Kontent qismiga oʻtish

Tugma

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Daniyalik Birinchi jahon urushi artilleriya leytenanti kiyimidagi tugmalar
Sabzavotli fil suyagidan tayyorlangan zamonaviy tugmalar

Tugma — ikki mato boʻlagini ilmoq orqali yoki teshigidan ip oʻtkazib tikish orqali birlashtiradigan mahkamlagich.

Zamonaviy kiyim va moda dizaynida tugmalar odatda plastmassadan yasaladi, ammo metall, yogʻoch yoki dengiz chigʻanogʻidan ham tayyorlanishi mumkin. Tugmalar hamyon va sumka kabi konteynerlar uchun ham ishlatilishi mumkin. Ular kiyim va shunga oʻxshash narsalarga bezak uchun tikiladi. Amaliy sanʼat va hunarmandchilikda tugma xalq amaliy sanʼati namunasi, studiya hunarmandchiligi yoki hatto miniatyura sanʼati asari boʻlishi mumkin. Arxeologiyada tugma muhim artefakt boʻlishi mumkin.

Koumpounofobiya bu hidli va iflos tugmalar haqidagi xabarlar bilan bogʻliq boʻlgan tugmalardan qoʻrquvdir[1][2].

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ispancha tugmasi tax. 1650-1675-yillar (taxminan 12 mm).

Hind-Pokiston Hind vodiysi sivilizatsiyasida Kot Diji fazasida (miloddan avvalgi 2800—2600-yillar)[3], Shotlandiyaning Burgutlar maqbarasida (miloddan avvalgi 2200-1800-yillar), Xitoyda (miloddan avvalgi 2000-1500-yillar) va Qadimgi Rimda bronza davri obidalarida mahkamlagichlar emas, balki bezak yoki muhr sifatida ishlatiladigan tugmalar hamda tugmaga oʻxshash narsalar topilgan[4][5][6].

Miloddan avvalgi 2000-yilga kelib Hind vodiysi sivilizatsiyasida dengiz chigʻanogʻidan yasalgan tugmalar bezak maqsadlarida ishlatilgan[7]. Baʼzi tugmalar geometrik shakllarda oʻyilgan boʻlib, ular kiyimga ip bilan biriktirilishi uchun teshiklar teshilgan[7]. Ian McNeilning (1990) taʼkidlashicha, „tugma dastlab mahkamlashdan koʻra koʻproq bezak sifatida ishlatilgan, eng qadimgi tugma maʼlumki, Hind vodiysidagi Mohenjo-daroda topilgan. U kavisli chigʻanoqdan yasalgan va yoshi taxminan 5000-yilni tashkil etadi“[8].

Misrning oʻn sakkizinchi sulolasi oʻz ortidan qimmatbaho metallardan yasalgan tikuv tugmalari orqali yasalgan bezakli parik qoplamalarini qoldirgan. 

Rim imperiyasining charm buyumlari dastlabki teshikli tugmalarni oʻz ichiga oladi, legionerlarning Loculus deb nomlanuvchi xaltalari metall qisqich yoki tugmachani teri tirqishiga kiritish orqali yopilgan. Shunga oʻxshash mexanizm keyinchalik oʻrta asrlarning dastlabki poyabzallarida paydo boʻladi[9]. Tugmalar Vizantiya imperiyasida manjetlarni yopish va Misr tunikalarining boʻyinlarini mahkamlash uchun vosita sifatida miloddan avvalgi V asrdan avvalroq paydo boʻlgan[10].

Konteynerlar sifatida

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Eng kamida XVII asrdan boshlab, qutiga oʻxshash metall tugmalar maxsus maqsadda yasalgan[11]. Tugmalar giyohvand moddalar kontrabandachilari noqonuniy moddalarni yashirish va tashishga urinishgan narsalardan biri boʻlib kelgan. Kamida bitta zamonaviy kontrabandachi bu usuldan foydalanishga harakat qilgan[12].

Bundan tashqari, metall tugmalarni saqlash imkoniyatlaridan foydalangan holda, jahon urushlari paytida, miniatyura shaklida ishlaydigan kompaslarni oʻz ichiga olgan Britaniya va AQSH harbiy tugmachalari ishlab chiqarilgan.

Materiallar va ishlab chiqarish

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tugmalarni shtamplash mashinasi,
Henri Jamorski tugmalari fabrikasi,
Parij, Fransiya, 1919-yil

Tugmalar deyarli barcha mumkin boʻlgan materiallardan: tabiiy hamda sintetik va ikkalasining kombinatsiyasidan ishlab chiqarilganligi sababli, tugmalarning moddiy tarkibi tarixi materiallar texnologiyasining vaqt jadvalini aks ettiradi.

Tugmalar hunarmandlar yoki rassomlar tomonidan xom ashyolardan yoki topilgan narsalardan (masalan, fotoalbomlarda) yoki ikkalasining kombinatsiyasidan ishlab chiqilishi mumkin. Shu bilan bir qatorda, ular past texnologiyali yozgi sanoat mahsuloti boʻlishi mumkin yoki yuqori texnologiyali fabrikalarda ommaviy tarzda ishlab chiqarilishi mumkin. Rassomlar tomonidan yaratilgan tugmalar sanʼat obyektlari boʻlib, tugma yigʻuvchilar orasida „studiya tugmalari“ (yoki oddiygina „studiyalar“) sifatida tanilgan[13].

1918-yilda AQSh hukumati xalqaro tugma bozorini keng qamrovli oʻrganib chiqdi, unda sabzavotli fil suyagi, metall, shisha, galalit, ipak, zigʻir, qoʻrgʻoshinlar, mahkamlagichlar, emal, kauchuk, qorakoʻl, yogʻoch, shox, suyak, teri, qogʻoz, bosilgan karton, marvarid, selluloid, chinni, kompozitsion, qalay, rux, ksilonit, tosh, mato bilan qoplangan yogʻoch shakllar va papier-machedan yasalgan tugmalar sanab oʻtiladi. Sabzavotli fil suyagidan yasalgan tugmalar kostyumlar va koʻylaklar uchun eng mashhuri hisoblangan, papier-mache esa poyabzal tugmalarining eng keng tarqalgan turi boʻlgan[14].

Hozirgi kunda qattiq plastmassa, dengiz chigʻanogʻi, metallar va yogʻochlar tugma ishlab chiqarishda eng koʻp ishlatiladigan materiallardir; Qolganlari esa faqat premium yoki antiqa kiyimlarda qoʻllanadi yoki ularni kolleksiyalardagina uchratish mumkin.

Dunyo boʻylab tugmalar taʼminotining 60 % dan ortigʻi Xitoyning Yongjia okrugi Qiaotou shahridan keladi[15][16].

Bezatish va qoplama texnikasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tarixan tugmachalardagi modalar amaliy estetika va amaliy sanʼat yoʻnalishlarini ham aks ettirgan, tugma ishlab chiqaruvchilar zargarlik buyumlari, kulolchilik, haykaltaroshlik, rangtasvir, bosmachilik, metallga ishlov berish, toʻquvchilik va boshqa texnikalardan foydalanganlar. Quyida tugma yasashda qo‘llanilgan qurilish va bezatish usullaridan bir nechtasi keltirilgan:

Birikish uslublari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Uchta plastik tikuv tugmasi (chapda) va bitta mato bilan qoplangan tugma (oʻngda)
Koʻylak toʻgʻnogʻichlari
Choyshab uchun plastik tirgaklar

1) Tugmachalar orqasida ichi boʻsh protrusion mavjud boʻlib, ular orqali ip bilan tugmachani yuzaga biriktirib tikiladi[24]. Tugma ushlagichlari tugmachaning oʻzi kabi bir xil yoki boshqa moddaning alohida boʻlagidan tayyorlanishi va tugma orqasiga qoʻshilishi yoki toʻgʻridan-toʻgʻri tugmaning orqa tomoniga oʻyilgan boʻlishi yoki qoliplanishi mumkin.

2) Yassi yoki tikuvli tugmachalarda teshiklar mavjud boʻlib, ular orqali tugmachani matoga biriktirib, ipda tikiladi[25]. Yassi tugmalar qoʻlda emas, balki tikuv mashinasida biriktirilishi mumkin.

3) Qattiq tugmachalar (shuningdek, tugmachalar yoki shunchaki tirgaklar) tor metall yoki plastik novda orqali ikkinchi tugmachali elementga ulangan haqiqiy tugmadan iborat. Birgalikda tutilishi kerak boʻlgan ikkita qarama-qarshi teshikdan oʻtib, haqiqiy tugma va uning hamkasbi uni bir-biriga bosib, birlashtirilgan holda ushlab turadi. Bunday tugmalarning mashhur misollari koʻylak tirgaklari va qoʻl tugmalaridir.

4) Qattiq mahkamlagichlar (shuningdek, bosim tugmalari yoki tirgaklar) mato orqali chimchilangan metall yumaloq disklardir. Ular koʻpincha kiyimda, xususan, jinsi buyumlarda uchraydi. Ular materialga xavfsizroq mahkamlanadi. Ular matoga mahkam bogʻlangan metall perchinga tayanganligi sababli, bosim tugmachalarini matoning yaxlitligini buzmasdan olib tashlash qiyin.

5) Magnit tugmalar, nomidan koʻrinib turibdiki, magnit boʻlish orqali bir-biriga bogʻlangan tugmalardir. Tugmalarni tikish yoki matoga yopishtirish orqali biriktirish mumkin.

Mato tugmalari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Qopqoqli tugmalar — bu mato bilan qoplangan shakllar boʻlib, matoni tugma ustida mahkamlab turadigan alohida orqa qismga ega.
  • Mandarin tugmalari — bu murakkab tugunli iplardan yasalgan tugmalar. Mandarin tugmalari Mandarin libosidagi asosiy elementdir (Xitoy tilida Qi Pao va cheongsam), ular ilmoqlar bilan yopiladi.
  • Ishlangan mato tugmalari deb ataladigan dasta yoki halqa ustiga tikuv iplarni (odatda zigʻir ip bilan) kashta qilish yoki toʻqish orqali yaratiladi. 17-asrdan 1750-yilgacha qoʻlda ishlangan Dorset tugmalari shu turga kiradi.

Tugma oʻlchamlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tugmaning oʻlchami uning ishlatilishiga bogʻliq. Koʻylak tugmalari odatda kichik va bir-biriga yaqin joylashgan, palto tugmalari esa kattaroq va bir-biridan uzoqroq joylashgan boʻladi. Tugmalar odatda chiziq bilan oʻlchanadi (shuningdek, chiziqlar qisqartirilgan L deb ham ataladi), 40 ta chiziq 1 dyuymga teng[26]. Masalan, baʼzi standart oʻlchamdagi tugmalar 16 chiziq (10.16 mm, erkaklar koʻylaklarining standart tugmalari) va 32 chiziqdan (20.32 mm, kostyum koʻylagidagi odatiy tugma) iborat boʻladi. 

Muzey va galereyalarda

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Cleveland sanʼat muzeyidagi Peter Carl Faberge tugmalari

Baʼzi muzeylar va sanʼat galereyalari oʻz kolleksiyalarida madaniy, tarixiy, siyosiy va/yoki badiiy jihatdan ahamiyatli tugmachalarga ega. Victoria and Albert muzeyida[27] koʻplab tugmalar mavjud, xususan, Smithsonian instituti kabi zargarlik buyumlari kolleksiyasida ham shunday noyob tugmalar jamlanmasi uchraydi[28][29][30].

Birmingemdagi tugma ishlab chiqaruvchi Hammond Turner & Sons kompaniyasi rasm galereyasi va tugmalar bilan bogʻliq tarixiy maqolalar bilan onlayn muzeyga mezbonlik qiladi, jumladan[31], Charles Dickensning tugma yasash haqidagi 1852-yilgi maqolasi ham shu yerda saqlanadi[32]. AQShda katta tugmalar kolleksiyalari Konnektikut shtatidagi Waterbury Button muzeyi[33], keng tugmalar arxiviga ega[34] Monson, Massachusets shtatidagi Keep Homestead muzeyi[35] va Gurnee shahridagi Illinois at The Button Roomda ommaviy tarzda namoyish etiladi[36].

Galereya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Siyosatda

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Siyosiy ahamiyatga ega kiyim tugmalarining asosan Amerika anʼanasi 1789-yilda George Washingtonning birinchi prezidentlik inauguratsiyasi bilan boshlangan koʻrinadi. Kolleksionerlar tomonidan „Washington inaugurals“ nomi bilan tanilgan[37] tugmalar mis, jez yoki Sheffield plitasidan, paltolar uchun katta oʻlchamlarda va shimlar uchun kichikroq oʻlchamlarda yasalgan. Yigirma ikkita naqshda ishlangan va qoʻlda muhrlangan tugmalar hozirda juda qimmatli madaniy yodgorliklardir.

Taxminan 1840- va 1916-yillar oraligʻida kiyim tugmalari Amerika siyosiy namoyishlarida ishlatilgan va bugungi kunda ham kolleksiyalarda mavjud. Dastlab, bu tugmalar asosan guruchdan qilingan (shtamplangan yoki qoliplangan naqshli shox va rezina tugmalar ham mavjud) va ilmoqli ushlagichlarga ega edi.

Eng mashhur namoyish tugmalaridan baʼzilari Avraam Lincoln uchun yasalgan tugmalardir. Lincolnning inauguratsiyasi va boshqa hayotiy voqealari, jumladan, uning tugʻilishi va oʻlimi xotirasiga bagʻishlangan yodgorlik tugmachalari ham yasalgan va ular ham hozirda muhim kolleksiya hisoblanadi.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Jolis. „Steve Jobs's button phobia has shaped the modern world“. The Spectator (2014-yil 20-noyabr). Qaraldi: 2020-yil 30-aprel.
  2. ↑ Clarke. „Koumpounophobia“. Gregology.
  3. ↑ Khan. „Fired steatite button“. The Indus Civilization. harrapa.com (1999). Qaraldi: 2010-yil 11-mart.
  4. ↑ „A Day in the Neolithic: A Walk Through 5,000-year-old Scotland at the Tomb of the Eagles“ (en-US). Senior Hiker Magazine (2018-yil 27-avgust). 2020-yil 27-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 22-oktyabr.
  5. ↑ Mamwell, Caroline Jane. 'It Rained a Lot and Nothing Much Happened': Settlement and Society in Bronze Age Orkney (en). University of Edinburgh, 2018 — 146-bet. 
  6. ↑ Hedges, John W.. Tomb of the Eagles: Death and Life in a Stone Age Tribe (en). New Amsterdam Books, 1998-04-21 — 152-bet. ISBN 978-1-4617-3268-6. 
  7. ↑ 7,0 7,1 Hesse, Rayner W. & Hesse (Jr.), Rayner W. (2007). Jewelrymaking Through History: An Encyclopedia. Greenwood Publishing Group. 35. ISBN 0-313-33507-9.
  8. ↑ McNeil, Ian (1990). An encyclopaedia of the history of technology. Taylor & Francis. 852. ISBN 0-415-01306-2.
  9. ↑ „Viking Boot: History of York“. www.historyofyork.org.uk. Qaraldi: 2020-yil 14-noyabr.
  10. ↑ „The Westward Journeys of Buttons - AramcoWorld“. www.aramcoworld.com. Qaraldi: 2020-yil 28-noyabr.
  11. ↑ Dahl. „For a collector hooked on history, every button tells a story“. The Oregonian: Homes & Gardens. Oregon Live LLC (2008-yil 5-iyun). Qaraldi: 2010-yil 11-mart.
  12. ↑ Australian Government. „heroin concealed in dress buttons“. Customs and Border Protection Communication and Media (2009-yil 12-noyabr). Qaraldi: 2010-yil 11-mart.
  13. ↑ Peach State Button Club. „Studios (Section 23-11)“. Button Country. Peach State Button Club (2010). 2010-yil 6-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 11-iyun.
  14. ↑ The United States Bureau of Foreign and Domestic Commerce, Paper and Stationery Trade of the World, Government Printing Office, 1918
  15. ↑ „A look at China's "Button Town"“. www.cbsnews.com.
  16. ↑ „Chinese 'Button Town' Struggles with Success“. NPR.org.
  17. ↑ (Luscomb 2003, p. 53)
  18. ↑ Victoria and Albert museum „Man's suit, Coat and breeches“. London, UK: V&A Images. 2011-yil 24-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 10-mart.
  19. ↑ Victoria and Albert Museum „Elements of a German filigree button, made ca 1880“. V&A Jewellery collection. London, UK: V&A Images. Qaraldi: 2010-yil 10-mart.
  20. ↑ (Luscomb 2003, p. 104)
  21. ↑ (Luscomb 2003, pp. 123–124)
  22. ↑ Victoria & Albert museum „Jacket from bridegroom's outfit“. V&A Jewellery collection. London, UK: V&A Images. Qaraldi: 2010-yil 10-mart.
  23. ↑ „Coat - Victoria & Albert museum“. London, UK: V&A Images. Qaraldi: 2010-yil 10-mart.
  24. ↑ Button Country. „Back Types/Shanks (23-3)“. Peach State Button Club (2010). 2010-yil 17-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 11-mart.
  25. ↑ Complete Guide to Sewing Colton: . Reader's Digest, 1978 — 352-bet. ISBN 0-89577-026-1. 
  26. ↑ „An Easy Guide to Button Measurement and Sizing“. Sun Mei Button Enterprise Co., Ltd. (2019-yil 19-iyun).
  27. ↑ „Your Search Results | Search the Collections | Victoria and Albert Museum“. collections.vam.ac.uk.
  28. ↑ „American Indian Buttons made with“. 2018-yil 21-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 22-oktyabr.
  29. ↑ Domestic button collection, circa 1935
  30. ↑ „Button | Smithsonian American Art Museum“. americanart.si.edu.
  31. ↑ „Hammond-Turner.com – Online Button Museum“. hammond-turner.com.
  32. ↑ „Hammond-Turner.com – Online Button Museum“. hammond-turner.com.
  33. ↑ „Mattatuck Museum | Art Exhibitions & Educational Programs in CT“. Mattatuck Museum.
  34. ↑ „Keep Homestead Museum - Button Collection“. keephomesteadmuseum.org. 2020-yil 19-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 30-aprel.
  35. ↑ „Keep Homestead Museum“. keephomesteadmuseum.org.
  36. ↑ „The Button Room“. 2020-yil 27-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 28-fevral.
  37. ↑ Cobb. „J. Harold Cobb's George Washington Inaugural Button Collection“. Kirk Mitchell (2005-yil 2-fevral). Qaraldi: 2010-yil 13-mart.

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
 Vikiomborda Tugma
haqida turkum mavjud 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Tugma&oldid=5232001" dan olindi