Quyisoy madaniyati
Quyisoy madaniyati (turkm. Guýisaý medeniýeti) – hozirgi Turkmaniston hududidagi Amudaryoning qadimgi Sariqamish deltasi[1] hududidagi ilk temir davri (miloddan avvalgi VII-IV asrlar) arxeologik madaniyati.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Madaniyat 1953-yilda B. V. Andrianov tomonidan aniqlangan, 1970—71-yillarda B. I. Vaynberg tomonidan oʻrganilgan Quyisoy 2 (Turkmanistonning Toshhovuz viloyati) manzilgohi nomi bilan atalgan. Ushbu turar-joy materiallari asosida va Tumek-Kichidjik, Tarimkaya, Vaynberg qabristonlarini oʻrganish natijalariga koʻra alohida Quyusoy madaniyati deb eʼlon qilingan[1].
Sariqamish hududida neolit davridan keyin bu yerda hukmron boʻlgan noqulay ekologik sharoit tufayli aholi yashamagan, temir davrida esa genetik va etnik-madaniy kelib chiqishi turlicha boʻlgan odamlar guruhlari tomonidan qaytadan rivojlangan[2]. Miloddan avvalgi VIII asrda vaqti-vaqti bilan Amudaryodan Sariqamish deltasining janubiy oʻzanlariga (Janubiy va Oʻrta Daudan) suv oqimi oqib kela boshlagan. Miloddan avvalgi VIII asr oxirlarida Sariqamishdan oqib oʻtadigan doimiy oʻzanlar paydo boʻlgan. Shu bilan birga, Janubiy Aqchadaryo deltasi (Amudaryoning oʻng qirgʻogʻi) boʻylab oqim sezilarli darajada qisqaradi, bu esa soʻnggi bronza davrida vohaga oʻrnashib qolgan (Amirobod) aholining ushbu hududdan chiqib ketishiga asosiy sabab boʻlgan. Bu davrda Saraqamish hududidagi delta oʻzanlarining ilgari boʻsh boʻlgan qirgʻoqlari aholi bilan toʻlgan[3].
Miloddan avvalgi 1-ming yillikda sodir boʻlgan Amudaryoning oqimining oʻzgarishlari nafaqat Xorazmning chap qirgʻogʻi (Sariqamish deltasi) hududini suv bosishiga, balki gidrografik vaziyatning oʻzgarishiga qoʻshimcha ravishda, dehqonchilik uslubining tubdan oʻzgarishiga olib kelgan[4].
Tadqiqot natijalari shuni koʻrsatadiki, miloddan avvalgi VIII—VII asrlarda Xorazm vohasi hududiga tub aholidan farqli yangi etnik guruh koʻchib oʻtgan – bu yerda avvalgi davrda mavjud boʻlgan Amirobod madaniyatining chorvador qabilalari u bilan genetik aloqaga ega emas.
Bizgacha yetib kelgan maʼlumotlarga koʻra Midiya hokimiyati va saklar oʻrtasida boʻlib oʻtgan Parfiya uchun jang qoldiqlari va xarobalar Quyisoy madaniyatidan topilgan. B. I. Vaynberg Quyisoy arxeologik majmualari saka toifasiga kiruvchi yodgorliklar qatoridan sezilarli darajada farq qiladi degan fikrni ilgari surgan[5].
Davrlash
[tahrir | manbasini tahrirlash]Miloddan avvalgi VII—VI asrlar boshi. Xorazmda ilk temir davrining ikkinchi davri boshlanishi deb hisoblaniladi, uni arxeologik adabiyotlarda koʻpincha arxaik davr deb ataydi va ikki bosqichga boʻlinadi: dastlabki – Koʻzaliqir (VII VII asrlar) va keyingi – Jingʻilsoy (miloddan avvalgi V asrning ikkinchi yarmi – miloddan avvalgi IV asr boshlari)[5].
Dastlabki bosqichda sayoz chuqurlarda, baʼzan kichik tepalik ostidagi yogʻoch ustunlarga qamish taxta bilan qoplangan qabrlar (odatda boshi gʻarbga qarab) bilan tavsiflanadi. Keyingi bosqichlarda qoʻrgʻon ostidagi ossuariylarga tozalangan suyaklarni koʻmish keng tarqalgan[6], bu zardushtiylik eʼtiqodlaridan dalolat berishi mumkin[7].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 „С. Б. Болелов — статья «Куюсайская культура Архивная копия от 30 августа 2021“.
- ↑ „Яблонский Л. Т. К этногенезу населения Северной Туркмении (могильник раннесакского времени Сакар-чага 3) Архивная копия от 30 августа 2021“. 2021-yil 30-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 16-oktyabr.
- ↑ „Доклад С. Б. Болелова на конференции в Музее Востока — Древний Хорезм на пороге государственности. Социально-экономический аспект Архивная копия от 30 августа 2021“.
- ↑ Bolelov S. B. Kulturi drevnix zemledelsev na territorii Yujnogo Priaralya (modeli formirovaniya) // Drevnosti Vostochnoy Yevropi, Tsentralnoy Azii i Yujnoy Sibiri v kontekste svyazey i vzaimodeystviy v evraziyskom kulturnom prostranstve (novie dannie i konsepsii): Materiali Mejdunarodnoy konferensii, 18-22 noyabrya 2019 g., Sankt-Peterburg. T. I. Drevnyaya Tsentralnaya Aziya v kontekste evraziyskogo kulturnogo prostranstva (novie dannie i konsepsii). K 90-letiyu so dnya rojdeniya patriarxa evraziyskoy arxeologii Vadima Mixaylovicha Massona.
- ↑ 5,0 5,1 Vaynberg B. I. Pamyatnik rannego jeleznogo veka v Severnoy Turkmenii. – Ashxabad: Ilim. Karakumskie drevnosti. 1977, vip. 5, s. 25—45. str. 45.
- ↑ „С. Б. Болелов — статья «Куюсайская культура Архивная копия от 30 августа 2021“.
- ↑ [С. Б. Болелов — статья «Куюсайская культура Архивная копия от 30 августа 2021 „Negmatov N. N. States in North-Western Central Asia Архивная копия от 30 августа 2021“].