogʻliq edi. Amerika shaharlari hayrat yoki estetik zavq uygʻotish oʻrniga, tijoratchilik yoʻnalishiga oʻxshab odamlarni ranjitishga moyil edi. Baʼzi sayyohlarni yangi shaharlarning tez sur’atlar bilan oʻsishi hayratda qoldirdi: "Dunyoning paydo boʻlish jarayonini kuzatish, ham tabiiy, ham anʼanaviy dunyoning shakllanishi, " deb yozgan edi 1837-yilda ingliz yozuvchisi Garriet Martineau.
Amerika shaharlari rivojlanib borar ekan, aqli zaiflar, nogironlar va jinoyatchilarni joylashtirish va ularga gʻamxoʻrlik qilish uchun yangi muassasalar qurildi. 1817-yilda Hartford, Konnektikutdagi Amerika karlar maktabi, 1825-yilda Nyu York shtatining Ossining qamoqxonasi (hozirgi Sing Sing nomi bilan tanilgan), 1827-yilda Vezersfilddagi Konnektikut shtati qamoqxonasi, 1831-yilda Obern togʻidagi qabriston, 1831-yilda Perkins koʻrlar maktabi ochilgan. 1832-yilda, 1833-yilda Vuster davlat gospitali tashkil etilgan. Ushbu muassasalar amerikalik va chet ellik mehmonlarning qiziqishini uygʻotdi. Ingliz yozuvchisi va aktrisasi Fanni Kembl Amerika qamoqxona tizimining muxlisi edi. U tabiatning yangi oʻzgarishlar foydasiga vayron boʻlayotganidan xavotiri borligi uchun tabiat turizmiga unchalik ham qiziqish bildirmasdi. 1830, 40 va 50-yillarda nashr etilgan qoʻllanmalarda kar va koʻrlar uchun yangi qamoqxonalar, boshpana va muassasalarning tasvirlanishi sayyohlarni ushbu diqqatga sazovor joylarni ziyorat qilishga undagan. Charlz Dikkens, Garriet Martino, Lidiya Sigurni va Karolin Gilman tomonidan yozilgan ushbu tashriflar haqidagi maʼlumotlar jurnal va sayohat kitoblarida chop etilgan. Sigourneyning „Mening ona yurtimdagi sahnalari“ (1845) kitobida uning Niagara sharsharasi va boshqa diqqatga sazovor joylarga qilgan sayohati tasvirlangan. Shu bilan birga uning qamoqxonalar va boshpanalarga qilgan tashrifi haqida hikoya qilingan. Koʻpchilik bu muassasalarga tashrif buyurgan, chunki ularga oʻxshash hech narsa dunyoning boshqa yerida yoʻq. Ularni joylashtirgan binolarning oʻzi monumental boʻlib, koʻpincha muvaffaqiyat ramzi sifatida tepalik choʻqqilariga oʻrnatilgan.
Ilk turizm
[tahrir | manbasini tahrirlash]1915-yilga kelib, shahar turizmi amerikaliklarning shahar sayohatini uyushtirish, tashkil etishi va harakatlanishida sezilarli o'zgarishlarni ko'rsatdi. 1915-yilda shahar turizmi daromadli sohaga aylandi. Chunki sayyohlik agentliklari, temir yoʻl yoʻlovchi boʻlimlari, yoʻl-yoʻriq nashriyotchilari va sayohatchilar soni tez surʼatlar bilan oʻsdi. Sayohat turizmi xarajatlari 1850 va 1915-yillar oralig'ida faqat ozchilik amerikaliklar turizmning hashamatini his qilishlari mumkinligini anglatardi[6]. Ko'pgina amerikaliklar ish topish uchun sayohat qilishardi. Ammo kam odam shahar muhitidan zavqlanish uchun vaqt topa olmadi. Transport tarmoqlari takomillashgani sayin, qatnov uzunligi qisqardi va daromad ortdi. 1915-yilga kelib, koʻplab amerikaliklar qisqa taʼtilga chiqish imkoniyatiga ega boʻldi. Shunga qaramay, ommaviy turizmning rivojlanishi Ikkinchi jahon urushidan keyingacha ijobiy boʻlmagan.
XIX asrda har qanday shakldagi turizm faqat yuqori va oʻrta sinflar uchun mavjud edi. Bu XX asr boshlarida sayohatni demokratlashtirish orqali oʻzgardi. 1895-yilda mashhur nashrlar mashinani ishlatish otdan koʻra arzonroq ekanligini koʻrsatadigan maqolalar chop etdi. 1900-yillarning boshlarida avtomobillarning rivojlanishi 1908-yilda Ford Model T ning joriy etilishini odamlar hayotini yengillashtirishga xizmat qildi. 1900-yilda AQShda 8000 ta avtomobil roʻyxatga olingan boʻlsa, 1911-yilga kelib ularning soni 619.000 taga koʻpaygan. 1908-yilda T modeli taqdim etilganda, har bir mashinaga 44 ta uy xoʻjaliklari toʻgʻri kelgan. Ilk avtomobillar boylar uchun edi. Ammo Ford 1913-yildan keyin narxlarni keskin pasaytira boshlaganidan soʻng, koʻpchilikni mashina sotib olishga qurbi yetdi. edi[7].
1930-yillarda Qoʻshma Shtatlarda dam olish majmualari boʻlgan mehmonxonalarning rivojlanishi mashhur boʻlgan. Mavjud „klub“ turidagi bayramlar assortimenti dam olish bozorining keng segmentini jalb qildi. Koʻproq oilalar mashinada mustaqil sayohat qilgani sababli, mehmonxonalar ularning ehtiyojlarini qondira olmagan. Kemmons Wilson 1952-yilda Tennessi shtatining Memfis shahrida birinchi motel yangi turar joy sifatida ochgan. 1900-yillarning boshlarida Floridaga minglab sayyohlar tashrif buyurishgan boʻlsa-da, faqat Ikkinchi jahon urushidan keyin turizm sanoati Floridaning eng katta daromad manbaiga aylandi. Floridaning oq qumli plyajlari, issiq qish harorati, suzish, baliq ovlash, qayiqda va piyoda sayr qilish kabi keng koʻlamli tadbirlar shtatga sayyohlarni jalb qildi. 1930-yillarda arxitektorlar Mayami-Bichda Art Deko uslubidagi binolarni loyihalashtirgan. Mehmonlar hali ham Mayamining Art Deko uslubodagi tumanlarga qiziqish bildirmoqda. Tez orada Florida boʻylab tematik parklar qurildi. Dunyodagi eng yirik kurortlardan biri Walt Disney World Resort 1971-yilda Florida shtatining Orlando shahri yaqinida ochilgan. Birinchi yilida 28 000 akr (110 km2) park Orlando iqtisodiyotiga 14 milliard dollar qoʻshdi[8].
XX asr oxiri
[tahrir | manbasini tahrirlash]
1945-1969-yillardagi parvoz sayohatlaridagi inqilob Qoʻshma Shtatlardagi turizmga katta hissa qoʻshdi. Chorak asrda tijorat aviatsiyasi 28 yoʻlovchiga moʻljallangan samolyotlardan soatiga 200 milya (320 km/soat) dan kamroq tezlikda uchadigan 150 yoʻlovchiga moʻljallangan reaktiv laynerlar 600 mil/soat (970 km/soat) tezlikda qitʼalar boʻylab uchib ketdi. Bu vaqt ichida AQShda havo qatnovi ixtirosi biznes sayohatchilar va dam oluvchilar uchun odatiy holga aylandi. Aviatsiya texnologiyasining jadal rivojlanishi, Qoʻshma Shtatlardagi iqtisodiy farovonlik va havo qatnoviga boʻlgan talab AQShda tijorat aviatsiyasining boshlanishiga yordam berdi. XX asrning dastlabki 40 yilligida Amerikaning yirik shaharlari orasidagi uzoq masofali sayohatlar poyezdlar yordamida amalga oshirildi. 1950-yillarga kelib, havo sayohati koʻplab amerikaliklar uchun kundalik hayotning bir qismi edi. Bunga davlatlararo avtomagistral tizimining tashkil etilishi hamda amerikaliklar avtomobillarni yangi shaxsiy erkinlik va zavq sifatida koʻrgan avtomobillarga bogʻliqligi ham yordam berdi. AQShda sayyohlar tez, ishonchli va muntazam tizim yordamida deyarli istalgan joyga sayohat qilishlari mumkin edi. Baʼzilar uchun Gavayida dam olish uzoq muddatni olmas edi. Havo qatnovi hamma narsani oilaviy taʼtildan tortib Major League Beysbolgacha oʻzgartirdi[9]. Bu xuddi XIX va XX asr boshlarida bugʻda ishlaydigan poezdlar kabi samara berdi.
XX asrning oxiriga kelib, butun dunyoda turizm sezilarli darajada oʻsdi. Jahon sayyohlik tashkiloti (JST, 1998) qayd etganidek, 1950-yilda chet eldan kelgan sayyohlar bir kunlik tashriflarni hisobga olmaganda, taxminan 25,2 million kishini tashkil etgan. 1997-yilga kelib bu koʻrsatkich 612,8 millionni tashkil etdi. 1950-yilda xalqaro harakatlardan tushumlar 2,1 milliard AQSH dollarini tashkil etgan boʻlsa, 1997-yilda ular 443,7 milliard dollarga koʻpaydi[10]. Qoʻshma Shtatlardagi sayohat va turizm sanoati 11-sentabr xurujlaridan keyin pasaydi. Terroristik hujumlarda terrorchilar toʻrtta tijorat laynerini qirgʻin quroli sifatida ishlatishdi, ularning barchasi Nyu Yorkka hujumga yoʻnaltirildi. Siti, Vashington, D.C va Pensilvaniyada 3000 ga yaqin oʻlim yuz berdi. Parvozlar qayta tiklanganidan keyingi birinchi haftada yoʻlovchilar soni qariyb 45 foizga kamaydi, yaʼni 11-sentabrgacha boʻlgan haftadagi 9 milliondan 5 milliongacha tushdi[11]. Mehmonxonalar va sayyohlik agentliklari butun dunyo boʻylab bekor qilindi. Hujumlardan keyingi toʻrt kun davomida mehmonxona sanoati taxminan 700 million dollar daromadni yoʻqotdi. Vaziyat keyingi oylarda tiklandi. Chunki Federal rezerv moliya tizimini barqaror ushlab turdi. AQSh Kongressi mamlakatning aviakompaniyalariga 5 milliard dollar grant va ularning parvozini davom ettirish uchun 10 milliard dollar kredit kafolati berdi[12].
AQSHda turizm 29 shtatdagi birinchi, ikkinchi yoki uchinchi yirik ish beruvchi boʻlib, 2004-yilda 7,3 million kishini ish bilan taʼminlagan. 2005-yilda AQShda sayyohlardan 1,19 milliardga yaqin foyda koʻrdi[13]. 2001-yil 11-sentabrdagi hujumlarning eng hayratlanarli natijalaridan biri 2002-yil fevraliga kelib uning orqaga qaytishi edi. Bu tez tiklanish, odatda, koʻp sharhlovchilar faqat besh oy oldin bashorat qilganidan tezroq edi[14].
Amerika Qoʻshma Shtatlari iqtisodiyoti 2007-yilda sezilarli darajada sekinlasha boshladi. Asosan koʻchmas mulk, gaz narxlari va tegishli moliyaviy muammolar tufayli hayot kechirish qiyinlashib qoldi. Koʻpgina iqtisodchilarning fikricha, iqtisodiyot 2007-yil oxirida yoki 2008-yil boshida tanazzulga yuz tutgan[15]. Sayyohlik marketingi uchun baʼzi shtat byudjetlari masalan, gaz narxining keskin oshib ketishiga duch kelayotgan Konnektikut shtati sayyohlar uchun byudjetlarni kamaytirdi.
2015-yilda Floridaga 100 million sayyoh tashrif buyurdi, bu mamlakat uchun rekorddir[16].
.jpg)
Bugungi kunda Qoʻshma Shtatlarda koʻngilochar bogʻlar, festivallar, kazino oʻyinlari, golf maydonchalari, tarixiy binolar va diqqatga sazovor joylar, mehmonxonalar, muzeylar, galereyalar, ochiq havoda dam olish, kurortlar, restoranlar va sport kabi koʻplab sayyohlik joylari mavjud[17].
Turizm statistikasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
2014-moliya yilida, 2015-2016 va 2017-yil yanvar-sentabr oylarida AQShga sayyohlar quyidagi mamlakatlardan boʻlgan:
| Mamlakatlar | 2018 | 2017 | 2016 | 2015 | 2014 |
|---|---|---|---|---|---|
 Meksika |
 19,188,018 |
 18,101,904 |
18,420,891 |
19,175,345 |
18,889,281
|
 Kanada |
12,313,327 |
11,616,347 |
11,366,670 |
11,671,122 |
11,289,743
|
 Buyuk Britaniya |
4,930,013 |
4,786,421 |
4,930,593 |
4,691,874 |
4,549,934
|
 Yaponiya |
3,493,313 |
3,697,844 |
3,717,029 |
3,750,667 |
3,933,941
|
 Xitoy[18] |
2,991,813 |
2,630,300 |
2,587,968 |
2,309,654 |
2,001,302
|
 Janubiy Koreya |
2,210,597 |
2,324,707 |
2,001,417 |
1,742,422 |
1,576,328
|
 Germaniya |
2,062,462 |
2,228,358 |
2,190,832 |
2,208,145 |
2,283,086
|
 Braziliya |
2,209,372 |
2,011,385 |
1,866,261 |
2,383,822 |
2,275,588
|
 Fransiya[19] |
1,767,461 |
1,923,414 |
1,897,398 |
1,915,725 |
1,966,335
|
 Avstraliya[20] |
1,362,431 |
1,463,908 |
1,423,898 |
1,399,615 |
1,389,358
|
 Hindiston |
1,378,035 |
1,264,598 |
1,206,225 |
1,175,153 |
1,111,738
|
 Italiya |
1,073,383 |
1,282,989 |
1,262,691 |
1,229,115 |
1,282,485
|
 Ispaniya |
1,151,956 |
1,037,798 |
1,012,133 |
953,969 |
955,737
|
 Argentina |
994,035 |
1,085,461 |
943,224 |
765,576 |
730,089
|
 Kolumbiya |
942,617 |
926,855 |
885,763 |
928,424 |
924,916
|
 Niderlandiya[21] |
725,283 |
796,945 |
766,691 |
749,826 |
766,936
|
| Umumiy (dunyo boʻylab) | 70,056,257 |
69,128,433 |
69,025,896 |
67,519,113
|
| Amerika Samoasi statistikasi[22] | |||
|---|---|---|---|
| Mamlakat | 2016 | 2015 | 2014 |
 Samoa |
22,371 | 21,251 | 20,786 |
 AQSh |
17,560 | 17,053 | 14,487 |
 Yangi Zelandiya |
3,660 | 3,580 | 3,589 |
 Filippin |
1,148 | 1,016 | 966 |
| Avstraliya |
974 | 860 | 978 |
| Xitoy |
861 | 832 | 758 |
 Tonga |
707 | ||
 Fiji |
644 | 639 | 615 |
| Umumiy | 50,159 | 48,197 | 45,326 |
| Guam orollari statistikasi[23] | ||||
|---|---|---|---|---|
| Mamlakat/Hudud | 2017 | 2016 | 2015 | 2014 |
| Janubiy Koreya |
684,443 | 544,957 | 427,900 | 308,037 |
| Yaponiya |
620,547 | 745,680 | 773,019 | 810,856 |
| AQSh |
77,058 | 77,706 | 70,246 | 55,192 |
 Tayvan |
32,505 | 42,229 | 42,205 | 49,136 |
| Xitoy |
21,856 | 27,013 | 23,698 | 16,280 |
 Shimoliy Mariana orollari |
19,316 | 17,579 | 14,334 | 14,761 |
| Filippin |
19,129 | 21,652 | 12,427 | 12,079 |
| Umumiy | 1,543,990 | 1,535,518 | 1,409,050 | 1,343,092 |
| Shimoliy Mariana orollari statistikasi[24] | |||
|---|---|---|---|
| Mamlakat/Hudud | 2016 | 2015 | 2014 |
| Xitoy |
206,538 |
186,509 |
170,121
|
| Janubiy Koreya |
200,875 |
182,622 |
142,081
|
| Yaponiya |
62,120 |
80,832 |
109,793
|
AQSh and  Guam |
22,447 |
19,968 |
20,405
|
 Gonkong |
1,710 |
732 |
1,098
|
 Rossiya |
1,796 |
1,374 |
11,200
|
| Filippin |
999 |
2,405 |
694
|
| Umumiy | 501,469 |
478,592 |
459,240
|
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ https://web.archive.org/web/20150915054737/http://travel.trade.gov/tinews/archive/tinews2013/20130415_International_Visitor_spending_February2013.html
- ↑ http://www.cbsnews.com/8301-505145_162-57594299/france-learns-to-speak-touriste/
- ↑ https://escholarship.org/content/qt3bt0174x/qt3bt0174x.pdf?t=lnpycw
- ↑ https://timesmachine.nytimes.com/timesmachine/1868/07/19/78948670.pdf
- ↑ https://escholarship.org/content/qt3bt0174x/qt3bt0174x.pdf?t=lnpycw
- ↑ https://www.nytimes.com/section/business/economy
- ↑ https://www.nytimes.com/2008/05/18/nyregion/nyregionspecial2/18tourismct.html
- ↑ https://www.pressreader.com/usa/chicago-sun-times/20160306/282192240078713
- ↑ https://alpharagas.com/places-to-visit-in-usa-bucket-list/
- ↑ „arxiv nusxasi“. 2022-yil 14-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 14-iyun.
- ↑ „arxiv nusxasi“. 2018-yil 7-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 14-iyun.
- ↑ „arxiv nusxasi“. 2019-yil 16-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 14-iyun.
- ↑ https://www.trade.gov/national-travel-and-tourism-office
- ↑ https://qz.com/1682625/us-mass-shootings-prompt-countries-to-issue-travel-warnings/
- ↑ https://www.dhs.gov/immigration-statistics/yearbook/2016/table28
- ↑ https://www.dhs.gov/immigration-statistics/yearbook/2015/table28
- ↑ https://www.dhs.gov/sites/default/files/publications/table28d_7.xls
- ↑ China includes Hong Kong, and Macau.
- ↑ France includes France, French Guiana, French Polynesia, French Southern and Antarctic Lands, Guadeloupe, Martinique, Mayotte, New Caledonia, Reunion, Saint Barthelemy, Saint Pierre and Miquelon, and Wallis and Futuna.
- ↑ Australia includes Norfolk Island, Christmas Island, and Cocos (Keeling) Islands.
- ↑ Netherlands includes the Netherlands, Aruba, Bonaire, Curacao, Saba, Sint Eustatius, and Sint Maarten.
- ↑ Statistical Yearbook (Wayback Machine saytida 2017-02-11 sanasida arxivlangan). U.S. Department of Commerce (2017-12-29). Retrieved on 2019-08-27.
- ↑ Visitor Arrival Statistics (Wayback Machine saytida 2018-07-07 sanasida arxivlangan). Guam Visitors Bureau (2019)
- ↑ Central Statistics Division (CSD). CNMI Department of Commerce. Northern Mariana Islands