Temir darvozalar

Temir darvozalar — Dunay daryosida janubdan Serbiya va shimoldan Ruminiya oʻrtasidagi chegaraning bir qismini tashkil qiladi. Ushbu darvozalar Ruminiyaning Orsov shahridan narigi tomonida, ikkita gidroelektr toʻgʻoni, ikkita elektr stantsiyasi, Iron Gate I GES va Iron Gate II GES ni oʻz ichiga oladi.

Dunayning bu nuqtasidagi daryoda janubiy Karpat togʻlarini va Bolqon togʻlarining shimoli-gʻarbiy etaklaridan ajratib turgan manzarani koʻrish mumkin. Daraning Ruminiya tomoni Temir darvozalar tabiiy bogʻini, Serbiya qismi esa Derdap milliy bogʻini tashkil qiladi. Serbiya tomonidagi kengroq muhofaza qilinadigan hudud 2020-yil iyul oyida YuNESKOning global geoparki deb eʻlon qilindi^[1]^[2].

Arxeologlar 13-5 ming yil avval markaziy Dunay mintaqasidagi Temir darvozalar mezolit madaniyatini dara nomi bilan atashgan. Serbiya va Yevropadagi eng muhim arxeologik yodgorliklardan biri Lepenski Vir boʻlib, Yevropadagi eng qadimgi qurilgan turar-joy hisoblanadiva Dunay qirgʻogʻidagi Temir darvoza darasida joylashgan^[3].

Toponimikasi

Ingliz tilida bu dara Iron Gates yoki Iron Gate deb nomlanadi. 1853-yilda Londonning The Times gazetasida Dunay haqidagi maqolada „Temir darvoza yoki Trayan darvozasi“ deb atalgan^[4].

Mintaqa tillarida, jumladan, rumin, venger, polyak, slovak, chex, nemis va bolgar tillarida soʻzma-soʻz „Temir darvozalar“ degan maʼnoni anglatuvchi nomlar butun daralar qatorini nomlash uchun ishlatiladi. Bu nomlar rumincha: Porțile de Fier , polyakcha: Żelazne Wrota , nemischa: Eisernes Tor va bolgarcha: Железни врата Železni vrata deb atalgan . Marshrutning oxirgi qismi uchun muqobil rumin nomi – Defileul Dunării, soʻzma-soʻz aytganda „Dunay darasi“ nomi berilgan.

Serb tilida dara Đerdap (Đerdap) nomi bilan mashhur.

Tabiiy xususiyatlari

Daralar

Dunayning birinchi torayish hududi Ruminiyaning Moldova Veche orolidan tashqarida joylashgan Golubac darasi nomi bilan tanilgan. Bu daraning uzunligi 14,5 kilometr va eng tor nuqtasi kengligi 230 metrga teng . Uning boshida Serbiya qirgʻogʻidagi Golubac hududida oʻrta asr qal’asi joylashgan. Ljupovska vodiysidan keyin ikkinchi Gospodjin Vir darasi joylashgan boʻlib, uning uzunligi 15 kilometr va 220 metrgacha torayadi. Qoyalarning balandligi 500 metrgacha ammo quruqlikdan bu yerga borish juda qiyin. Kengroq boʻlgan Donji Milanovac darasining umumiy uzunligi 19 kilometr boʻlgan Buyuk va Kichik Qozon darasi bilan aloqani tashkil qiladi.Orșova vodiysi daryoning oxirgi darasi hisoblanib, Sip darasidagi Wallachia tekisliklariga yetib borishidan oldingi oxirgi keng qismdir.

Buyuk Qozon (qozon „qozon“ yoki „suv ombori“ degan maʼnoni anglatadi) butun hududning eng mashhur va eng tor darasi hisoblanadi. Bu yerda daryo 150 metrgacha torayadi, chuqurligi esa 53 metrgacha kamayadi.

Navigatsiya va kanallar

Daryo oʻzanlari va ular bilan bogʻliq boʻlgan jadal oqimlar dara vodiysini hatto eng tajribali qayiqchilar uchun ham dengiz tashish uchun mash’um oʻtish joyiga aylantirdi. Usmonlilar hukmronligi davrida kemalar kalauz (turkcha kalavuz, yoʻlboshchi, sayohatchi degan maʼnoni anglatadi) deb nomlangan marshrutlarni yaxshi biladigan mahalliy navigatorlar tomonidan boshqarilgan. Shahzoda Milosh Obrenovich hukmronligi davrida mahalliy serblar asta-sekin Usmonlilar qoʻlidan oʻtib, shahzoda tomonidan rasman tayinlangan. Usmonlilarni yanada ogʻirlashtirmaslik uchun shahzoda serb dengizchilariga turkcha dumendžibaša nomini dümen (rul) va bosh (bosh, boshliq, xoʻjayin) soʻzlaridan berdi. Navigatsiya toʻlovi dumendžibaša, loc (daryo uchuvchilari) va mintaqaviy munitsipalitetlarga boʻlingan^[5].

Quyida qazilgan kanallardan baʼzilari:^[6].

Stenka-uzunligi 1900 metr ,10 ta navigatsiya signallari bilan (dastlab sharlar ishlatilgan)
Izlaz- 2351 metr,7 ta navigatsiya signali bilan
Svinita-uzunligi 1200 metr, 4 ta signal bilan
Juc-uzunligi 1260 metr, 5 ta signal bilan
Sip-uzunligi 4375 metr
Mali Đerdap-uzunligi 1050 metr

Hammasi boʻlib 15465 metr navigatsiya qilingan kanallar qurildi^[6]. Sunʼiy Đerdap koʻli yaratilganda (1970-yillarning boshlarida) ular suv ostida qolgan. Sip kanalidagi oqimlar 15 kts (8 m/s) 1973-yilgacha kemalarni kanal boʻylab lokomotiv bilan yuqoriga sudrab borgan. Shunday qilib, Temir darvozalar eʼtibordan chetda qoldi^[6]^[7]^[8].

Toʻgʻonlari

Ruminiya-Yugoslaviya qoʻshma mega loyihasining qurilishi 1964-yilda boshlangan. 1972-yilda Temir darvoza I toʻgʻoni ochildi, keyin 1984-yilda Temir darvoza II toʻgʻoni, ikkita gidroelektrostantsiya, ikkita shlyuz va yuk tashish uchun navigatsiya qulflari ochildi.

Ushbu toʻgʻonlarning qurilishi Belgrad ostidagi Dunay vodiysiga suv ombori maqomini berdi va qoʻshimcha ravishda toʻgʻon yaqinidagi daryo suvi sathining 35 metrga koʻtarilishiga sabab boʻldi. Eski Orsova, Dunay oroli Ada Kaleh (pastda) va kamida beshta boshqa qishloqlar uchun jami 17 000 aholiga yoʻl ochish kerak edi. Odamlar koʻchirildi va aholi punktlari Dunaydan abadiy yoʻqoldi.

Daryoning tabiiy faoliyatiga etarlicha eʼtibor bermasdan loyihalashtirilgan va qurilgan boʻlsa, toʻgʻonlar daryoni ekologik jihatdan ajratilgan qismlarga kesib tashlash effektiga ega boʻlib, turlarning erkin harakatlanishi va migratsiyasiga imkon bermaydi^[9]. Koʻchib yuruvchi baliqlar ayniqsa yomon taʼsir koʻrsatadilar, ular urugʻlanish joylari va hayot aylanishlarining boshqa vaqtlarida foydalaniladigan maydonlar oʻrtasida oqimga yoki pastga qarab harakatlana olmaydilar. Temir darvozalarning qurilishi mahalliy fauna va floraga ham katta taʼsir koʻrsatdi — masalan, bir necha turdagi bakır baliqlarining urugʻlanish yoʻllari doimiy ravishda toʻxtatildi. Beluga oʻtir baligʻi eng kattasi boʻlgan va eng katta namunasi 1793 yilda 500 kilogram (1,100 lb) yilda qayd etilgan^[10]. Shuningdek, muhim mintaqaviy iqtisodiy taʼsirlar boʻldi – xususan, Dunay baliqchiligining mahsuldorligiga^[11]. Dunayning koʻchmanchi baliq turlarining holati butun Dunay daryosi havzasining ekologik salomatligining kuchli koʻrsatkichidir va bu oʻz navbatida kengroq iqtisodiy va strategik oqibatlarga olib keladi.

Toʻgʻon qurilganidan beri Temir darvozaning oʻsimlik va hayvonot dunyosi, shuningdek, geomorfologik, arxeologik va madaniy tarixiy ashyolari har ikki xalq himoyasida boʻlgan. Serbiyada bu Đerdap milliy bogʻi bilan amalga oshirildi (1974 yildan beri, 636.08 square kilometre (245.59 kv mi)) va Ruminiyada Porțile de Fier milliy bogʻi (2001 yildan beri, 1,156.55 square kilometre (446.55 kv mi)).

Tarixi

Tarixdan oldingi va Rim imperiyasi davrida

Ilk neolit davriga oid qumtosh haykallari bu hududda juda uzoq vaqtdan beri aholi yashab kelganligini koʻrsatadi. Temir darvozalar mezolit (taxminan 13 000-5 000 miloddan avvalgi) joylari, xususan, Lepenski Virning asosiy arxeologik yodgorligi (1960-yillarda qazib olingan) joylashgan Gospodjin Vir darasi esa buni yanada yaqolroq koʻrsatib beradi. Lepenski Vir koʻpincha janubi-sharqiy Yevropadagi eng muhim mezolit davri merosi sifatida aytiladi.

Buyuk Qozonning sharqida Rim imperatori Trayan Damashqlik Apollodor tomonidan qurilgan afsonaviy koʻprikni qurdirdi. Koʻprik qurilishi 103-yildan 105-yilgacha, Trayanning Dakiyani oxirgi zabt etishidan oldin davom etdi. (Oʻngda (serb) qirgʻoqdagi Rim lavhasi uning xotirasiga bagʻishlangan. Ruminiya qirgʻogʻida, Kichik Qozonda, 1994-2004-yillarda Trayanning dakiyalik raqibi Dekebalning oʻxshashligi toshga oʻyilgan.)

Temir darvozalar uchun madaniy havolalari

Adabiyotlari

Temir darvoza darasini portlatish va shu tariqa Dunaydagi don savdosini toʻsib qoʻyish rejasi Oliviya Manningning „Urushning boyligi“ romanining " Bolqon trilogiyasi " (1960-1980-yillar) boʻlimida taklif qilingan sabotaj harakatlariga kiritilgan. Neft barjalarining fashistlar Germaniyasiga yetib borishiga yoʻl qoʻymaslik uchun shunga oʻxshash fitna qurilmasidan Dennis Uitli oʻzining 1946-yilgi Dyuk de Richloning "Kod soʻzi: Oltin jun " romanida qoʻllangan.
Ikki roman – Otlar vodiysi (1982-yil) va Oʻtish tekisliklari (1990-yil) – Jan M. Auelning „ Yerning bolalari“ seriyasida sayohat tafsilotlari tasvirlangan sahna ketma-ketligida Temir darvozalar orqali yoki uning atrofida sayohat qilishda tarixdan oldingi odamlarning qiyinchiliklariga eʼtibor qaratilgan. Qahramonlar yuqori va quyi Dunay vodiylari oʻrtasida sayohat qilganda sarguzashtlarni boshlaridan kechirishgan.
Sayohatchi yozuvchi Patrik Li Fermorning 1986-yilda chop etilgan „Oʻrmon va suv oʻrtasida“ kitobida 1934-yil avgust oyida suv ostida qolgan Ada Kaleh orolidagi tun va Temir darvoza orqali paromda sayohati tasvirlangan.

Filmi

2003-yilda suratga olingan Donau filmining bir necha daqiqalarida Temir darvozalar aks etgan.

Musiqasi

Temir darvozalar Zvonko Bogdan qoʻshigʻining ikkinchi misrasida eslatib oʻtilgan(Rastao sam pored Dunava).
Jugoslavijo xalq qoʻshigʻi Milutin Popović tomonidan ijro etilgan, xalq orasida Od Vardara pa do Triglava deb ataladi, boshida Temir darvozalar haqida eslatish uchun ham aytib oʻtib ketilgan.

Galereyalari

Ponicova gʻori
Mraconia Monastery

Mraconia monastrligi
Temir darvozalar muzeyi

Qoʻshimcha maʼlumotlar

Ruminiyada turizm
Ruminiyaning yetti moʻjizasi
Commissions of the Danube River –
Danube River Conference of 1948 –
Defile (geography) –
Energy in Romania

Adabiyotlar

↑ „UNESCO designates 15 new Geoparks in Asia, Europe, and Latin America“ (en). UNESCO (2020-yil 10-iyul). Qaraldi: 2020-yil 13-iyul.
↑ Dimitrije Bukvić. „Đerdap – prvi srpski geopark“ (sr). Politika (2020-yil 19-iyul), s. 9.
↑ Sormaz. „Lepenski Vir“. World History Encyclopedia (2020-yil 5-may). — „The overall architecture at Lepenski Vir is of a specific shape with all the houses built according to a plan.“. Qaraldi: 2020-yil 29-iyul.
↑ "The Seat of War on the Danube, " The Times, December 29, page 8
↑ Да ли знате: Како су некада звали спроводнике лађа на Ђердапу? (sr). Politika (2018-yil 31-yanvar), s. 32.
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 „Da li znate? - Kada je regulisana plovidba kroz đerdapski sektor?“, Politika (serbcha): 30, 8 October 2017 {{citation}}: Unknown parameter |trans_title= ignored (|trans-title= suggested) (yordam)
↑ „Sipska lokomotiva i locovi na Dunavu“ (sr). Biblioteka Centar za Kulturu Kladovo (2015-yil 4-dekabr).
↑ Miroslav Stefanović. Политикин времеплов: Како је Сипским каналом укроћен Дунав (sr). Politika-Magazin, No. 1059 (2018-yil 14-yanvar), s. 28–29.
↑ Claudio Comoglio. „FAO Scoping mission at Iron Gates I and II dams (Romania and Serbia). Preliminary assessment of the feasibility for providing free passage to migratory fish species“ (2011).
↑ Miroslav Stefanović. Мегдани аласа и риба грдосија (sr). Politika-Magazin, No. 1073 (2018-yil 22-aprel), s. 28–29.
↑ Holcik, Juraj. The freshwater fishes of Europe Vol.I Part II General introduction to fishes. Wiesbaden: Aula Verlag, 1989.

Qoʻshimcha oʻqish uchun adabiyotlar

Bonsall, Clive; Lennon, Rosemary; McSweeney, Kathleen; Stewart, Catriona; Harkness, Douglas; Boronean, Vasile; Bartosiewicz, László; Payton, Robert et al. (1997). "Mesolithic and Early Neolithic in the Iron Gates: A Paiaeodietary Perspective". Journal of European Archaeology 5 (1): 50–92. doi:10.1179/096576697800703575. Archived from the original on 2013-01-26. https://archive.today/20130126230515/http://openurl.ingenta.com/content?genre=article&issn=0965-7665&volume=5&issue=1&spage=50&epage=92.
Bonsall, C; Cook, G T; Hedges, R E M; Higham, T F G; Pickard, C; Radovanović, I (2004). "Radiocarbon and stable isotope evidence of dietary change from the Mesolithic to the Middle Ages in the iron gates: New results from Lepenski Vir". Radiocarbon 46 (1): 293–300. doi:10.1017/S0033822200039606. https://journals.uair.arizona.edu/index.php/radiocarbon/article/view/4269.
Teodoru, Cristian; Wehrli, Bernhard (2005). "Retention of Sediments and Nutrients in the Iron Gate I Reservoir on the Danube River". Biogeochemistry 76 (3): 539–65. doi:10.1007/s10533-005-0230-6. https://www.dora.lib4ri.ch/eawag/islandora/object/eawag%3A5107.
Micić, Vesna; Kruge, Michael; Körner, Petra; Bujalski, Nicole; Hofmann, Thilo (2010). "Organic geochemistry of Danube River sediments from Pančevo (Serbia) to the Iron Gate dam (Serbia–Romania)". Organic Geochemistry 41 (9): 971–4. doi:10.1016/j.orggeochem.2010.05.008.
Roksandic, Mirjana; Djurić, Marija; Rakočević, Zoran; Seguin, Kimberly (2006). "Interpersonal violence at Lepenski Vir Mesolithic/Neolithic complex of the Iron Gates Gorge (Serbia-Romania)". American Journal of Physical Anthropology 129 (3): 339–48. doi:10.1002/ajpa.20286. PMID 16323188. https://archive.org/details/sim_american-journal-of-physical-anthropology_2006-03_129_3/page/339.
Boric, Dusan; Miracle, Preston (2004). "Mesolithic and Neolithic (Dis)Continuities in the Danube Gorges: New Ams Dates from Padina and Hajducka Vodenica (Serbia)". Oxford Journal of Archaeology 23 (4): 341–71. doi:10.1111/j.1468-0092.2004.00215.x. https://archive.org/details/sim_oxford-journal-of-archaeology_2004-11_23_4/page/341.
Bonsall, Clive „The Mesolithic of the Iron Gates“, . Mesolithic Europe Bailey: . Cambridge: Cambridge University Press, 2008 — 238–79-bet. ISBN 978-0-521-85503-7.

Havolalar

(in Romanian) Porțile de Fier National Park
(in Serbian) Iron Gates in 1965 on YouTube
(in Serbian) Lepenski Vir
(in German) Ada Kaleh, die Inselfestung, also the source of the Ada Kaleh section in this article

[1] „UNESCO designates 15 new Geoparks in Asia, Europe, and Latin America“ (en). UNESCO (2020-yil 10-iyul). Qaraldi: 2020-yil 13-iyul.

[2] Dimitrije Bukvić. „Đerdap – prvi srpski geopark“ (sr). Politika (2020-yil 19-iyul), s. 9.

[3] Sormaz. „Lepenski Vir“. World History Encyclopedia (2020-yil 5-may). — „The overall architecture at Lepenski Vir is of a specific shape with all the houses built according to a plan.“. Qaraldi: 2020-yil 29-iyul.

[4] "The Seat of War on the Danube, " The Times, December 29, page 8

[5] Да ли знате: Како су некада звали спроводнике лађа на Ђердапу? (sr). Politika (2018-yil 31-yanvar), s. 32.

[kanal-6] 6,0 ^6,1 ^6,2 „Da li znate? - Kada je regulisana plovidba kroz đerdapski sektor?“, Politika (serbcha): 30, 8 October 2017 {{citation}}: Unknown parameter |trans_title= ignored (|trans-title= suggested) (yordam)

[kladovo-7] „Sipska lokomotiva i locovi na Dunavu“ (sr). Biblioteka Centar za Kulturu Kladovo (2015-yil 4-dekabr).

[magazin-8] Miroslav Stefanović. Политикин времеплов: Како је Сипским каналом укроћен Дунав (sr). Politika-Magazin, No. 1059 (2018-yil 14-yanvar), s. 28–29.

[9] Claudio Comoglio. „FAO Scoping mission at Iron Gates I and II dams (Romania and Serbia). Preliminary assessment of the feasibility for providing free passage to migratory fish species“ (2011).

[10] Miroslav Stefanović. Мегдани аласа и риба грдосија (sr). Politika-Magazin, No. 1073 (2018-yil 22-aprel), s. 28–29.

[11] Holcik, Juraj. The freshwater fishes of Europe Vol.I Part II General introduction to fishes. Wiesbaden: Aula Verlag, 1989.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]