Kontent qismiga oʻtish

Sovet Ittifoqidagi kurdlarning deportatsiyasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Sovet Ittifoqidagi kurdlarning surgun qilinishi ittifoq hududdida yashovchi baʼzi sovet kurdlarining chiqarib yuborilishi bilan bogʻliq. 1937-yilda bir qism arman kurdlari va ozarbayjon kurdlari, 1944-yilda esa bir qism gruzin kurdlari Qozogʻiston SSR, Qirgʻiziston SSR va Oʻrta Osiyoga koʻchib keldi. 1937-yildagi migratsiya sababi sifatida sovet tuzumiga qarshi turish, ularning ijtimoiy-iqtisodiy imunosabatlarida shayxlik, sayyidlik, qon adovat kabi urf-odatlarning mavjudligi, patriarxal munosabatlardan kelib chiqqan boy og‘alarning hukmronligining davom etayotgani, kolxoz va sovxoz tuzumiga to‘sqinlik qilayotgani sanab o‘tilgan. 1944-yilgi migratsiya uchun Davlat mudofaa qoʻmitasi tomonidan Ikkinchi jahon urushi davrida qishloqlarda yashovchi baʼzi kurdlar Turkiyaga razvedka maʼlumotlarini bergani sababli amalga oshirilgan.

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Baʼzi kurdlarni deportatsiya qilishga birinchi urinish Xalq Komissarlari Kengashining 1936-yil 17-dekabrdagi 2123-420 sonli qarori asosida amalga oshirilgan. 1937-yil 17-iyulda Markaziy Ijroiya Qoʻmitasi va Xalq Komissarlari Qoʻmitasi qarorini bajarishga ikkinchi urinish boʻldi. Bundan tashqari, 1937-yil 8-noyabrda NKVD tomonidan kurdlarning immigratsiyaga tobe boʻlishi toʻgʻrisidagi qaror imzolangan. „Hukumat qaroriga koʻra, yaqin kunlarda Armaniston bilan chegaradosh hududlardan 425 kurd fermer xoʻjaligi evakuatsiya qilinadi, ularning soni 2100 ga yaqin kishini oʻz ichiga oladi“, — deyiladi qarorda. Yangi aholi punkti Qirgʻiziston SSR boʻladi"[1]. Koʻchirilganlarning sayohati yomon sharoitlarda amalga oshirilgan, mahalliy hokimiyatlar sayohat uchun zarur shart-sharoitlarni yaratmagan[2][3]. 1938-yil 9-dekabrda Qozogʻiston SSR tegishli shaxs tomonidan Sovet Ittifoqi Tashqi Ishlar Xalq Komissarligiga yoʻllangan telegrammada „Kelib kelayotgan poyezdda toʻliq tartibsizlik hukm sugan. Toʻgʻri tartib oʻrnatilmagan; odamlar va narsalar ajratilmagan“ degan edi[2]. Xuddi shunday, Qozogʻiston SSR Xalq Komissarlari Soveti Raisi X.Undasinovning 1939-yil 20-yanvardagi maktubida „Muhojirlar umumiy kazarmalarga joylashtirilgan- qishki sharoitda mutlaqo yaroqsiz va butunlay antisanitariya tipidagi maxsus xonalar tayyorlangan. Natijada tif va oddiy bezgak kasalliklari qayd etilgan. Muhojirlarga oddiy taʼminot berilmagan. Maʼmurlar qishni oʻylamadilar“[2]. 1937-yil 7-iyuldagi qaror bilan 1937-yil noyabr oyida Qozog‘iston va O‘zbekistonga majburan ko‘chirilgan kurdlar soni 1325 kishini tashkil qilgan[4][5]. Nodir Nodirov 1937-yilda eʼlon qilingan faqat Naxchivandagi kurdlar deportatsiya qilinganini taʼkidlagan[4]. Deportatsiya qilinganlarning rasmiy sabablari orasida bu odamlarning „antisovet“ ekani ham bor edi. Biroq, koʻchish hodisasi qishloqlarda yashovchi kurdlar oʻrtasida oilaviy, diniy va tarixiy anʼanalarga (shayx, sayyid, qon adovat va boshqalar) qarshi kurash doirasida baholandi[4]. Sovet kurdlarining ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarida sovetdan oldingi davrdagi patriarxal qabila munosabatlari shu paytgacha davom etib, avvalgi mavqeini yoʻqotgan ogʻalar hali ham kurdlar orasida qoʻrquv uygʻotib kelardi[6]. Kamol Burkay kurdlarning hammasi ham ko‘chib kelmaganini, masalan, yazidiy kurdlariga tegilmaganini va bu ko‘chish to‘lqini ayniqsa Ozarbayjon SSRda yashovchi baʼzi musulmon kurdlarga nisbatan qo‘llanilganini taʼkidlagan[2].

Butunittifoq Kommunistik (bolsheviklar) partiyasi Markaziy Komitetining Ozarbayjon partiya tashkilotlarining ahvoli to‘g‘risidagi 1929-yil 23-iyundagi qarorida quyidagi fikrlar mavjud; [4]

Kurdlarning qabilaviy va diniy qoloqligidan foydalanadigan qishloq xo‘jayini tizimi hali ham kuchli mavqega ega bo‘lishiga qaramay, unga qarshi amaliy kurash hozircha ancha sust kechgan. Bu muammolarga ko'p millatli mintaqada Yetarlicha e'tibor berilmagan, garchi tabaqalanish, quldorlik munosabatlari va u bilan bog'liq kambag'allar manfaatlarini himoya qilish vazifalari o'zining keskinligi bilan ajralib turgan.

Ikkinchi ommaviy deportatsiya Ulug 'Vatan urushi davrida, fashistlar Germaniyasining Kavkaz jangi doirasida Sovet Ittifoqiga bostirib kirishga urinishlari sharoitida sodir boʻlgan[4]. Bu davrda Gruziya SSRda yashovchi mesxeti turklari va ozarbayjonlar fashistlar Germaniyasi bilan aloqada boʻlgan Turkiyaning josuslik faoliyati sovet hokimiyatini jiddiy xavotirga solgan[4]. Davlat mudofaa qoʻmitasining 1944-yil 31-iyuldagi 6279-sonli qarorida Gruziya SSRning chegaradosh viloyatlaridan „turk, kurd va hemshinlar“ deportatsiya qilinishi koʻrsatma berilgan. Asosga kelsak, Lavrenti Beriyaning 1944-yil 28-noyabrdagi hisobotida koʻchirilgan aholi „kontrabanda, Turkiyaga razvedka maʼlumotlari taqdim etish va bandit guruhlarga yordam berish“ bilan shugʻullangani aytiladi[4]. 1944-yil 15-noyabrda 26591 kishi uch bosqichda mamlakatning sharqiy hududlariga surgun qilingan. Keyingi 10 kun ichida Gruziya SSR janubiy viloyatlaridan 91 095 kishi koʻchirildi. 1945-yil 31-yanvarda qolgan 695 oiladan iborat poyezd Tbilisidan Oʻzbekiston SSRga koʻchirish uchun joʻnab ketdi. Koʻchirilganlarning umumiy soni 94 995 kishini tashkil etadi. Ulardan 8694 nafari kurdlar, 1385 nafari hemshinlar boʻlgan. Gruziyaning boshqa etnik ozchiliklaridan kelgan harbiy xizmatchilar ham bor edi[1].

Eskerê Boyîk sovet respublikalariga ko‘chib kelish hodisasining surgun emasligini va kurdlarning ko‘chmanchi hududlarda uzoq vaqtdan beri yashaganliklarini, bu yerda uzoq yillardan beri musulmon kurdlar yashaganligini, Ezidi kurdlar esa o‘lkaga joylashganini taʼkidlaydi. Masalan, 1826-yilda boshlangan Rus-Eron urushida Yazidiylarning asosiy qabilalaridan biri Hesini urugʻi Hasan ogʻa boshchiligida musulmonlarning diniy zulmi tufayli Rossiya tomonida Eronga qarshi kurash olib bordi[7].

Destalinizatsiya jarayoni boshlanishi bilan 1956-yildan boshlab koʻchmanchilikka duchor boʻlgan kurdlar avvalgi oʻlkalariga qaytishga kirishdilar[8]. 1956-yil 18-aprelda koʻchirilgan Qrim tatarlari, bolqarlar, mesxeti turklari, kurdlar va hemshinlilarga nisbatan qoʻyilgan cheklovlarni bekor qilish toʻgʻrisida Oliy Kengash Prezidentligi Farmoni chiqdi[1].

1989-yilda tashkil etilgan Yekbun kurdlarning sobiq aholi punktlarida muxtoriyati uchun tadqiqotlar olib borgan.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 „Депортации курдов в СССР 1937-47“ (Rusça). Kurdistan.com.ua. 16 ağustos 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28 şubat 2020.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Ballı 1991.
  3. ↑ Bedirxan 2010.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 Can 2017.
  5. ↑ Aegleton 1989.
  6. ↑ Azerbaycan Kürtleri. Peri Yayınları, 2007. ISBN 9789759010652. 
  7. ↑ Boyîk 2020.
  8. ↑ „Top Ten Origins: Russia’s Relations with the Kurds“ (İngilizce). Origins.osu.edu (13 kasım 2017). 5 ocak 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17 şubat 2020.
Adabiyotlar
  • Mehabad Kürt Cumhuriyeti 1946. Komkar Yayınları, 1989. 
  • Kürt Dosyası. Cem Yayınevi, 1991. ISBN 978-9754063004. 
  • Kızıl Kürdistan. Pêrî Yayınları, 2010. ISBN 9789759010560. 
  • Boyîk, Eskerê (2020). „Sovyetler Yıkıldığında Kardeşliğimiz de Yıkıldı!“. Dilop, 13. 
  • Stalin ve Kürtler. İstanbul: Ceylan Yayınları, 2017. ISBN 978-975-2416-07-9. 
  • Kafkasya ve Diasporada Yaşamın Adı: Knyaze İbrahim ve Kürtler. Pêrî Yayınları, 2007. ISBN 9789759010560. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Sovet_Ittifoqidagi_kurdlarning_deportatsiyasi&oldid=2994624" dan olindi