Vigna subterranea
| Vigna subterranea | |
|---|---|
| |
Ilmiy tasnifi 
| |
| Dunyosi: | Oʻsimliklar |
| Clade: | Tracheophytes |
| Clade: | Angiosperms |
| Clade: | Eudicots |
| Clade: | Rosids |
| Tartibi: | Fabales |
| Oilasi: | Burchoqdoshlar |
| Kichik oilasi: | Faboideae |
| Nav: | Vigna |
| Tur: | V. subterranea
|
| Binomial nomi | |
| Vigna subterranea (L.) Verdc.
| |
| Sinonimlari[1] | |
| |
Vigna subterranea (umumiy nomlari: Bambara yer yongʻogʻi, Bambara yongʻogʻi, Bambara loviyasi[2], Kongo gooberi, yer noʻxati[3], loviya yoki choʻchqa yongʻogʻi) — burchoqdoshlar oilasining aʼzosi. Oʻsimlik Gʻarbiy Afrikada paydo boʻlgan. Vigna subterraneaning, xuddi yeryongʻoq (shuningdek, yer yongʻogʻi deb ataladi) kabi, poʻstlogʻi yer ostida pishadi. Ular quritilganidan keyin, yangi yoki qaynatilgan holda isteʼmol qilinishi mumkin va pudinglar tayyorlash uchun yangi holida yoki quruq maydalangan holda ishlatilishi mumkin.
Agrotexnik jihatlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kelib chiqishi va yetishtirish
[tahrir | manbasini tahrirlash]Bambara yer yongʻogʻining kelib chiqishi Gʻarbiy Afrikaga borib taqaladi[4] va yetishtiriladigan hudud Sahroi Kabir Afrikasining issiq tropiklaridir. Bambara yongʻogʻi yer yongʻogʻi (yeryongʻoq) oʻsadigan har qanday joyda yaxshi oʻsadi va shuning uchun Nigeriya hamda Shimoliy Gananing shimoliy qismlarida, Kwara shtatida ham mavjud.
Muhimligi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Bambara yer yongʻogʻi yarim qurgʻoqchil Afrikadagi uchinchi eng muhim dukkakli oʻsimlikdir[5]. U yuqori haroratga chidamli va boshqa dukkakli ekinlarni yetishtirish mumkin boʻlmagan marginal tuproqlarga mos keladi[6]. Bu tashqi muhitning yomon omillariga kam taʼsirli ekindir[7].
Bambara yer yongʻogʻining ozuqaviy qiymati 57,9 % dan 61,7 % gacha uglevod va 24,0 % dan 25,5 % gacha boʻlgan protein tarkibiga ega[8]. U Beninda eʼtibordan chetda qolgan va toʻliq foydalanilmagan oziq-ovqat manbai hisoblanadi[9]. Bambara yer yongʻogʻining Klebsiella pneumoniae, Pseudomonas aeruginosa, Staphylococcus aureus, Escherichia coli, Bacillus cereus, Candida albicans (xamirturush) va Aspergillus niger (mogʻor) kabi mikroblarga qarshi faolligi haqida maʼlumotlar mavjud[10].
Bambara yer yongʻogʻining jigarrang poʻsti flavonoidlar orasida rutin va miritsetinning eng yuqori kontsentratsiyasiga egadir, qizil qobigʻi esa tanin birikmalari orasida eng yuqori konsentratsiyali xlorogen va ellagik kislotaga ega[11].
Foydalanish
[tahrir | manbasini tahrirlash]Pazandachilikda foydalanish
[tahrir | manbasini tahrirlash]Urugʻlari oqsil miqdori yuqori boʻlgani sababli oziq-ovqat, ichimliklar uchun ishlatiladi va ovqat hazm qilish tizimini yaxshilaydi. Butun oʻsimlik azot fiksatsiyasi tufayli tuproqni yaxshilash xususiyati bilan mashhur[12]. Gʻarbiy Afrikada yongʻoqlar gazak sifatida isteʼmol qilinadi, qovuriladi va tuzlanadi, quritib tortga solinadi yoki boshqa loviyalar kabi qaynatiladi.
Janubi-Sharqiy Nigeriyada, xususan Enuguda quritilgan bambara loviyalari mayda kukunga aylantiriladi, soʻngra palma yogʻi, suv va qovoq barglari bilan aralashtiriladi, soʻngra okpa, oddiy nonushta taomini tayyorlash uchun qaynatishdan oldin banan barglari yoki bir litrli selofan paketlarga quyiladi. Markaziy Nigeriyaning koʻp joylarida yomgʻirli mavsumda yangi bambara loviyalari qobigʻi bilan pishiriladi, soʻngra gazak sifatida isteʼmol qilinadi.
Tuproq talablari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Bambara yer yongʻogʻi ekish uchun mos keluvchi tuproqlar qumli tuproqdir. Optimal tuproq chuqurligi 50 sm dan 100 sm gacha boʻlishi kerak, tuproq unumdorligi past boʻlishi, tuproqning pH darajasi 5 hamda 6.5 orasida boʻlishi va 4.3 dan past yoki 7 dan yuqori boʻlmasligi kerak[12].
Iqlim talablari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Bambara yer yongʻogʻining oʻsishi uchun mos iqlim talablari 20° — 30° kenglik, yaʼni tropik nam, quruq (Aw) va subtropik quruq yoz (Cs) boʻladigan iqlim zonalariga eng mos keladi. Optimal harorat 19 °C dan 30 °C gacha boʻlishi kerak. 16 °C dan past va 38 °C dan yuqori haroratlar bambara yer yongʻogʻi ishlab chiqarish uchun mos emas. Bambara yer yongʻogʻi qurgʻoqchilikka juda chidamli[13]. Yillik minimal yogʻingarchilik talabi 300 mm ga yaqin va optimal yillik yogʻingarchilik miqdori 750 mm gacha boʻlishi, mos ravishda 1400 mm dan va 3000 mm dan oshmasligi shart[12].
Yetishtirish tizimi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ekin ekish tizimi yarim doimiy boʻlib, Bambara yer yongʻogʻi bitta ekin sifatida yoki oraliq ekin sifatida yetishtirilishi mumkin. Unga eng mos oraliq ekinlar joʻxori, tariq, makkajoʻxori, yeryongʻoq, yams va manoks hisoblanadi.
Bambara yer yongʻogʻi, asosan, oʻzaro ekin sifatida yetishtiriladi, ammo ekish zichligi kvadrat metr uchun 6 dan 29 gacha oʻzgarib turadi[14]. U Kot-d’Ivuarning oʻrmonli savannalarida eng yuqori hosilga erishish uchun har kvadrat metrga 25[15] oʻsimlik zichligi bilan ekiladi.
Ishlab chiqarish
[tahrir | manbasini tahrirlash]Vigna subterraneani butun dunyoda ishlab chiqarish 1972-yildagi 29 800 tonnadan 2015-yilda 79 155 tonnaga oshdi[16].
| Ishlab chiqarilgan yili 2013 (Manba FAOSTAT) | Oʻrim-yigʻim maydoni (ga) | Hosildorlik (kg/ga) | Ishlab chiqarish (tonna) |
|---|---|---|---|
 Mali
|
120 000 | 9498 | 113 981 |
 Niger
|
68 000 | 4,412 | 30 000 |
 Burkina Faso
|
55 000 | 8909 | 49 000 |
 Kamerun
|
43 392 | 8444 | 36 639 |
 Kongo Demokratik Respublikasi
|
4828 | 750 | 14 000 |
| Dunyo | 315 392 | 7724 | 243 620 |
Fiziologiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Oʻsishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Oʻsish sikli (min-maks) 90-170 kun va optimal sharoitlarda bu davr taxminan 120-150 kunni tashkil etadi. Gullar ekkandan 40-60 kun oʻtgach paydo boʻladi. Changlanishdan 30 kun oʻtgach, dukkak pishib yetiladi va yana 55 kun davomida urugʻlar toʻliq rivojlanadi[13]. Oradan 30 kun oʻtgach ular yana ekiladi.
Generativ koʻpayishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Generativ koʻpayish Bambara yer yongʻogʻida avtogamli (oʻz-oʻzini urugʻlantirish) va kleistogamoz[13] (oʻzini changlatish) usulida amalga oshadi.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „The Plant List: A Working List of All Plant Species“.
- ↑ Lost Crops of Africa. Washington, DC: The National Academies Press, 2006 — 53-bet. DOI:10.17226/11763. ISBN 978-0-309-10333-6.
- ↑ „Definition And Classification Of Commodities (Draft): 4. Pulses And Derived Products“. Food and Agriculture Organization (1994). 2018-yil 17-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21-iyun 2013-yil.
- ↑ Hepper, FN (1963). „Plants of the 1957-58 West Africa Expedition II: The bambara groundnut (Voandzeia subterranea) and Kersting's groundnut (Kerstingiella geocarpa) wild in West Africa“. Kew Bulletin. 16-jild, № 3. 395–407-bet. doi:10.2307/4114681. JSTOR 4114681.
- ↑ Ocran, V. K. Seed Management Manual for Ghana. Accra Ghana: MOFA, 1998.
- ↑ Yamaguchi, M. World Vegetables. New York: Van Nostrand Reinhold, 1983.
- ↑ Baryeh, E.A. (2001). „Physical properties of bambara groundnuts“. Journal of Food Engineering. 47-jild, № 4. 321–326-bet. doi:10.1016/s0260-8774 (00)00136-9.
{{cite magazine}}: Check|doi=value (yordam) - ↑ Kaptso, Kuaté Giscard; Njintang, Yanou Nicolas; Nguemtchouin, Mbouga Marie Goletti; Scher, Joël; Hounhouigan, Joseph; Mbofung, Carl Moses (2014). „Physicochemical and micro-structural properties of flours, starch and proteins from two varieties of legumes: bambara groundnut (Vigna subterranea)“. Journal of Food Science and Technology. 52-jild, № 8. 4915–4924-bet. doi:10.1007/s13197-014-1580-7. ISSN 0022-1155. PMC 4519478. PMID 26243911.
- ↑ Dansi, A.; R. Vodouhe; P. Azokpota (19-aprel 2012-yil). „Diversity of the Neglected and Underutilized Crop Species of Importance in Benin“. The Scientific World Journal. 2012-jild. 932947-bet. doi:10.1100/2012/932947. PMC 3349165. PMID 22593712.
{{cite magazine}}: Andozada hech qanday qiymat berilmagan (boʻsh) nomaʼlum parametr mavjud:|seperator=(yordam)CS1 maint: date format () - ↑ Ebere Lovelyn Udeh; Monde A. Nyila; Sheku Alfred Kanu (1-oktabr 2020-yil). „Nutraceutical and antimicrobial potentials of Bambara groundnut (Vigna subterranean): A review“. Heliyon. 6-jild, № 10. e05205-bet. doi:10.1016/j.heliyon.2020.e05205. ISSN 2405-8440. OCLC 8690130189. PMC 7586076. PMID 33134573.
{{cite magazine}}: CS1 maint: date format () - ↑ Taahir Harris; Victoria Jideani; MarilizeLe Roes-Hill (1-sentabr 2018-yil). „Flavonoids and tannin composition of Bambara groundnut (Vigna subterranea) of Mpumalanga, South Africa“. Heliyon. 4-jild, № 9. e00833-bet. doi:10.1016/j.heliyon.2018.e00833. PMC 6168962. PMID 30294697.
{{cite magazine}}: CS1 maint: date format () - ↑ 12,0 12,1 12,2 „Data sheet Vigna subterranea“. Ecocrop. FAO. 4-mart 2016-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18-oktabr 2022-yil.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 Nichterlein. „Vigna subterranea“. Ecoport. Qaraldi: 16-mart 2011-yil.
- ↑ Rassel, A (1960). „Voandzou, Voandzeia subterranea Thouars, and its cultivation in Kwango“. Bull. Agric. Congo Belge. 51-jild. 1–26-bet. Qaraldi: 16 March 2011.
- ↑ Kouassi, N’. J; I. A. Zoro Bi (2010). „Effect Of Sowing Density And Seedbed Type On Yield And Yield Components In Bambara Groundnut (Vigna subterranea) In Woodland Savannas Of Cote D'ivoire“. Experimental Agriculture. 46-jild. 99–110-bet. doi:10.1017/S0014479709990494.
- ↑ „FAOSTAT“. FAO. 2015-yil 6-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2-fevral 2015-yil.