Sona (yordamchi til)
| Yaratilgan | Kenneth Searight |
|---|---|
| Sana | 1935 |
| Foydalanilishi | Xalqaro yordamchi til |
| Maqsad | Til qurilishi
Yordamchi til |
| Til kodi | |
| ISO 639-3 | - |
| Glottolog | - |
| IETF | art-x-sona
|
Sona – xalqaro yordamchi til. Bu til Kenneth Searight tomonidan yaratilgan va 1935-yilda nashr etilgan kitobida tasvirlangan. Sona soʻzi „yordamchi neytral narsa“ degan maʼnoni anglatadi. Inglizcha „sonorous“ soʻziga oʻxshashlikka ega[1].
Searight Sona tilini oʻz davrining boshqa sunʼiy yordamchi tillari, masalan, esperanto va ido tillarining yevrosentrikligiga javob sifatida yaratdi[2]. Shu bilan birga, Searight oʻz tilini Solresol yoki Ro kabi sunʼiy tillarga qaraganda amaliyroq boʻlishini maqsad qilgan. Shunday qilib, Sona grammatika va leksikaning maʼlum darajada „universallik“ meʼyoriga ega boʻlishi uchun harakat qildi. Yana qoʻshimcha tarzda, soʻz yasash usuli sifatida butun dunyo grammatikalarida umumiy boʻlgan asosiy tushunchalarni saqlab qoldi. Searight oʻzining muntazam va mantiqiy tilini yaratish uchun turli xil tillardan, jumladan, ingliz, arab, turk, xitoy va yapon tillaridan ilhom olgan[3].
Searight faqat koʻp tillarda soʻzlashuvchilar aytishi mumkin boʻlgan tovushlarni tanladi, shuning uchun uni haqiqiy universal til qila oldi. Sona bu tilni dunyo bolalariga oʻrgatilishini umid qilgan.
Sona aglutinativ til boʻlib, izolyatsiya qiluvchi til boʻlishga kuchli moyillikga ega. Bu tilda 360 ta radikal yoki ildiz soʻzlari mavjud boʻlib, ularning maʼnolari Rogetning asl tezaurusidagi toifalarga va qoʻshimcha 15 ta zarraga asoslangan. Radikallarni yonma-yon qoʻyish orqali fikr va gaplar hosil boʻladi. Masalan, ra „erkak“ va ko „bola“ rakoni „oʻgʻil“ soʻzini hosil qiladi. Internetda Sonani qayta tiklash va undan foydalanishga qiziqqan kichik bir jamoa mavjud.
Yozish
[tahrir | manbasini tahrirlash]Sona lotin alifbosidan foydalanadi va 24 ta harfdan iborat. Muallif oʻz matnida Sona tilida yozish qoidalarini taqdim etgan boʻlsa-da, u Sonada „bir nechta qoidalar“ borligini ham aytib oʻtadi[4]. Searight tomonidan qamrab olingan yozuvga nisbatan eslatib oʻtilgan qoidalardan biri shundaki, xorijiy soʻzlar bosh harf bilan yoziladi. Tinish belgilariga kelsak, Searightning taʼkidlashicha, „biz bu masalani tanlovga koʻproq yoki kamroq ochiq qoldirishimiz kerak.“
Alifbo
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Raqam | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 8 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Bosh harf | A | B | C | D | E | F | G | H | I | J | K | L | M | N | O | P | R | S | T | U | V | X | Y | Z |
| Kichik harf | a | b | c | d | e | f | g | h | i | j | k | l | m | n | o | p | r | s | t | u | v | x | y | z |
| IPA
fonemasi |
a | b | t͡ʃ | d | e | f | g | h | i | d͡ʒ, ʒ | k | l | m | n | o | p | r | s | t | u | v | ʃ | j, ə | z |
Sona alifbosi 24 ta harfdan iborat.
| olti unli | a | e | i | o | u | y |
| oltita aspiratsiya | c | j | x | f | v | h |
| olti undosh (i) | g | d | z | m | b | l |
| olti undosh (ii) | k | t | s | n | p | r |
Radikallar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Sona tilida 360 ta radikal va 15 ta zarra mavjud boʻlib, ularning har biri yagona maʼno birligini ifodalaydi. Sonadagi har bir soʻz radikallarga ajralishi va aksincha, ularni turli yoʻllar bilan birlashtirib yangi soʻzlar yasalishi mumkin. Radikallar ramziy gʻoyalar yoki gʻoyalar guruhlarini ifodalash uchun moʻljallangan va bu universal tushunchalar asosida soʻzlarni bir-biriga bogʻlash orqali tilni soddalashtiradi.
Radikallar beshta undosh-unli ildizga va asosiy maʼnoga ega boʻlgan guruhlarga boʻlingan. Guruhdagi har bir radikal a-, u- ,i- yoki -n biriktirilishi orqali hosil boʻladi. Masalan, ta (oʻsish) guruhida tan (koʻp), ata (kengaytma), ita (toʻldirish) va uta (shishish) radikallari hosil qilinadi. Radikallar birlashganda, ularning tartibi hosil boʻlgan maʼnoga taʼsir qiladi. Prefiks sifatida ishlatiladigan radikal dominant boʻladi, qoʻshimcha sifatida ishlatilgani esa tobe boʻladi, shuning uchun tara „katta odam“ ga nisbatan,rata esa „gigant“ soʻziga nisbatan qoʻllanadi.
Radikal kontekstga qarab maʼnoni oʻzgartirishi mumkin. Misol uchun, akizu, soʻzma-soʻz tarjimada „tezkor hayvon“ deb tarjima qilinadi. Sona tilida esa „ot“ degan maʼnoni anglatadi[5].
Fonetika va fonologiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]360 ta radikal undosh va aspiratlarga boʻlinadi. 12 ta undoshdan har birini alohida va toʻrtta mumkin boʻlgan affiks bilan besh xil yoʻl bilan tasniflash mumkin. Bu bizga 300 ta radikalni hosil qilib beradi. 6 ta aspirat c, j, x, f, v va h faqat -n shakliga ega, bu bizga qolgan 60 ta radikalni beradi. Searight oʻzining universalligini saqlab qolish uchun Sonadan diftonglarni chiqarib tashlashga qaror qildi. Quyida yangi soʻzlarni yaratish uchun radikallar qanday qilib prefiks va qoʻshimchalar bilan oʻzgartirilishiga misol[6].
| Asosiy | TA (koʻpaytirish) | TE (ushlash) | TO (oʻtish) | |
|---|---|---|---|---|
| -n | ta+n (ommaviy) | te+n (qabul qilish) | to+n (egzoz) | |
| a- | a+ta (kengaytma) | a+te (naycha) | a+to (qarilik) | |
| men- | i+ta (toʻldirish) | i+te (qopqoq) | i+to (muddati tugaydi) | |
| u- | u+ta (shishish) | u+te (choʻntak) | u+to (ortiqcha) |
Sona tilda 180 ta boʻgʻin mavjud. 5 ta monosillar au, ua, ue, ui va uo zarralar hisoblanadi. Radikal prefiks sifatida ruxsat etilgan yagona unlilar a, i va u hisoblanadi.
Sona egalik uchun rasmiy qoʻshimchani ishlatmaydi, lekin urgʻu uchun -si qoʻshilishi mumkin, bu inglizcha -'s ning ekvivalenti.
Radikallar qoʻshma soʻzlar boʻlishi bilan birga, alohida soʻzlar ham boʻlishi mumkin. Masalan, te faqat „qoʻl“ degan maʼnoni anglatadi, lekin uni birlashtirganda tebi (tutqich), bute (burun) va tega (qoʻl) soʻzlari hosil boʻladi.
Aspiratlarga kelsak, h aspiratsiya qilinadi, x „shin“dagi sh kabi talaffuz qilinadi, j tovushi inglizcha „ʤ“ yoki fransuzcha „ ʒ“ kabi tovushda boʻlishi mumkin. Sona alifbosida k harfi borligi sababli, c „chin“dagi ch kabi talaffuz qilinadi. f va v ingliz tilida soʻzlashuvchilar ularni qanday talaffuz qilishsa, oʻshanday talaffuz qilinadi.
Undosh tovushlarga kelsak, ulardan faqat uchtasini eslatib oʻtish kerak. g har doim qattiq G dir, yaʼni u G zalidagi G dan farqli ravishda Garida G harfi kabi talaffuz qilinadi. z „gʻayrat“dagi Z kabi talaffuz qilinadi, lekin u italyancha dz yoki ts ning nemischa oʻzgarishiga qarab farq qilishi mumkin. Bundan tashqari, s har doim oʻz oʻrnida, yaʼni u hech qachon Z harfiga oʻxshamaydi. Qolgan undoshlar ingliz tilida soʻzlashuvchilar talaffuz qilganidek talaffuz qilinadi. Sonada ham qoʻsh undoshlar va digraflar yoʻq[7].
Sona elisiondan foydalanadi, yaʼni unli prefiksi boʻlgan radikaldan keyin oʻzining asosi yoki -n shakli qoʻshilsa, umumiy unli tushiriladi. Masalan, ata-ta attaga, ata-tan esa attanga aylanadi.
Chet tovushlar va soʻzlar uchun Sona oʻsha soʻz uchun fonetik belgidan foydalanadi va uni bosh harf bilan yozadi. Sona kamdan-kam hollarda bosh harflardan foydalanadi va „Sona“ soʻzi bosh harf bilan yozilgan Sona tilidagi yagona soʻzdir. Texnik va ilmiy atamalar, masalan, yunon va lotincha soʻzlar uchun Sona ularni aslidek qoldiradi, vaqti-vaqti bilan tovushlarga mos kelish uchun boshlangʻich C ni K ga oʻzgartiradi, masalan, Carnaval Karnavalga aylanadi. Bu soʻzlar kelib chiqish tiliga mos ravishda yoziladi va familiyalar oʻzgartirilmaydi[8].
Sona tonal til emas va shuning uchun tonik urgʻu nutq davomida, masalan, yapon va fransuz tillaridagi kabi teng ravishda taqsimlanadi.
Tinish belgilari tilning zaruriy qismi emas, chunki savol va urgʻu uchun prefiks va qoʻshimchalar mavjud. Biroq, Sonada tinish belgilarini qoʻllashni xohlaydimi yoki yoʻqmi, odamning xohishiga bogʻliq.
Ismlar uchun aniq artikl en boʻlib, „u“ maʼnosini bildiradi va ixtiyoriy urgʻu uchun ishlatiladi. Masalan, ra „odam“ degan maʼnoni anglatadi, lekin en ra „(koʻp) odam“ degan maʼnoni anglatadi. Sonada noaniq artikl yoʻq. O harfi odob ifodasi sifatida nomlar, joy nomlari va feʼllardan oldin qoʻllanadi. Jumladan, O ra „muxtaram odam“ degan maʼnoni anglatadi. Bu „iltimos“ degan maʼnoni ham anglatishi mumkin.
Nomlash uchun „ism“ degan maʼnoni anglatuvchi ha radikali boshqa radikalni odamga murojaat qiladigan ismga aylantiradi. Masalan, hara (ism va odam) janob Monsieur, Signor, Herr, Ser va hokazolarni bildiradi. Jonsiz narsalarning jinsi yoʻq. Jins ra-erkak, zan esa ayol bilan belgilanadi[9].
Morfologiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]Barcha soʻzlarni oʻz tarkibiy radikallariga toʻliq tahlil qilish mumkin (toʻgʻri otlar va oʻzlashtirilgan soʻzlar bundan mustasno). Natijada, tilning morfologiyasi amorf tillar va agglyutinativ tillar birikmasidan iborat boʻlib, unda flektiv tillar elementi mavjud emas.
Koʻpchilik soʻzlar soʻz yasash birikmasi yordamida yasaladi. Radikallarni birlashtirganda birinchisi „boshqaruvchi radikal“ deyiladi, keyingilari esa „oʻzgartiruvchi“ deb ataladi. Til koʻp boʻgʻinli soʻzlarning birikmasiga ham ruxsat beradi[10].
Otlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ismlar ixtiyoriy ravishda koʻplik (-e), jamoaviy (- gi) qoʻshimchalari bilan belgilanishi mumkin.
Jins uchun faqat jonli otlar belgilanadi: erkak uchun ra, ayol uchun zan va neuter uchun -ji yoki -ci, ikkinchisi qoʻshimcha agent maʼnoga ega. Jonsizlar narsalar uchun maxsus ot affikslari mavjud boʻlib, ularni noorganik (-na) yoki organik (-ga) deb belgilaydi.
Kuchaytiruvchi -ta- va kamaytiruvchi -ko- qoʻshimchalari, maʼqullovchi -xa, nomaʼqullovchi -ze qoʻshimchalari bilan belgilanadi[11].
Sifatlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qiyosiy soʻz e-, ustun qoʻshimchasi en e- („the“ maʼnosi bilan) bilan yasaladi. Biroq, ular aniq belgilanishi shart emas. Koyo ra „kichik odam“, ekoyo ra „kichikroq odam“ va en ekoyo ra „eng kichik odam“ ni solishtiring.
Searightning Sonadagi sintaksis haqidagi asosiy daʼvosi shundaki, „Sona jumlasining tuzilishi gʻoyalarning mantiqiy ketma-ketligiga asoslanadi“[12]. Sonaning sintaktik tuzilishi iloji boricha intuitiv va mantiqiy boʻlishi uchun moʻljallangan, ammo Searight oʻz matnida „Sintaksis“ boʻlimida baʼzi qoidalarni taqdim etadi. Searightga koʻra, soʻz tartibi „ot+feʼl+toʻldiruvchi“ boʻlib, ular talab qiladigan soʻzlardan oldin sifatlovchi soʻzlar mavjud.
Feʼllar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Old qoʻshimchalar va olmoshlar ham feʼl oxiriga ixtiyoriy ravishda biriktirilishi mumkin.
Tranzitivlikni belgilash uchun uchta turli radikallardan foydalanish mumkin: -ka- („sabab“), -ba („urilish, kuch“), -ru („borish, olish“)[13].
Searight bu feʼl paradigmasini ru, „harakat“ ildizidan foydalanadi.
| Maxsus | Misol | Tarjima |
| Genera | da ru | „bormoq“ |
| Niyat | ua da ru | „ketish uchun“ |
| Oʻtgan | da to ru | „ketgan“ |
| Kelajak | da va ru | „ketmoqchi boʻlish“ |
| Buyruq | ruha, ru | „bor!“ |
| Taklif | dami ru | „ketishimga ruxsat bering“ |
| Qarindosh | ruci | „kim (qaysi) ketadi“ |
| Gerund | rui | „(ketayotganda)“ |
| Mutlaq | rutio | „ketgan“ |
| Hozirgi | ru | „borish/ketish“ |
| Haqiqiy | ruci | „Men / boraman / ketyapman“ |
| Oʻtgan | ruto | „ketdi“ |
| Mukammal | ru uchun | „bor / ketdi“ |
| Nomukammal | ruci uchun | „borgan edilar“ |
| Pluperfect | ruto uchun | „ketgan“ |
| Ehtimol | va to ru | „ketgan boʻlardi“ |
| Mumkin | fa to ru | „ketgan boʻlishi mumkin“ |
| Niyat | va ru | „boraman“ |
| Mumkin | fa ru | „ketishi mumkin“ |
Sintaksis
[tahrir | manbasini tahrirlash]Searightning Sonadagi sintaksis haqidagi asosiy daʼvosi shundaki, „Sona jumlasining tuzilishi gʻoyalarning mantiqiy ketma-ketligiga asoslanadi“[14]. Sonaning sintaktik tuzilishi iloji boricha intuitiv va mantiqiy boʻlishi uchun moʻljallangan, ammo Searight oʻz matnida „Sintaksis“ boʻlimida baʼzi qoidalarni taqdim etadi. Searight fikriga koʻra, soʻz tartibi „ot+feʼl+toʻldiruvchi“ boʻlib, ular talab qiladigan soʻzlardan oldin sifatlovchi soʻzlar mavjud.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Searight, Kenneth. Sona (en) Ogden: . London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., Ltd., 1935 — 16-bet.
- ↑ Aldrich, Robert (2002), Colonialism and Homosexuality, Routledge, 279–81-bet, ISBN 0-415-19616-7
- ↑ Hyam, Ronald (2010), Understanding the British Empire, Cambridge University Press, 454–5-bet, ISBN 978-0-521-13290-9
- ↑ Searight, Kenneth. Sona: an auxiliary neutral language. London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., Ltd., 1935 — 31-bet.
- ↑ Searight, Kenneth. Sona: an auxiliary neutral language. London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., Ltd., 1935 — 31-bet.
- ↑ Searight, Kenneth. Sona: an auxiliary neutral language. London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., Ltd., 1935 — 31-bet.
- ↑ Searight, Kenneth. Sona: an auxiliary neutral language. London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., Ltd., 1935 — 31-bet.
- ↑ Searight, Kenneth. Sona: an auxiliary neutral language. London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., Ltd., 1935 — 31-bet.
- ↑ Searight, Kenneth. Sona: an auxiliary neutral language. London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., Ltd., 1935 — 31-bet.
- ↑ Searight, Kenneth. Sona: an auxiliary neutral language. London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., Ltd., 1935 — 31-bet.
- ↑ Searight, Kenneth. Sona: an auxiliary neutral language. London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., Ltd., 1935 — 31-bet.
- ↑ Searight, Kenneth. Sona: an auxiliary neutral language. London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., Ltd., 1935 — 31-bet.
- ↑ Searight, Kenneth. Sona: an auxiliary neutral language. London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., Ltd., 1935 — 31-bet.
- ↑ Searight, Kenneth. Sona: an auxiliary neutral language. London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., Ltd., 1935 — 31-bet.