Kontent qismiga oʻtish

Tinchlik va savdo shartnomasi (AQSh-Yaponiya)

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Yaponiya va AQSh oʻrtasidagi doʻstlik va savdo shartnomasi yoki "Harris shartnomasi", 1858-yil 29-iyul. Tashqi ishlar vazirligining Diplomatik yozuvlar boshqarmasi (Yaponiya).
USS Powhatan (1850)

AQSh va Yaponiya oʻrtasidagi Tinchlik va savdo shartnomasi yoki Harris shartnomasi Amerika Qoʻshma Shtatlari va Tokugava syogunati oʻrtasida imzolangan shartnoma boʻlib, Yaponiya shaharlari bilan savdo qilishni koʻzda tutgan hamda chet elliklarga eksterritoriallik huquqi bergan. U 1858-yil 29-iyulda Edo (hozirgi Tokio) koʻrfazida turgan USS kemasida imzolangan.

Taqvim

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1858-yil 29-iyul - Shartnoma va qoidalar AQSh va Yaponiya tomonidan imzolandi

1858-yil 15-dekabr - Senat shartnomani koʻrib chiqadi va ratifikatsiya qilishga rozilik beradi

1859-yil 19-mart - Yaponiya tomonidan ratifikatsiya qilingan

1859-yil 4-iyul - kuchga kirdi

1860-yil 12-aprel - AQSh prezidenti tomonidan ratifikatsiya qilingan

1860-yil 22-23-may - Vashingtonda ratifikatsiyalar almashildi va Prezident tomonidan e'lon qilindi

1866-yil 25-iyun - Konvensiya orqali oʻzgartirildi

1878-yil 25-iyul - Konvensiya bilan oʻzgartirilgan

1899-yil 17-iyul - 1894-yil 22-noyabrdagi shartnoma bilan almashtirildi[1][2]

Shartnoma

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shartnoma 1854-yilgi Kanagava konventsiyasidan soʻng amalga oshirildi, u Amerika savdo kemalari uchun koʻmir qazish huquqini berdi va Shimoda'da AQSh konsulligi ochilishiga ruxsat berdi. Komodor Metyu Perri AQSh kemalari uchun yoqilgʻi topgan va amerikalik dengizchilarni himoya qilgan boʻlsa-da, u muhim savdo huquqlari masalasini Tokugava syogunati bilan muzokaralar olib borgan AQShning boshqa vakili Taunsend Xarrisga topshirdi; shuning uchun shartnoma koʻpincha "Harris shartnomasi" deb ataladi. Yaponiya qarshiliklarini yoʻq qilish uchun ikki yil kerak boʻldi, ammo shunga oʻxshash imtiyozlar talablari tez orada boshqa gʻarb kuchlaridan ham kelishini anglab, Tokugava hukumati oxir-oqibat taslim boʻldi. 

Eng muhim shartlar orasida:

  • diplomatik agent almashinuvi
  • mavjud Shimoda va Hakodate portlariga qoʻshimcha ravishda, Kanagava va Nagasaki portlari 1859-yil 4-iyulda va undan keyin Niigata va Xyogo 1860-yil 1-yanvarda va 1863-yil 1-yanvardan boshlab tashqi savdo uchun ochiq boʻladi.
  • Roʻyxatga olingan barcha shartnoma portlarida Qoʻshma Shtatlar fuqarolari doimiy yashashlari, yerni ijaraga olish va u yerdagi binolarni sotib olish huquqiga ega boʻlishlari, shuningdek, turar-joy va omborlar qurishlari mumkin boʻldi.
  • chet ellik rezidentlarni yapon huquq tizimi oʻrniga oʻzlarining konsullik sudlari qonunlariga boʻysundirishini taʼminlovchi ekstraterritoriallik tizimi joriy etildi
  • xalqaro nazorat ostida boʻlgan past import-eksport bojlari
  • Shartnoma portlarida belgilangan xorijiy aholi punktlari doirasida Amerika Qoʻshma Shtatlari fuqarolarining ehtiyojlarini qondirish uchun diniy, soʻz erkinligi va cherkov qurilishi huquqi[3] 

Shartnoma keyinroq Yaponiya tomonidan boshqa xorijiy davlatlar bilan imzolangan shunga oʻxshash shartnomalar uchun namuna boʻlib xizmat qildi. Ushbu Tengsiz Shartnomalar oʻz tarixida birinchi marta Yaponiya suverenitetini chekladi. Eng muhimi Yaponiyaning kuchayib borayotgan zaifligini ochib berdi. Milliy maqom va kuchni tiklash yaponiyaliklar uchun asosiy ustuvor vazifaga aylandi, shartnomaning ichki oqibatlari Bakufu (Shōgun) nazoratining tugashi va yangi imperator hukumatining oʻrnatilishi edi.

Amerikaning Yaponiyadagi manfaatlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Perrining Yaponiyaga ekspeditsiyasi nazariy jihatdan aniq taqdir tushunchasi bilan bogʻliq edi, unda amerikalik koʻchmanchilar Shimoliy Amerika boʻylab tarqalish uchun "Xudo bergan" huquqqa ega edilar.[4] Xususan, Yaponiyaning roli Xitoy va AQSh oʻrtasidagi savdo bazasi sifatida edi. AQSh Davlat kotibi Daniel Vebsterning soʻzlariga koʻra, Xudo "inson oilasi manfaati uchun Yaponiya orollari qa'riga" bugʻli kemalar va boshqa savdo kemalari uchun koʻmir qoʻygan.[5] Shimoliy Amerikadan tashqarida imperialistik chora sifatida "Taqdir manifesti" gʻoyasi 1892-yilda Respublikachilarning prezidentlikka da'vogarligiga qadar muhim gʻoya sifatida kiritilmagan va bu amaliy jihatdan Yaponiyada koʻmir zahiralariga ega boʻlgani sababli shunchaki iqtisodiy manfaatdorlikni koʻrsatadi.

"Perri inqirozi" ning kengayishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Taunsend Xarris "Doʻstlik va savdo shartnomasi" boʻyicha muzokaralar olib borgan (1855-yilda Jeyms Bogl tomonidan chizilgan).

Komodor Perri vositachiligidagi Kanagava konventsiyasi Amerikaning Yaponiyadagi ta'sirini majburiy ravishda kengaytirish uchun asosiy qadam boʻldi. Biroq, Tokugava syogunati duch kelgan muammolarning aksariyati mamlakat ichidagi gʻarbga zudlik bilan ochilishni ma'qul koʻrganlar (kaikoku) va yapon madaniyati hamda ta'sirini saqlab qolish tarafdori boʻlgan joi ("varvarni quvib chiqarish") tarafdorlari oʻrtasidagi boʻlinishdan kelib chiqqan.[6] Aksariyat yaponiyaliklar birinchi afyun urushida Xitoyning sharmandali magʻlubiyatini bilishgan, ammo ular oʻz portlarini qanday va qachon ochishlari haqida ikkiga boʻlingan edilar. Ikkala lager ham savdoni xorijliklarning Yaponiyaga kirib kelishi va mamlakatning yopiqlik qonunlarini buzish oʻrniga chet elga ketgan yaponiyaliklar orqali amalga oshirilishi kerakligiga rozi boʻldi. Kanagava shartnomasiga rozi boʻlgan Tokugava amaldorlarining koʻpchiligi Qoʻshma Shtatlar bilan urushdan qochish uchun shunday qilishdi, chunki ular Yaponiyadagi har qanday armiyadan ancha ustunroq armiyaga ega edilar.[7] Natijada ichki inqiroz chuqurlashdi; 1858-yildan keyin Syogunat Qoʻshma Shtatlar va kuchli ichki dushmanlarining talablari oʻrtasida qolib ketdi.

Biroq, Taunsend Xarrisning shartlari Perrinikiga qaraganda ancha talabchan edi. Xarrisning ta'kidlashicha, Yaponiya qonunlari "juda oʻziga xos" va chet elliklar uchun bunday boshqaruv ostida yashash adolatsizlikdir.[8] Shartnomaning III moddasi amerikaliklarga Yaponiya hukumati ta'sirisiz Yedo (Tokio) va Osakada savdo qilish va yashash huquqini berdi; Shartnoma shuningdek, Amerika savdosi uchun ochiq boʻlgan bu shaharlarda konsullik yuridiksiyasiga, yapon oltin va kumushlarini erkin eksport qilishga va an'anaviy savdo ta'riflariga ruxsat berdi. Chet elliklarning syogunat poytaxti Edo portiga kirishi va chet el hukumatining amaldorini imperatorga yaqin joyda joylashtirish, hatto gʻarbga ommaviy ravishda ochilishni qoʻllab-quvvatlaganlar uchun ham tahdid solardi.[9] Bu talablar, xususan, Qoʻshma Shtatlarning Yaponiya uchun rejalashtirilgan rolini koʻrsatdi; savdo erkinligi, amerikaliklarning koʻchib kelishiga yoʻl qoʻyilishi kerak edi (lekin yaponlarning Qoʻshma Shtatlarga kelishi taqiqlandi), harbiy muammolarga qiziqish bildirmasdan yapon diniy an'analariga toqat qilish kerak edi. Bu Shimoliy Amerikani Xitoy bilan bogʻlaydigan savdo zanjirining halqasi edi.

Xarrisning Yevropa tomonidan taklif qilingan shartnomani imzolashni istamagan yaponlarning muqarrar magʻlubiyatini ta'kidlashi (va tahdidi) Tokugava syogunatining koʻplab kaikoku a'zolarini Qoʻshma Shtatlar shartlariga rozi boʻlishga ishontirish uchun yetarli edi. Xitoyning yirik magʻlubiyati haqidagi xotiralar hali esdan chiqmagan va e'tiborsiz qoldirib boʻlmaydigan edi.[10]

Qoʻshimcha shartnomalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
1860-yil Yaponiyaning AQShga missiyasi, Metyu Bredi tomonidan suratga olingan.

Xarris shartnomasini majburan qabul qilgandan soʻng, Yaponiya tezda Rossiya, Fransiya, Buyuk Britaniya va Niderlandiya bilan Ansey shartnomalari deb nomlangan shunga oʻxshash shartnomalarni imzoladi. Bu jarayon 1858-yildagi ingliz-fransuz-xitoy urushi natijasida tezlashdi. Unda xitoyliklar yana bir bor Yevropa harbiy kuchlaridan qattiq magʻlubiyatga uchradilar. Xarris, shuningdek, Yevropa kuchlari Yaponiyaga borishdan oldin Yaponiyaga "hurmatli shartnomalar" imzolashni taklif qildi va " noteng shartnomalar " imzolanishiga majbur qildi. Yaponiya va Qoʻshma Shtatlar oʻrtasida imzolangan shartnomalarning mazmuni eng muhim jihatlari bilan Xitoy va gʻarb davlatlari oʻrtasida imzolangan tengsiz shartnomalardan farq qilmadi.[11]

Ratifikatsiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Prezident Jeyms Buchanan Oq uyda Doʻstlik va savdo shartnomasi imzolanganini nishonlash marosimida yapon delegatsiyasini kutib olmoqda.

Shartnoma Yaponiya birinchi elchiligining 1860-yilda Qoʻshma Shtatlarga tashrifi doirasida ratifikatsiya qilingan. Qoʻshma Shtatlar bilan yangi munosabatlar Ii Naosuke oʻldirilishida omil sifatida tilga olingan. Shartnoma keyinchalik 1899-yil 17-iyulda 1894-yil 22-noyabrdagi Yaponiyaga nisbatan boj ta'riflarini oʻrnatish toʻgʻrisidagi shartnoma bilan almashtirildi.

Ta'sirlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2017-yilgi tadqiqotga koʻra, Yaponiya va gʻarb davlatlari oʻrtasidagi savdo toʻsiqlarini kamaytiradigan shartnomalar Yaponiyada yalpi ichki mahsulotning yaqin vaqt ichida 7 foizga oshishiga olib keldi.[12]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „"Establishment of Tariff Duties with Respect to Japan" (PDF). Library of Congress.“.
  2. ↑ [https://www.loc.gov/law/help/us-treaties/bevans/m-ust000001-0018.pdf Text of treaty of November 1894
  3. ↑ zhu, Chen Jie. Mingzhi wei xin : gai bian Riben de 50 nian, Di 1 ban., Xi'an: Shanxi ren min chu ban she, 2011. ISBN 9787224095791. 
  4. ↑ LaFeber, p. 9
  5. ↑ LaFeber, p. 10
  6. ↑ Totman, "From Sakoku to Kaikoku", p. 2
  7. ↑ Miyauchi, p. 272
  8. ↑ McMaster, p. 308
  9. ↑ Totman, "From Sakoku to Kaikoku", p. 3
  10. ↑ Miyauchi, p. 276
  11. ↑ Murase, p. 280
  12. ↑ Gains from trade: evidence from nineteenth century Japan | Microeconomic Insights.

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Anderson, Devid L. "Metyu C. Perri." Amerika milliy biografiyasi jild. 17. Nyu-York, Nyu-York: Oksford, 1999, p. 367–369.
  • Auslin, Maykl R. (2004). Imperializm bilan muzokaralar: tengsiz shartnomalar va yapon diplomatiyasi madaniyati. Kembrij: Garvard universiteti nashriyoti.ISBN 978-0-674-01521-0ISBN 978-0-674-01521-0 ; OCLC 56493769
  • Griffis, Uilyam Elliott. Taunsend Xarris: Yaponiyadagi birinchi Amerika elchisi. Kembrij, Massachusets: Kembrij universiteti nashriyoti, 1895-yil.
  • Xayn, Uilyam. Perri bilan Yaponiyaga. Gonolulu, Gavayi: Gavayi universiteti matbuoti, 1990-yil.
  • LaFeber, Valter. Clash. Nyu-York, Nyu-York: Norton & Co., 1997.
  • Makmaster, Jon. "Alkok va Xarris, Bakumatsu Yaponiyadagi xorijiy diplomatiya". Monunmenta Nipponica, jild. 22-son 3–4 (1967), b. 305–367.
  • Miyauchi, DY "Yokoi Shonanning Yaponiyaning kech Tokugavadagi xorijiy aralashuviga munosabati, 1853-1862". Zamonaviy Osiyo tadqiqotlari. jild. 4-son 3 (1970) bet. 269–290.
  • Murase, Shinya. "1854-1905-yillar davrida Yaponiyaning Shartnoma amaliyotida eng koʻp qulaylik yaratish tartibi", Amerika xalqaro huquq jurnali, jild. 70, 2-son (aprel, 1976-yil), bet. 273–297.
  • Totman, Konrad. "Sakokudan Kaykokugacha, tashqi siyosiy munosabatlarning oʻzgarishi, 1853-1868". Monumenta Nipponica. jild. 35-son, 1-son (1980-yil), 1-bet. 1–19.
  • Totman, Konrad. Tokugava Bakufuning qulashi 1862-1868. Gonolulu, Gavayi: Gavayi universiteti nashriyoti, 1980-yil.
  • Shreder, Jon H. Metyu Kalbreyt Perri: Antebellum dengizchisi va diplomati. Annapolis, Merilend: Dengiz instituti matbuoti, 2001.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Tinchlik_va_savdo_shartnomasi_(AQSh-Yaponiya)&oldid=5231018" dan olindi