Regiomontan
| Johaness Muller von Konigsberg | |
|---|---|
 | |
| Tavalludi |
6-iyun 1436[1] Konygsberg (Bavariya) |
| Vafoti |
6-iyul 1476[1] Rim |
| Fuqaroligi | Muqaddas Rim imperiyasi |
| Taʼlimi | Vena universiteti |
| Kasbi | astronom, matematik |
Regiomontanus (oʻzbekcha: Regiomontan; haqiqiy ismi: Iogan Myuller, nemischa: Johannes Müller, 1436-yil 6-iyun, Konygsber, Bavariya, 1476-yil 6-iyul Rim, Muqaddas Rim Imperiyasi) — mashhur nemis astronomi va matematigi. Regiomontanus taxallusi, u tugʻilgan shahar nomidan olingan (lotinchada: Regiomontum, nemischada: Königsberg). Ilk bora bu taxallus Filipp Melanxton tomonidan Sakroboskoning „Sphaera mundi“ kitobining muqaddimasida eslatib oʻtilgan[2][3][4].
Tarjimai holi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Johannes Müller Bavariyaning Konygsberg shahrida tugʻilgan. 11 yoshida Leypsig universitetida talaba boʻldi. 1450-yilning bahorida 14 yoshida Vena universitetiga oʻtdi. 15 yoshida Regiomontan erkin sanʼat fakultetini tugatdi. 1453-yildan boshlab Georg Purbaxning matematika va astronomiya boʻyicha maʼruzalarini tingladi, va u bilan vafotiga qadar (1461-yil) hamkorlik qilgan. 1457-yilda Regiomontan magistr darajasini olib, oʻzi maʼruza oʻqishni boshlaydi. Shu bilan bir qatorda, tizimli astronomik kuzatuvlarni boshlaydi.
.jpg)
1461-yilda Regiomontan kardinal Vissarion bilan tanishadi, undan Italiyaga sayohat qilish taklifini oladi va Rimga ketadi. Regiomontan kardinal bilan faoliyati davrida qadimgi yunon qoʻlyozmalarini izlagan. 1463-yilning yozida Vissarion Venetsiyaga Papa legati sifatida boradi, Regiomontan esa unga hamrohlik qiladi. Bu yerda Regiomontan Yevropalik orasida, birinchi boʻlib Diofantning omon qolgan oltita „Arifmetika“ kitobining matnini topishga muvaffaq boʻladi. 1464-yilda Regiomontan Paduada Al-Fargʻoniyning astronomiya boʻyicha maʼruzalari bilan tanishadi. Shu bilan birga, u ferrariyalik astronom va matematik Jovanni Byankini bilan tanishadi va u bilan yozishmalar olib boradi.
1467-yilning yozida Regiomontan Vengriyaga yepiskop Yanosh Vitesning taklifiga binoan keladi va Buda Vengriya shohi Matvey Korvin saroyida ishlaydi. 1471-yildan boshlab Regiomontan Nürnbergda yashadi, u yerda oʻz shogirdi Bernxard Valter bilan birgalikda ilmiy bosmaxona va Yevropada birinchi observatoriyalardan birini tashkil etadi, keyinchalik uni mashhur rassom Albrext Dürer sotib oladi.
Regiomontan 1476-yilda Rimda vafot etdi.
Matematika
[tahrir | manbasini tahrirlash]Regiomontanning asosiy matematik asari „On Triangles“ (1462—1464) edi. U Yevropada trigonometriyani mustaqil fan sifatida koʻrib chiqqan birinchi ish boʻlgan. Ushbu asar bosma shaklda 1533-yilda nashr etilgan.
Ushbu asarning birinchi kitobi tekis uchburchaklarni aniqlashga bagʻishlangan. Ikkinchi kitobda tekis uchburchaklar uchun sinuslar teoremasi kiritilgan va kvadrat tenglamalarga olib keladigan tekis uchburchaklar haqidagi bir qator muammolar koʻrib chiqilgan. Uchinchi kitobda sferik geometriya asoslari bayon etilgan. Uning mazmuni asosan menelausning „Sferikasi“ va Arab tilida soʻzlashadigan mualliflarning oʻxshash asarlari bilan mos keladi. Toʻrtinchi kitobning Markaziy teoremasi sinuslarning sferik teoremasi hisoblanadi. Beshinchi kitobda kosinuslarning sferik teoremasiga teng boʻlgan teorema isbotlangan. Oxirgi ikkita kitob asosan al-Battani va at-Tusi kabi Islom mamlakatlari matematiklarining ishlariga asoslangan.
Regiomontanning yana bir muhim matematik ishi u tomonidan tuzilgan 1' qadamli yetti raqamli sinuslar va tangenslar jadvallari edi.
Baʼzi trigonometrik formulalar — tangens teoremasi uning nomi bilan atalgan.
Astronomiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]Regiomontan Georg Purbax bilan birgalikda Klavdiy Ptolemeyning „Almagest“ ning yangi tarjimasini amalga oshirdi. 1474-yilda Regiomontan 1475-yildan 1506-yilgacha boʻlgan har bir kun uchun Yulduzlar koordinatalari, sayyoralar pozitsiyalari, birikmalar va tutilishlar holatlari jadvallarini „Efemeridlar“ ni nashr etdi. Bu bosmaxona usulida nashr etilgan birinchi astronomik jadvallar edi; ulardan Vasko da Gama, Kolumb va boshqa dengizchilar foydalangan. Regiomontan astronomik asboblar haqida bir qator asarlar yozgan: universal astrolabiya (az-Zarqali tomonidan „safeya“ deb nomlangan), quyosh soati, armilyar sfera (regiomontanning oʻzi bu qurilmani „meteoroskop“deb ataydi).
Astrologiyada keyinchalik uning nomi bilan atalgan astrologik uylarning yangi tizimini tasvirlab berdi, hozirgi kunga qadar astrologiyada qoʻllanilib, oʻsha paytda mashhur boʻlgan Alkabitius tizimini almashtirdi.
Asosiy asarlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Regiomontanus, Johannes: Ephemerides, Nürnberg, 1474
- Regiomontanus, Johannes: Disputationes contra Cremonensia in planetarum theoricas deliramenta, Nürnberg, ca. 1474/75
- Regiomontanus, Johannes / Peuerbach, Georg von: Epitome in Cl. Ptolomaei magnam compositionem, Venice, 1496
- Regiomontanus, Johannes: Kalendarium, 1476
- Regiomontanus, Johannes: De Cometae magnitudine, longitudineque ac de loco eius vero, problemata XVI., Basel, 1561 (Wayback Machine saytida 2009-04-14 sanasida arxivlangan)
- Regiomontanus, Johannes: De Triangvlis Planis Et Sphaericis, Basel, 1561 (Bavariya milliy kutubxonasi) (Wayback Machine saytida 2009-04-14 sanasida arxivlangan)
- Regiomontanus, Johannes. Эфемериды, Nürnberg, 1474. (Bavariya milliy kutubxonasi)
- Regiomontanus, Johannes: Opera Collectanea. Osnabrück: Otto Zeller 1972 (Valter, Bernxard|Bernxard Valterning kuzatuvlarini oʻz ichiga oladi)
Xotira
[tahrir | manbasini tahrirlash]1935-yilda xalqaro astronomiya Ittifoqi oyning koʻrinadigan tomonidagi kraterlarga Regiomontan nomini berdi.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 (unspecified title)
- ↑ Колчинский И.Г., Корсунь А.А., Родригес М.Г.. Астрономы: Биографический справочник. — 2-е изд., перераб. и доп.. Наукова думка, 1986 — 512 с.-bet.
- ↑ Циннер Э.. Три рукописи Региомонтана из архива Академии наук СССР. Историко-астрономические исследования. Вып. VIII., 1962 — С.373-380.-bet.
- ↑ Белый Ю. А.. Иоганн Мюллер (Региомонтан) 1436—1476. Наука, 1985.