Xitoyda Islom
.png)
Xitoyda Islom (伊斯兰教 Yīsīlánjiào yoki 回教 Huíjiào) diniga 1400 yildan beri amal qilinib kelinadi[1].
Soʻnggi taxminlarga koʻra, musulmonlar mamlakat aholisining 0,45-2,8 foizini tashkil qiladi. Xueylar Xitoydagi eng yirik musulmonlar guruhi boʻlsa-da, eng koʻp musulmon istiqomat qiladigan hudud Shinjon-Uygʻur muxtor rayonidir. Rayonda koʻp sonli musulmon uygʻurlar yashaydi.
Islom Xitoyga juda erta yetib borgan. Maʼlumotlarga qaraganda, Saʼd ibn Abu Vaqqos roziyallohu anhuning oila aʼzolaridan bir kishi Xitoyga juda erta, ancha ilgari borib, daʼvat ishlarini olib borgan. (Taxminlarga koʻra 618-651 yillar). Hozirgi kunda Xitoyda uning qabrlari bor. (Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf, “Islom Tarixi” 2-juz, 290-bet).
8-asrda asosan arablardan iborat musulmonlar Xitoyga savdo uchun sayohat qilgan. 760-yilda Yanchjoy qirgʻinida koʻplab musulmon arab oʻldirilgan. 878-879-yillarda Guanchjou qirgʻinida yana arablar nishonga olingan. Bunga qaramasdan, musulmonlar Sun sulolasi hukmronligi davrida (960-1279) import va eksport sanoatida muhim oʻrin tutishda davom etgan. Yuan sulolasi (1271-1368) davrida koʻplab musulmon samarali boshqaruv qobiliyatiga ega boʻlgani uchun Xitoyning turli burchagiga yuborilgan.
Min sulolasi (1368-1644) davrida avvalroq mamlakatga kelgan musulmonlar avlodlari xitoy tili shevalarida soʻzlasha hamda xitoy xalqlari ismlari va madaniyatini oʻzlashtira boshlagan. Ular oʻz taomlarini hamda arxitektura, jangovar sanʼat uslublari hamda kalligrafiyalarini ishlab chiqqanlar. Ushbu davr ayrim manbalarda Xitoydagi Islomning oldin davri oʻlaroq yuritiladi. Aynan shu davrda Nankin islomiy izlanishlarning muhim markaziga aylangan.
Sin sulolasi hukmronligi davirida (1636-1912) bir necha islomiy inqilob roʻy bergan. Xususan, 1855-1873-yillarda Yunnanda Pantay isyoni, 1862-1877-yillarda asosan Sinszyan, Shensi va Gansuda Dungan isyoni sodir boʻlgan. Majur hukumat barcha isyonchilarni qatl qilishni buyurgan, natijada Pantay isyoni ortidan bir million musulmon qirgʻin qilingan, Dungan isyoni ortidan esa bir necha million musulmon oʻldirilgan[2].
1949-yilda Xitoy Xalq Respublikasi tuzilganidan keyin, hukumat ateizmni targʻib qila boshladi, boshqa dinlar qatori Islom dini repressiyaga uchradi. 1966-1976-yillardagi Madaniy inqilob davomida Xitoy kommunistik partiyasi koʻplab masjidlarni yopdi yoki buzib tashladi, Qurʼon nusxalarini yoʻq qildi. 1980-yillarda mamlakatda diniy repressiya qisman sustlashdi, musulmon guruhlar faoliyati qayta tiklana boshladi.
Xitoydagi musulmonlarning hozirgi kundagi soni haqida toʻliq maʼlumot yoʻq. Turli manbalarda Xitoyda 20 milliondan 35 milliongacha musulmon istiqomat qilishi xulosa qilingan. Mamlakatda rasman tan olingan 55 etnik ozchiliklar guruhlarining 10 tasi musulmon xalqlardir. Ayni damda Xitoyda taqriban 35-45 ming masjid, 40-50 ming imom hamda 10 Qurʼon institutlari bor.
2014-yil Xitoy rasmiylari musulmonlar, xususan, Shinjon-Uygʻur muxtor rayonidagi uygʻurlarga qarshi keng koʻlamli repressiya boshladi[3]. AQSh hukumati Pekinning uygʻurlarga qarshi siyosati genotsid va insoniyatga qarshi jinoyatlarga teng keladi, deb topgan. Britaniya, Belgiya, Niderlandiya va Kanada qonun chiqaruvchi organlari ham ayni xulosaga kelgan[4].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Gladney, Dru C. (2003). "The China Quarterly - Islam in China: Accommodation or Separatism? - Cambridge Journals Online". The China Quarterly 174: 451–467. doi:10.1017/S0009443903000275. https://archive.org/details/sim_china-quarterly_2003-06_174/page/451.
- ↑ Gernet, Jacques. A History of Chinese Civilization. New York: Cambridge University Press, 1996. ISBN 0521497124.
- ↑ Myers, Steven Lee. „A Crackdown on Islam Is Spreading Across China“. The New York Times (2019-yil 21-sentyabr). Qaraldi: 2019-yil 24-sentyabr.
- ↑ „Норасмий Уйғур трибунали Хитой уйғурларга қарши геноцид содир этганини хулоса қилди“. Ozodlik radiosi (5-yanvar 2022-yil). Qaraldi: 10-iyul 2022-yil.
 |